متن درس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (694)

مقدمه

آیه 258 سوره بقره، چون گوهری درخشان در منظومه آیات قرآنی، گفت‌وگویی عمیق میان ابراهیم علیه‌السلام و نمرود را به تصویر می‌کشد که در آن، محورهای بنیادین توحید، ربوبیت، و جدال ایمان و کفر به نمایش درمی‌آید. این آیه، نه‌تنها بازتاب‌دهنده فرهنگ گفت‌وگو در تاریخ گذشته است، بلکه با طرح چالش‌های اعتقادی، آیینه‌ای است برای تأمل در مسائل معاصر. این نوشتار، با تجمیع محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های تفسیری، به کاوش در عمق معانی این آیه می‌پردازد. هدف، ارائه تفسیری جامع، علمی و نظام‌مند است که با زبانی فاخر و ساختاری دانشگاهی، پاسخگوی نیازهای پژوهشگران و مخاطبان تحصیل‌کرده باشد. متن پیش‌رو، با حفظ تمامی جزئیات و گسترش پیوندهای معنایی، تلاش دارد تا این آیه را در بستر تاریخی و معاصر آن بازخوانی کرده و راه را برای فهم عمیق‌تر هموار سازد.

بخش اول: زمینه‌های اعتقادی آیه 258 سوره بقره

پیوند با آیات پیشین

آیه 258 سوره بقره، در ادامه آیات پیشین این سوره، به تبیین مفاهیم ایمان، کفر، و طاغوت می‌پردازد و چون رشته‌ای ظریف، این موضوعات را به هم پیوند می‌دهد. این آیه، ظرف اعتقادی سوره را تکمیل کرده و با طرح محاجه ابراهیم علیه‌السلام و نمرود، به موضوع ربوبیت و الوهیت عمق می‌بخشد. این پیوند، نشان‌دهنده جامعیت سوره بقره در ارائه نظام اعتقادی منسجم است که از ایمان تا مواجهه با طاغوت را در بر می‌گیرد.

متن و ترجمه آیه

رویکرد تفسیری

تفسیر این آیه، با تمرکز بر موضوعات مغفول در تفاسیر سنتی، به دنبال نوآوری در فهم قرآنی است. برخلاف تفاسیر گذشته که عمدتاً به مسائل متداول پرداخته‌اند، این نوشتار، با کاوش در نکات نادیده‌گرفته‌شده طی سده‌ها، به مسائل معاصر و نیازهای فکری امروز توجه دارد. این رویکرد، مانند چراغی در تاریکی، راه را برای فهم نوین و کاربردی آیات روشن می‌سازد.

بخش دوم: محورهای اصلی آیه

غیاب بی‌خدایی در تاریخ گذشته

در دوران باستان، باور به وجود یک مبدأ متعالی، هرچند در اشکال گوناگون، در میان همه اقوام رایج بوده است. این باور، چه در قالب خدایان متعدد یا بت‌های مادی، نشان‌دهنده پذیرش الوهیت در میان بشر است. این اصل، تمایز بنیادین تاریخ گذشته را با عصر مدرن نشان می‌دهد، جایی که بی‌خدایی به‌عنوان یک جریان فکری ظهور کرده است.

تنوع در مفهوم ربوبیت

آیه قرآن کریم ﴿لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِي﴾ (الکافرون: 6) به معنای «دین شما برای شما و دین من برای من» اشاره به تنوع در ربوبیت دارد، در حالی که الوهیت به‌عنوان مبدأ مشترک مورد پذیرش بوده است. این تنوع، اختلاف در ربوبیت را نشان می‌دهد، نه در اصل وجود خدا.

کفار در گذشته، بت‌ها را واسطه‌ای برای تقرب به خدا می‌دانستند، همان‌گونه که در اسلام، ائمه علیهم‌السلام به‌عنوان شفیعان نزد خداوند شناخته می‌شوند. آیه ﴿لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى﴾ (الزمر: 3) به معنای «تا ما را به خدا نزدیک کنند» این باور را تأیید می‌کند.

تفاوت شفاعت در اسلام و کفر

در اسلام، ائمه علیهم‌السلام به‌عنوان بندگان خدا و واسطه‌های فیض الهی شناخته می‌شوند، در حالی که کفار، بت‌ها را دارای تأثیر مستقل در امور می‌پنداشتند. این تفاوت، مرز میان توحید و شرک را در مفهوم شفاعت روشن می‌سازد.

