متن درس

تفسیر: بازاندیشی مفهوم دین در قرآن کریم با تکیه بر آیه 19 سوره آل عمران

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۸۴۵)

دیباچه

قرآن کریم، کتاب هدایت و نور، در آیات خویش مفهوم دین را به گونه‌ای ژرف و معنوی تبیین کرده که فراتر از ظواهر و صورت‌های صوری، به جوهره و حقیقت وجود انسانی نظر دارد. این نوشتار، با تأمل در آیه ۱۹ سوره آل عمران و دیگر آیات مرتبط، به بازخوانی مفهوم دین در قرآن کریم می‌پردازد. دین در این نگاه، نه صرفاً مجموعه‌ای از مناسک و آیین‌ها، بلکه روشی برای زیستن است که سلامت، اخلاص و دوری از تجاوز و ظلم را در کانون خویش قرار داده است. این اثر، با تکیه بر محتوای درس‌گفتارها و تحلیل‌های دقیق، تلاش دارد تا این مفهوم را با زبانی روشن و متین، در قالبی علمی و نظام‌مند، به خوانندگان عرضه کند.

بخش یکم: جوهره دین در قرآن کریم

مفهوم دین به مثابه سلامت و اخلاص

قرآن کریم، دین را نه به صورت مجموعه‌ای از صورت‌های ظاهری، بلکه به عنوان جوهره‌ای معنوی معرفی می‌کند که در واژگانی چون سلامت، اخلاص، حنیف بودن و ورع تجلی یافته است. این آیات، دین را روشی برای زیستن می‌دانند که انسان را به سوی سعادت و کمال رهنمون می‌سازد. برخلاف تصور رایج که دین را به مناسک ظاهری مانند نماز، روزه، غسل یا تیمم محدود می‌کند، قرآن کریم بر محتوای اخلاقی و معنوی دین تأکید دارد. این محتوا، به دور از لهو و لعب، انسان را به سوی زندگی سالم و خالصانه هدایت می‌کند.

نقد تعاریف لغوی دین

در فرهنگ‌های لغت فارسی و عربی، دین به اشتباه به مفاهیمی چون مذهب، کیش، آیین، انقیاد یا خضوع فروکاسته شده است. این تعاریف، که بیشتر ریشه در زبان محاوره‌ای دارند تا اشتقاق دقیق لغوی، دین را به شکل‌های ظاهری و اطاعت صوری محدود کرده‌اند. در لغت‌نامه‌های فارسی، دین به عنوان مذهب یا آیین تعریف شده که با حقیقت قرآنی آن، یعنی سلامت و اخلاص، فاصله‌ای آشکار دارد. به همین ترتیب، در لغت‌نامه‌های عربی، واژگانی چون انقیاد، خضوع یا یوم‌الدین، بدون افزودن چیزی به معنای قرآنی، تنها به جنبه‌های صوری اشاره دارند. این تعاریف، دین را از جوهره معنوی‌اش تهی کرده و به پوسته‌ای ظاهری تبدیل کرده‌اند.

ابهام در آیات مجمل

برخی آیات قرآن کریم، مانند آیه مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (سوره فاتحه، آیه ۴)، معنای دین را به صورت کلی و مجمل ارائه می‌دهند. این آیه، که به معنای «مالک روز جزا» است، به مالکیت خداوند بر تمامی جنبه‌های دین، از جمله جهان، آخرت، بهشت و جهنم اشاره دارد. با این حال، در قیامت، که ظرف اختیار، عمل و تکلیف نیست، دین به معنای روش زندگی جایگاهی ندارد. از این رو، آیاتی چون یوم‌الدین نمی‌توانند معنای دقیقی از دین ارائه دهند و نیازمند تفسیر در پرتو آیات صریح‌تر هستند.

