متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (794)
تفسیر کلامی و اجتماعی آیه 285 سوره بقره: وحدت ایمانی و نقد تفرقه
مقدمه
آیه 285 سوره بقره، چون گوهری درخشان در خاتمه این سوره طوال، نظام ایمانی و اخلاقی اسلام را به مثابه بنایی استوار جمع‌بندی می‌کند. این آیه، با تبیین ایمان رسول و مؤمنان به خدا، فرشتگان، کتب آسمانی و پیامبران، و تأکید بر وحدت در پذیرش رسل الهی، الگویی جامع برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. دعای «سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا» در این آیه، چونان نغمه‌ای الهی، تسلیم در برابر حق و طلب مغفرت را به تصویر می‌کشد. این نوشتار، با تأسی از این آیه، به تحلیل کلامی، اجتماعی و اخلاقی آن می‌پردازد و با نگاهی وحدت‌گرایانه، به نقد تفرقه، خشونت و انحرافات تاریخی در جوامع اسلامی و غیراسلامی همت می‌گمارد. هدف آن است که با بازخوانی این آیه در پرتو معارف قرآنی، راهکارهایی برای کاهش نزاع و تقویت وحدت دینی و انسانی ارائه شود. ساختار این اثر، با بخش‌بندی نظام‌مند، به تبیین ابعاد گوناگون آیه و پیوند آن با مسائل معاصر پرداخته و با زبانی فاخر و علمی، برای مخاطبان تحصیل‌کرده نگاشته شده است.
بخش اول: ساختار و جایگاه آیه 285 سوره بقره
جمع‌بندی اعتقادی و اخلاقی سوره
سوره بقره، به‌عنوان طولانی‌ترین سوره قرآن کریم، مجموعه‌ای جامع از معارف اعتقادی، فقهی و اخلاقی را در خود جای داده است. آیه 285، چون خاتمه‌ای حکیمانه، این سوره را جمع‌بندی کرده و عصاره ایمان اسلامی را در قالب ایمان به خدا، فرشتگان، کتب و رسل ارائه می‌دهد. این آیه، به مثابه کلیدی طلایی، درهای هدایت را گشوده و مؤمنان را به سوی تسلیم و اطاعت الهی رهنمون می‌شود. همان‌گونه که در ادب پارسی، صدر و خاتمه یک غزل، ظرف ظهور مضامین آن است، این آیه نیز در کنار آیه آغازین سوره («ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ») بنای هدایت را تکمیل می‌کند.
ویژگی‌های ساختاری سوره
سوره بقره، با عنوان اطول الصور، نه‌تنها به لحاظ حجم، بلکه به دلیل جامعیت محتوایی، جایگاهی ممتاز در قرآن کریم دارد. این سوره، با دربرداشتن طولانی‌ترین آیه (آیه الدَّین)، گستره‌ای از احکام، اعتقادات و اخلاق را در خود جای داده است. آیه 285، به‌عنوان نقطه اوج این سوره، تمامی این مضامین را در قالبی منسجم و وحدت‌بخش ارائه می‌دهد، گویی که این آیه، چون نوری فراگیر، تمام زوایای سوره را روشن می‌سازد.
نکات کلیدی:
- آیه 285، جمع‌بندی اعتقادی و اخلاقی سوره بقره است و نظام ایمانی اسلام را ترسیم می‌کند.
- ساختار ادبی سوره، با صدر و خاتمه، انسجام و هدایت را به نمایش می‌گذارد.
- سوره بقره، به‌عنوان اطول الصور، جامعیت محتوایی و اهمیت آیه پایانی را برجسته می‌کند.
بخش دوم: تحلیل کلامی آیه 285 سوره بقره
متن و ترجمه آیه
پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده و مؤمنان نیز، هر یک به خدا، فرشتگان، کتاب‌ها و پیامبران او ایمان آورده‌اند و گفتند: میان هیچ‌یک از پیامبران او فرق نمی‌گذاریم. و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم؛ پروردگارا، آمرزش تو را می‌طلبیم و بازگشت به سوی توست.