خطر غلو در مقام معصومین

غلو در مقام معصومین علیهم‌السلام، مانند نسبت‌دادن الوهیت یا ربوبیت به آنها، به انحراف از توحید می‌انجامد. قالب «لا إله إلا الله» چون گوهری یکتا، تنها برای خداوند متعال است و هرگونه تغییر در آن، به شرک منجر می‌شود.

سجده و قالب ربوبیت

سجده در برابر معصومین علیهم‌السلام، اگر به نیت شکر الهی باشد، مجاز است، اما سجده ربوبی، که نشانه پرستش است، تنها برای خداوند جایز است. حفظ این قالب، مانند نگهبانی از حریم توحید، از انحرافات جلوگیری می‌کند.

نقش معصومین در هدایت

ائمه علیهم‌السلام، چون چراغ‌های هدایت، بشر را به سوی خداوند رهنمون می‌شوند. روایت «نَزِّلُونَا عَنِ الرُّبُوبِيَّة» به معنای «ما را از مقام ربوبیت فرو آورید» نشان‌دهنده تأکید معصومین بر بندگی خود و پرهیز از هرگونه نسبت ربوبیت به آنهاست.

عصمت و وجود تنزیلی

معصومین علیهم‌السلام، به‌عنوان مظاهر کمالات الهی، دارای عصمتی تنزیلی‌اند که از وجود خداوند سرچشمه می‌گیرد. این دیدگاه، با فلسفه اسلامی و مفهوم ظهورات الهی همخوانی دارد و جایگاه آنها را در نظام توحیدی تبیین می‌کند.

بخش سوم: نقد فلسفه وجود و چالش‌های معاصر

نقد مفاهیم واجب و ممکن

فلسفه‌های اسلامی، مانند آنچه در «اسفار» و «شفا» آمده، با نسبت‌دادن وجود به مخلوقات، از توحید اصیل فاصله گرفته‌اند. تنها خداوند، به‌موجب آیه ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ۝ اللَّهُ الصَّمَدُ﴾ (الإخلاص: 1-2)، وجود ذاتی دارد و دیگر موجودات، از جمله معصومین یا اشیای مادی، ظهورات فعل الهی‌اند.

نظام‌مندی عالم

روایت «جَفَّ الْقَلَمُ بِمَا هُوَ كَائِنٌ» به معنای «قلم خشک شد با آنچه قرار است باشد» بر نظم و برنامه‌ریزی الهی در عالم تأکید دارد. این اصل، دیدگاه پدیده‌ای و خودبنیاد عالم را رد کرده و عالم را آفریده‌ای نظام‌مند معرفی می‌کند.

چالش‌های معاصر در الوهیت و ربوبیت

در عصر مدرن، به‌ویژه از قرن نوزدهم، انکار مبدأ متعالی شدت گرفته و عالم به‌عنوان پدیده‌ای خودبنیاد تلقی می‌شود. این چالش، برخلاف گذشته که تنها ربوبیت محل اختلاف بود، الوهیت را نیز هدف قرار داده است.

ضعف علم دینی در مواجهه با الحاد

نهادهای دینی، در مواجهه با پرسش‌های علمی و الحادی، از ارائه استدلال‌های قوی ناتوان مانده‌اند. این ضعف، مانند سایه‌ای سنگین، بر توانایی پاسخگویی به چالش‌های معاصر اثر گذاشته است.

دیدگاه جامعه‌شناسان به دین

در علوم جامعه‌شناسی، دین به‌عنوان ابزاری برای ایجاد انسجام اجتماعی تلقی می‌شود، نه واقعیتی متافیزیکی. این دیدگاه، مانند نسیمی سرد، باورهای دینی را به چالش می‌کشد و ضرورت استدلال علمی را برجسته می‌کند.

انکار خدا در جریان‌های صوفیانه

برخی از صوفیان، با انحراف از توحید، عالم را پدیده‌ای خودمختار تلقی می‌کنند. این انحراف، مانند شاخه‌ای جداافتاده از درخت توحید، به تضعیف باورهای دینی منجر شده است.

بخش چهارم: فرهنگ دیالوگ در گذشته و فقدان آن در امروز

دیالوگ در تاریخ گذشته

در تاریخ گذشته، حتی شخصیت‌های طاغوتی مانند نمرود، گوش شنوایی برای گفت‌وگو داشتند. این فرهنگ دیالوگ، مانند پلی میان ایمان و کفر، امکان محاجه عقلانی را فراهم می‌کرد.