بخش دوم: انحراف دین از جوهره به ظاهر

تأکید بر محتوای دین در برابر شکل ظاهری

قرآن کریم در آیاتی چون إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ (سوره آل عمران، آیه ۱۹) و وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ (سوره آل عمران، آیه ۸۵)، دین را به عنوان سلامت و اخلاص معرفی می‌کند. این آیات، بدون اشاره به مناسک ظاهری چون وضو، غسل یا تیمم، بر جوهره اخلاقی و معنوی دین تأکید دارند. سلامت، اخلاص، خضوع و حنیف بودن، هسته اصلی دین را تشکیل می‌دهند و روشی برای زندگی عاری از انحراف و تجاوز را ترسیم می‌کنند.

انحراف کامل دین

دین، به دلیل تمرکز بر شکل ظاهری و از دست رفتن محتوای آن، به انحرافی کامل گرفتار شده است. این انحراف، مانند درختی است که شاخ و برگش سرسبز می‌نماید، اما ریشه‌هایش خشکیده و تهی از حیات است. مناسک ظاهری چون وضو، نماز و روزه، بدون پشتوانه سلامت و اخلاص، به پوسته‌ای توخالی تبدیل شده‌اند. این انحراف، نتیجه جهل و ناآگاهی است که دین را به رفتارهایی غیرفنی و خرافی فروکاسته است. به عنوان مثال، تأکید بر جزئیات ظاهری مانند وضوی طولانی، در حالی که فساد و جنایت در جامعه رواج دارد، نشان‌دهنده این انحراف است.

نمودهای انحراف در جامعه معاصر

در جوامع معاصر، رفتارهایی چون سگ‌کشی یا ممنوعیت‌های غیرمنطقی، مانند محدودیت دوچرخه‌سواری برای زنان به نام دین، نشان‌دهنده انحراف و خرافه‌پرستی است. این اقدامات، که از جهل و ناآگاهی سرچشمه می‌گیرند، دین را به مضحکه‌ای در برابر دیدگان جهانیان بدل کرده‌اند. به عنوان مثال، ادعاهای بدون مستند در مورد رضایت یا نارضایتی اولیای دین از امور روزمره، مانند دوچرخه‌سواری، نه تنها با سلامت و اخلاص دینی ناسازگار است، بلکه چهره دین را مخدوش می‌سازد.

بخش سوم: تحلیل آیه ۱۹ سوره آل عمران

تبیین متن و مفهوم آیه

آیه ۱۹ سوره آل عمران، به عنوان محور این نوشتار، دین را به گونه‌ای عمیق و جامع تبیین می‌کند:

این آیه، دین را به عنوان سلامت معرفی کرده و اختلاف میان اهل کتاب را نتیجه بغی (تجاوز و حسد) پس از دریافت علم می‌داند. اسلام در اینجا، به معنای روش زندگی درست و عاری از ظلم و فساد است که با اخلاص و حنیف بودن همخوانی دارد.

اختلاف در میان اهل دین

آیه ۱۹ سوره آل عمران به روشنی بیان می‌دارد که اختلافات دینی تنها در میان اهل کتاب، یعنی کسانی که از علم و کتاب الهی برخوردار بوده‌اند، رخ داده است. این اختلافات، پس از دریافت علم و به دلیل بغی (تجاوز و حسد) پدید آمده‌اند. در مقابل، قرآن کریم هیچ‌گاه از اختلاف میان کفار سخن نگفته، زیرا آنها فاقد کتاب و علم الهی‌اند و اختلافاتشان ریشه در دین ندارد. این نکته، مانند آینه‌ای است که حقیقت انحرافات دینی را بازمی‌تاباند: دین، اگر به درستی فهمیده نشود، به جای وحدت، به تفرقه و تجاوز می‌انجامد.

نقش دین در جنگ‌های تاریخی

تاریخ بشری گواه آن است که جنگ‌ها و کشتارها اغلب در میان جوامع دینی، مانند یهود، نصاری و مسلمانان، رخ داده‌اند. این جنگ‌ها، نتیجه انحراف از محتوای دین و تمرکز بر ظواهر آن بوده است. به عنوان مثال، اختلافات میان فرقه‌های مختلف دینی، از شیعه و سنی گرفته تا حنبلی و شافعی، به جای وحدت، به تجاوز و کشتار انجامیده است. این در حالی است که جوامع غیر دینی، به دلیل فقدان ادعاهای دینی، کمتر درگیر چنین نزاع‌هایی بوده‌اند. این حقیقت، مانند تیغی دو لبه است که هم خطر انحراف دین را نشان می‌دهد و هم ضرورت بازگشت به جوهره آن را گوشزد می‌کند.