معنای ایمان در آیه
واژه «آمَنَ» در این آیه، به معنای قرار گرفتن در مأمن الهی است، نه صرف ایمنی ظاهری یا حفظ جسم. این ایمان، چونان پناهگاهی استوار، انسان را در برابر طوفان‌های دنیوی و اخروی محافظت می‌کند. برخلاف امنیت ظاهری که در پناه زره یا خانه‌ای بسته حاصل می‌شود، ایمان حقیقی، تسلیم در برابر اراده الهی است، حتی اگر با شهادت، سختی یا مشکلات همراه باشد. این معنا، ایمان را به مثابه سفری باطنی به سوی غایت الهی ترسیم می‌کند که در آن، هدف، نه آسایش دنیوی، بلکه قرب به خداست.
ایمان رسول و تمایز آن
در این آیه، ایمان پیامبر به وحی نازل‌شده («بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ») از ایمان مؤمنان جدا شده است. این جدایی، بر مرتبت والای رسول تأکید دارد که پیش از رسالت، ایمان به خدا را در وجود خویش نهادینه کرده و اکنون، ایمان او به مقام وحی است. گویی پیامبر، چون قله‌ای رفیع، در جایگاهی ایستاده که ایمانش نه به مبادی ابتدایی، بلکه به اوج وحی الهی معطوف است. این تمایز، بر نقش پیامبر به‌عنوان واسطه وحی و هدایتگر امت تأکید دارد.
ایمان مؤمنان و نسبیت آن
عبارت «كُلٌّ آمَنَ» نشان‌دهنده ایمان هر مؤمن به‌صورت نسبی و تدریجی است. این ایمان، ابتدا به خدا، سپس به فرشتگان (واسطه‌های وحی)، کتب آسمانی (نازل‌شده توسط فرشتگان) و سرانجام به رسل الهی معطوف است. این ترتیب، چون رشته‌ای منظم، اجزای ایمان را به هم پیوند داده و نظام‌مندی اعتقادات اسلامی را به نمایش می‌گذارد. با این حال، نسبیت ایمان مؤمنان، به وجود درجاتی از شرك خفی یا ریا در برخی از آنان اشاره دارد که ایمان را از کمال مطلق دور می‌کند.
وحدت در پذیرش رسل
تأکید آیه بر «لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ»، وحدت در پذیرش همه پیامبران را به مثابه اصل بنیادین اسلام معرفی می‌کند. برخلاف یهود و نصارا که میان انبیا تفرقه قائل شده و خاتمیت پیامبر اسلام را نپذیرفتند، اسلام با این اصل، چونان دریایی وسیع، همه انبیا را در بر گرفته و تبعیض را نفی می‌کند. این وحدت، نه‌تنها در حوزه اعتقادی، بلکه در ساحت اجتماعی نیز الگویی برای همگرایی ارائه می‌دهد.
نکات کلیدی:
- ایمان در آیه، به معنای مأمن الهی است، نه امنیت ظاهری.
- ایمان پیامبر به وحی، از ایمان مؤمنان متمایز و بر مرتبت والای او تأکید دارد.
- ایمان مؤمنان، نسبی و تدریجی است و به خدا، فرشتگان، کتب و رسل معطوف است.
- اصل «لَا نُفَرِّقُ» بر وحدت در پذیرش همه پیامبران تأکید دارد.
بخش سوم: نقد تفرقه و خشونت در جوامع دینی
نقد تفرقه میان ادیان
آیه 285، با تأکید بر وحدت در پذیرش رسل، به نقد رویکرد یهود و نصارا می‌پردازد که نه‌تنها خاتمیت پیامبر اسلام را نپذیرفتند، بلکه میان انبیای خود نیز تفرقه ایجاد کردند. این تفرقه، چونان آتشی زیر خاکستر، به اتحاد آن‌ها علیه اسلام منجر شده است. در حالی که اسلام، با اصل «لَا نُفَرِّقُ»، همه انبیا را محترم می‌شمارد، یهود و نصارا در درون خود نیز دچار نزاع‌اند، گویی که در برابر دشمن مشترک، به‌ناگاه متحد می‌شوند.
نقش استعمار در تفرقه
تفرقه در جوامع اسلامی، از جمله نزاع میان شیعه و سنی، اخبارى و اصولى، یا چپ و راست، ریشه در سیاست‌های استعماری دارد. استعمار، چونان هیزم‌افروزی زیر دیگ اختلافات، با دامن زدن به این نزاع‌ها، جوامع اسلامی را تضعیف کرده است. این تفرقه‌ها، از جنگ اخبارى و اصولى در قرون گذشته تا نزاع‌های معاصر میان گروه‌های افراطی مانند طالبان، همگی نشان‌دهنده تأثیر عوامل خارجی در انحرافات دینی است.