فقدان دیالوگ در عصر مدرن

در جوامع مدرن، ظرفیت گفت‌وگو کاهش یافته و حتی در سطح روزمره، امکان مباحثه عقلانی وجود ندارد. این فقدان، مانند غباری بر آیینه حقیقت، مانع از فهم متقابل می‌شود.

دانشمندی و استدلال نمرود

نمرود، با ادعای «أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ»، خود را رب معرفی کرد و شخصاً وارد دیالوگ شد. این استقلال و دانش، او را از فرعون، که به ساحران وابسته بود، متمایز می‌سازد.

حکمت ابراهیم در گفت‌وگو

ابراهیم علیه‌السلام، با ملاحظه و حکمت، از درگیری مستقیم با نمرود پرهیز کرد و با استدلال منطقی، او را به چالش کشید. این حکمت، مانند جریانی آرام، گفت‌وگو را به سوی حقیقت هدایت کرد.

تأکید ابراهیم بر الوهیت

ابراهیم با تأکید بر الوهیت مشترک (الله)، که نمرود آن را پذیرفته بود، استدلال خود را بر پایه آوردن خورشید از مغرب بنا کرد. این استراتژی، مانند کلیدی دقیق، قفل گفت‌وگو را گشود و نمرود را مبهوت ساخت.

بخش پنجم: نقد نظام‌های آموزشی دینی

ضعف آموزش ادبیات و اشتقاق

نهادهای دینی، فاقد درس‌های تخصصی در زمینه ادبیات و علم اشتقاق‌اند. وابستگی به متون قدیمی مانند «مطول»، مانند درجا زدن در مسیر دانش، مانع از پیشرفت علمی شده است.

ضرورت علم اشتقاق

علم اشتقاق، چون ریشه‌ای عمیق، برای فهم معانی قرآنی ضروری است. این علم، نیازمند دانشمندانی است که هم ادیب و هم فیلسوف باشند تا بتوانند عمق آیات را شکوفا سازند.

کتاب اصول الحاد

کتاب «اصول الحاد»، با رویکردی علمی و بدون تکیه بر آیات و احادیث، به بررسی دلایل الحاد پرداخته و پاسخی عقلانی ارائه می‌دهد. این کتاب، مانند مشعلی در تاریکی، راه را برای گفت‌وگوی علمی با الحاد هموار می‌کند.

نقد کتب توحیدی سنتی

کتب توحیدی سنتی، که عمدتاً بر آیات و روایات تکیه دارند، برای مخاطبان غیرمؤمن بی‌تأثیر و برای مؤمنان غیرضروری‌اند. این نقد، ضرورت بازنگری در روش‌های استدلال دینی را نشان می‌دهد.

محدودیت‌های نهادهای دینی

محافظه‌کاری نهادهای دینی در برابر نوآوری‌های علمی، مانند کتاب «اصول الحاد»، مانع از گسترش گفت‌وگوی عقلانی شده است. این محدودیت، مانند قفلی بر درِ دانش، پیشرفت را متوقف کرده است.

چالش ترجمه اصول الحاد

ترجمه این کتاب به زبان‌های عربی و انگلیسی، به دلیل پیچیدگی‌های فلسفی و علمی، کاری دشوار است و نیازمند دانشمندی مسلط به فلسفه و ادبیات است.

بخش ششم: تطبیق آیه با مسائل معاصر

منسوخ‌بودن آیه در زمان معاصر

در عصر حاضر، که هم الوهیت و هم ربوبیت مورد انکار قرار می‌گیرند، آیه به نظر منسوخ می‌آید، زیرا زمینه گفت‌وگوی گذشته (پذیرش الوهیت) دیگر وجود ندارد. این چالش، مانند طوفانی بر کشتی ایمان، ضرورت بازخوانی آیات را نشان می‌دهد.

شرک معاصر

شرک در جامعه امروز، در قالب پذیرش غیرعقلانی نظرات نادرست و تملق از قدرت‌ها نمود می‌یابد. این انحراف، مانند سایه‌ای بر عقلانیت، از توحید فاصله می‌گیرد.

فقدان دیالوگ در جوامع اسلامی

در برخی کشورهای اسلامی، محدودیت‌های فرهنگی، مانند ممنوعیت رانندگی زنان، نشان‌دهنده فقدان دیالوگ و عقب‌ماندگی است. این محدودیت‌ها، مانند زنجیرهایی بر پای پیشرفت، مانع از گفت‌وگوی عقلانی‌اند.