بخش چهارم: نقد ظاهرگرایی و خرافات در دین

تمرکز بر ظواهر و تهی شدن دین

تمرکز بر ظواهر دینی، مانند وضوی طولانی یا مناسک صوری، در حالی که فساد و جنایت در جامعه رواج دارد، دین را به پوسته‌ای توخالی بدل کرده است. این ظاهرگرایی، مانند پرچمی است که وعده ضیافتی را می‌دهد، اما جز پوچی و تهی‌دستی چیزی به ارمغان نمی‌آورد. به عنوان مثال، تأکید بر جزئیات ظاهری مانند وضوی نیم‌ساعته، در حالی که فساد و جنایت در جامعه جریان دارد، نشان‌دهنده انحراف از محتوای دین است. این انحراف، اعتماد به دینداران را از میان برده و دین را به ساختاری فریبنده تبدیل کرده است.

مثال بسته‌بندی فریبنده

یکی از تمثیلات گویا در این زمینه، بسته‌بندی زیبایی است که حاوی کاکائوی آلوده به شراب است. این بسته‌بندی، هرچند ظاهری فریبنده دارد، اما محتوای نجس آن ارزشی ندارد و باید دور ریخته شود. این تمثیل، مانند آینه‌ای است که حقیقت دین ظاهری را بازمی‌تاباند: دینی که فاقد سلامت و اخلاص باشد، جز فریبی زیبا نیست. اگرچه ظرف زیبا می‌تواند برای مقاصد دیگر، مانند نگه‌داری جواهرات، به کار رود، اما محتوای نجس آن هیچ ارزشی ندارد.

نقد خرافات و جهل علمی

جهل علمی و خرافات، مانند داستان خلقت آدم از خمیر در چهل روز یا خلقت حوا از دنده آدم، دین را از حقیقت آن دور کرده است. این داستان‌ها، که فاقد پایه علمی و قرآنی‌اند، به انحراف و گمراهی در فهم دین منجر شده‌اند. تکامل، فرآیندی طولانی است و ادعای خلقت در چهل روز، با دانش مدرن ناسازگار است. فقدان دانش در میان دینداران، مانند سایه‌ای تاریک، حقیقت دین را پوشانده و به رواج خرافات کمک کرده است.

بخش پنجم: سلامت و دوری از بغی به عنوان جوهره دین

دین به مثابه سلامت و عدم بغی

قرآن کریم، دین را به عنوان سلامت و دوری از بغی (تجاوز و ظلم) تعریف کرده که جوهره واقعی آن است. دین واقعی، روشی است که انسان را به رفتار عاری از ظلم و فساد هدایت می‌کند. مناسک ظاهری، مانند وضو و نماز، بدون پشتوانه سلامت و اخلاص، ارزش دینی ندارند و به انحراف می‌انجامند. اقداماتی مانند سگ‌کشی یا کشتار به نام دین، نشان‌دهنده فقدان سلامت و رواج بغی است. این تعریف، مانند چراغی است که مسیر سعادت و کمال را روشن می‌سازد.

کفر به آیات الهی و بغی

آیه ۱۹ سوره آل عمران، کفر به آیات الهی را با بغی (تجاوز و حسد) مرتبط می‌داند. آیات الهی، به معنای هدایت، سلامت و اخلاص هستند و کفر به آنها، به معنای رد این ارزش‌ها و رواج بغی است. خداوند، که سریع‌الحساب است، نتایج اعمال خوب یا بد را در دنیا و آخرت به سرعت آشکار می‌سازد. این مفهوم، مانند ترازویی است که اعمال انسان را با دقت می‌سنجد و نتایج آن را بی‌درنگ نمایان می‌کند.