نقد خشونت و افراط‌گرایی
خشونت، به‌ویژه در قالب گروه‌های افراطی مانند طالبان که با روحیه خوارج‌گونه عمل می‌کنند، بزرگ‌ترین مانع وحدت دینی است. این گروه‌ها، با شعار «لا سمعنا و عصینا»، در برابر دعوت قرآنی «سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا» ایستاده و با عصیان و خشونت، به بدبختی جوامع اسلامی دامن می‌زنند. قرآن کریم، فتنه و تفرقه را بدتر از قتل می‌داند («الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ»)، و این اصل، بر حرمت ایجاد ناامنی و اضطراب اجتماعی تأکید دارد.
وظیفه علم دینی در کاهش تفرقه
علم دینی، به‌عنوان نگهبان معارف الهی، موظف است با مطالعه تطبیقی کتب آسمانی (تورات، انجیل، زبور) و گفت‌وگوی علمی (جدال احسن)، شبهات را پاسخ دهد. فقدان دسترسی کافی به این کتب در نظام آموزشی دینی، مانعی جدی در اجرای اصل «لَا نُفَرِّقُ» است. مطالعه تطبیقی، نه‌تنها شبهه اقتباس قرآن از کتب دیگر را رد می‌کند، بلکه وحدت ادیان الهی را تقویت می‌کند. علم دینی باید با حکمت و مدارا، به جای خشونت، به مباحثه با ادیان دیگر بپردازد.
نکات کلیدی:
- یهود و نصارا با تفرقه میان انبیا و نفی خاتمیت، از وحدت دینی دور شده‌اند.
- استعمار با دامن زدن به اختلافات، جوامع اسلامی را تضعیف کرده است.
- خشونت گروه‌های افراطی مانند طالبان، مانع وحدت و صلح دینی است.
- علم دینی باید با مطالعه تطبیقی و جدال احسن، شبهات را رفع و وحدت را تقویت کند.
بخش چهارم: راهکارهای وحدت و صلح اجتماعی
وحدت اسلامی و جهانی
آیه 285، با اصل «لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ»، الگویی برای وحدت دینی ارائه می‌دهد. این وحدت، نه‌تنها میان انبیا، بلکه میان همه انسان‌ها باید جاری شود. اگر شیعه، سنی، یهود و نصارا به جای نزاع، به گفت‌وگو و مباحثه روی آورند، بخش عمده خشونت جهانی کاهش خواهد یافت. این اصل، چونان پلی استوار، ادیان و فرهنگ‌ها را به هم پیوند می‌دهد و صلح جهانی را ممکن می‌سازد.
نقد صهیونیسم و جداسازی دین از سیاست
صهیونیسم، به‌عنوان عاملی سیاسی و نه دینی، با بهره‌گیری از سیاست‌های استعماری، آشوب جهانی را دامن زده است. تمایز میان صهیونیسم و یهود یا نصارا، بر ضرورت جداسازی دین از سیاست‌های تفرقه‌افکن تأکید دارد. این تمایز، به جوامع اسلامی امکان می‌دهد تا با تمرکز بر وحدت دینی، از تأثیرات مخرب سیاست‌های استعماری رهایی یابند.
مدارا و احترام به انسان‌ها
احترام به همه انسان‌ها، حتی کافر، وظیفه‌ای دینی و انسانی است. این اصل، ریشه در اخلاق نبوی دارد که حتی در برابر آزار، با مدارا و حکمت پاسخ می‌داد. داستان عالمان دینی که در برابر تهمت یا لعن با طنز و صبوری برخورد می‌کردند، الگویی برای این مدارا است. گویی که انسان مؤمن، چون طبیبی حکیم، باید با فحش و خشونت دیگران نیز با روحیه اصلاح و شفابخشی مواجه شود.