تنوع و تحمل در ایران

ایران، به برکت سیره علوی، از تنوع فرهنگی و تحمل نقد برخوردار است. این تنوع، مانند رودی جاری، به پویایی جامعه کمک کرده است.

استقبال از نقد

استقبال برخی رجال سیاسی از نقد، امیدی به احیای فرهنگ گفت‌وگو ایجاد کرده است. این رویکرد، مانند نسیمی خنک، فضای جامعه را تازه می‌کند.

نرمش کریمانه

نرمش کریمانه، که در سیره امام حسن علیه‌السلام متجلی است، نشان‌دهنده حکمت در حفظ دین و مدیریت بحران‌هاست. این سیره، مانند چراغی در مسیر، راه را برای سیاست دینی روشن می‌سازد.

بخش هفتم: بررسی ادبی و زبانی آیه

معنای الم‌ترى

عبارت ﴿أَلَمْ تَرَ﴾، که به معنای «آیا نمی‌بینی» است، بصیرتی عمیق را فرامی‌خواند که هم شامل دید ظاهری و هم بصیرت قلبی است. این عبارت، مانند دعوتی به تأمل، مخاطب را به فهم حقیقت دعوت می‌کند.

لم استقراری

این عبارت، به‌عنوان لم استقراری، بر قطعیت و عمومیت رؤیت تأکید دارد و نشان‌دهنده دانشی فراگیر است که در آیات قرآنی جاری است.

الذى و تمرکز بر محتوا

قرآن کریم، با استفاده از ﴿الَّذِي﴾ به‌جای نام خاص، بر محتوای گفت‌وگو و درس‌های اعتقادی آن تأکید دارد. این تمرکز، مانند گوهری در صدف، ارزش معنایی آیه را برجسته می‌کند.

جزئیات تاریخی

قرآن کریم، با پرهیز از جزئیات تاریخی، بر پیام و محتوای آیه تمرکز دارد. این رویکرد، مانند جریانی زلال، درس‌های جاودانه را از بند زمان رها می‌سازد.

بخش هشتم: نمونه‌های تاریخی و فرهنگی

شاهان دانشمند

در تاریخ ایران، شاهانی مانند آقامحمدخان قاجار، که در علوم دینی تبحر داشتند، نشان‌دهنده امکان تلفیق علم و قدرت‌اند. این نمونه‌ها، مانند ستارگانی در آسمان تاریخ، درخشش دانش را نشان می‌دهند.

رخش‌بودن شاهان

قدرت جسمانی برخی شاهان، مانند کریم‌خان زند، به موفقیت‌های سیاسی آنها کمک کرد. این قوت، مانند اسبی تیزپا، آنها را در میدان قدرت پیش برد.

محاجه در محافل

در محافل گذشته، مباحثه میان علما و دراویش، مانند رقصی فکری، فرصتی برای خودنمایی و اثبات برتری بود. این فرهنگ، ریشه‌های تاریخی دیالوگ آیه را نشان می‌دهد.

بخش نهم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

آیه 258 سوره بقره، با به تصویر کشیدن محاجه ابراهیم علیه‌السلام و نمرود، دو محور بنیادین را مطرح می‌کند: غیاب بی‌خدایی در تاریخ گذشته و وجود فرهنگ دیالوگ میان ایمان و کفر. در گذشته، اختلاف بر سر ربوبیت بود، اما الوهیت مورد پذیرش همگان قرار داشت. امروز، با ظهور بی‌خدایی و انکار هر دو مفهوم، این آیه چالش‌های جدیدی را پیش روی ما قرار می‌دهد. حکمت ابراهیم در استفاده از الوهیت مشترک برای مبهوت‌کردن نمرود، الگویی برای گفت‌وگوی عقلانی است. نقد نظام‌های آموزشی دینی، ضرورت بازنگری در روش‌های استدلال، و تأکید بر علم اشتقاق و کتاب «اصول الحاد»، راهکارهایی برای احیای گفت‌وگوی دینی ارائه می‌دهند. سیره کریمانه امام حسن علیه‌السلام، به‌عنوان الگویی برای مدیریت بحران‌ها، و تأکید بر حفظ قالب‌های توحیدی، مانند «لا إله إلا الله» و سجده ربوبی، از انحرافات جلوگیری می‌کند. این آیه، چون نوری جاودانه، ما را به تأمل در توحید، عقلانیت، و گفت‌وگو دعوت می‌کند.