سریع‌الحساب در دنیا و آخرت

مفهوم سَرِيعُ الْحِسَابِ در آیه ۱۹ سوره آل عمران، به معنای دریافت نتایج اعمال در دنیا و آخرت است. همان‌گونه که کارگری در دنیا مساعده دریافت می‌کند، نتایج اعمال خوب یا بد نیز در دنیا به سرعت ظاهر می‌شوند. فردی که به سلامت و اخلاص پایبند است، در دنیا سعادت می‌یابد و کسی که بغی می‌کند، به فلاکت می‌رسد. این مفهوم، مانند رودی جاری است که خیر و شر را به سوی مقصدشان هدایت می‌کند.

بخش ششم: نقد انتظار منفعلانه و نقش غرباء

نقد انتظار برای اصلاح دین

انتظار منفعلانه برای اصلاح دین، بدون تلاش برای بازگشت به محتوای آن، مانند کاشتن بذری در خاکی خشک است که هرگز به بار نمی‌نشیند. تجربه عالمان دینی گذشته نشان می‌دهد که اصلاح دین، نیازمند بازگشت به سلامت و اخلاص است، نه انتظار بی‌حاصل. این مسئولیت، بر دوش جامعه است که با پایبندی به محتوای دین، از انحرافات دوری کند.

طوبی للغرباء

حدیث طوبی للغرباء (خوشا به حال غریبان) به افراد نادری اشاره دارد که در میان انحرافات دینی، به سلامت و اخلاص پایبندند. این افراد، مانند ستارگانی در آسمان تاریک، درخشش حقیقت دین را حفظ می‌کنند. نمونه‌هایی چون سلمان، ابوذر و مقداد، تجلی این غرباء هستند که به محتوای دین پایبند بودند. تکرار هفت‌بار طوبی، ارزش والای این افراد را نشان می‌دهد.

. طوبی للغرباء ترجمه: خوشا به حال غریبان.

بخش هفتم: عاقبت‌به‌خیری و مسئولیت انسان

عاقبت‌به‌خیری و سلامت

عاقبت‌به‌خیری انسان، به پایبندی به سلامت و دوری از بغی وابسته است، نه به ظواهر دینی یا خرافات. انسان با رفتار عاری از ظلم و فساد، به سعادت می‌رسد. اقداماتی مانند سگ‌کشی یا کشتار به نام دین، نشان‌دهنده دوری از سلامت و رواج بغی است. این حقیقت، مانند آینه‌ای است که انسان را به تأمل در رفتار خویش دعوت می‌کند.

نقد تأثیرات معنوی و خرافات

اعتقاد به تأثیر اموات بر زندگان، از طریق دعا یا نفرین، نشان‌دهنده ارتباط معنوی میان این دو است. با این حال، این تأثیرات بر اساس حساب و کتاب الهی است و نمی‌توان آن را به خرافات فروکاست. مردم معاصر، با بی‌اعتمادی به این ارتباطات، دین را به ظواهر صوری تقلیل داده‌اند. این بی‌اعتمادی، مانند سدی است که راه را بر فهم حقیقت دین بسته است.

جمع‌بندی

تفسیر آیه ۱۹ سوره آل عمران، چارچوبی ژرف برای فهم دین در قرآن کریم ارائه می‌دهد. دین، به عنوان سلامت، اخلاص و دوری از بغی، روشی برای زیستن است که انسان را به سوی سعادت هدایت می‌کند. انحرافات تاریخی و معاصر، از تمرکز بر ظواهر گرفته تا رواج خرافات، دین را به پوسته‌ای تهی تبدیل کرده است. این نوشتار، با بازخوانی مفهوم دین در پرتو آیات قرآنی و تحلیل‌های دقیق، مخاطب را به تأمل در جوهره دین و بازگشت به سلامت و اخلاص دعوت می‌کند. غرباء امت، به عنوان نگهبانان حقیقت دین، نشان‌دهنده راهی هستند که انسان را از تفرقه و تجاوز به سوی وحدت و سعادت رهنمون می‌سازد.