وحدت فرهنگی در ایران
در ایران، حتی غیرمسلمانان، به دلیل زیست در فرهنگ اسلامی، در ارزش‌های دینی شریک‌اند. این وحدت فرهنگی، چونان گوهری گران‌بها، پتانسیل ایران را برای الگوسازی وحدت دینی نشان می‌دهد. نام‌های اسلامی، اشتراک در آیین‌های دینی و احترام به ارزش‌های مشترک، نشان‌دهنده پیوند عمیق فرهنگی در این سرزمین است.
نکات کلیدی:
- وحدت در پذیرش رسل، الگویی برای وحدت دینی و انسانی است.
- صهیونیسم، عامل سیاسی آشوب جهانی است، نه دین یهود یا نصارا.
- مدارا و احترام به همه انسان‌ها، وظیفه‌ای دینی و اخلاقی است.
- وحدت فرهنگی ایران، پتانسیلی برای الگوسازی صلح دینی است.
بخش پنجم: اصلاح نظام‌های دینی و اجتماعی
تحول در علم دینی
علم دینی امروز، با طلاب فهمیده و متمدن، باید از خشونت و تفرقه دوری کند. این علم، چونان چراغی راهنما، باید با مطالعه تطبیقی کتب آسمانی و گفت‌وگوی علمی، شبهات را پاسخ دهد و وحدت را تقویت کند. ضعف در دسترسی به کتب آسمانی دیگر، مانعی است که باید با تحول در نظام آموزشی دینی برطرف شود.
نقد تعصب و تهمت
تعصبات فرقه‌ای و اتهامات بی‌اساس، مانند نفی سیادت یا اجتهاد، ریشه در توهم و تفرقه دارد. این اتهامات، چونان زهری مهلک، وحدت دینی را تضعیف می‌کنند. به جای آن، اصل «احسن‌الوجه» باید حاکم باشد، که هر پدیده‌ای را به بهترین وجه تفسیر کرده و از قضاوت‌های نادرست پرهیز می‌کند.
خلاقیت در اقتصاد دینی
خلاقیت در اقتصاد دینی، مانند تولید شراب طهور (محصولی حلال و پاک)، می‌تواند به تقویت اقتصاد جوامع اسلامی کمک کند. این دیدگاه، چونان نسیمی تازه، از تعصبات بی‌جا رهایی یافته و راه‌های نوین برای پیشرفت دینی و اقتصادی را می‌گشاید.
پرهیز از فتنه
فتنه و تفرقه، چونان آتشی ویرانگر، بدتر از قتل است و ایجاد اضطراب اجتماعی، بزرگ‌ترین گناه کبیره محسوب می‌شود. علم دینی و جامعه اسلامی باید با حکمت و صلح، گره‌های اجتماعی را گشوده و از شلوغی و خشونت پرهیز کنند.
نکات کلیدی:
- علم دینی باید با تحول و گفت‌وگوی علمی، وحدت را تقویت کند.
- تعصب و تهمت، موانع وحدت دینی و انسانی‌اند.
- خلاقیت در اقتصاد دینی، راهی برای پیشرفت جوامع اسلامی است.
- فتنه و تفرقه، بدتر از قتل بوده و حرام بیّن است.
جمع‌بندی نهایی
آیه 285 سوره بقره، چونان نوری هدایتگر، نظام ایمانی و اخلاقی اسلام را در قالبی وحدت‌بخش و جامع ارائه می‌دهد. این آیه، با تأکید بر ایمان به خدا، فرشتگان، کتب و رسل، و دعای «سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا»، الگویی برای تسلیم و اطاعت الهی ترسیم می‌کند. نقد تفرقه میان ادیان، نقش استعمار در ایجاد نزاع، و خطر خشونت و افراط‌گرایی، ضرورت وحدت دینی و گفت‌وگوی علمی را برجسته می‌سازد. علم دینی، با مطالعه تطبیقی کتب آسمانی و جدال احسن، می‌تواند شبهات را رفع کرده و صلح جهانی را تقویت کند. احترام به همه انسان‌ها، مدارا در برابر اختلافات، و پرهیز از فتنه، از آموزه‌های کلیدی این آیه است. این نوشتار، با بازخوانی این آیه در پرتو مسائل معاصر، بر ضرورت تحول در نظام‌های دینی و اجتماعی برای تحقق وحدت و صلح تأکید دارد. باشد که این معارف، چونان چشمه‌ای زلال، جوامع اسلامی را به سوی همگرایی و پیشرفت رهنمون سازد.
با نظارت صادق خادمی