متن درس
تفسیر: تأملاتی در آیات 22-24 سوره نساء
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹۵۲)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی تابناک، راهنمای بشریت در مسیر سعادت و عدالت است. آیات 22 تا 24 سوره نساء، که در این نوشتار مورد تأمل قرار گرفته‌اند، به بیان احکام محرمات نکاح و شرایط ازدواج در سیاق اجتماعی و تاریخی عصر نزول می‌پردازند. این آیات، در عین بازتاب عرف‌های جامعه جاهلی، تلاشی برای اصلاح و تلطیف آن عرف‌ها به سوی عدالت و کرامت انسانی‌اند. نوشتار حاضر، با نگاهی عمیق و جامع، این آیات را در پرتو تحلیل‌های فقهی، اجتماعی، تاریخی و اخلاقی بررسی می‌کند و با زبانی فصیح و متین، مفاهیم را برای مخاطبان علاقه‌مند به معارف قرآنی تبیین می‌نماید. هدف، نه‌تنها فهم دقیق این آیات، بلکه درک عمیق‌تر از حکمت‌های نهفته در آنها و پیوندشان با مسائل معاصر است.
بخش یکم: محرمات نکاح و نظم خانوادگی
فهرست محرمات و نقش آن در نظم اجتماعی
آیات 22 تا 24 سوره نساء، فهرستی جامع از محرمات نکاح ارائه می‌دهند که به‌سان ستون‌هایی استوار، بنیان خانواده را در برابر تندبادهای فساد و بی‌نظمی حفظ می‌کنند. این آیات، با منع ازدواج با برخی خویشاوندان و زنان شوهردار، نظمی اخلاقی و حقوقی را به جامعه‌ای که در آن روزگار گرفتار عرف‌های ناپسند بود، هدیه می‌کنند. محرمات نکاح، از مادران و دختران گرفته تا خواهران و عمه‌ها، چونان حصاری از تقوا، روابط خانوادگی را از گزند روابط غیرمجاز مصون می‌دارند.
آیه 22: نهی از ازدواج با همسران پدران
وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ ۚ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا
و با زنانى كه پدرانتان با آنان ازدواج كرده‌اند، ازدواج نكنيد، مگر آنچه پيش از اين بوده است. به راستى كه آن، كارى زشت و نفرت‌انگيز و راهى ناپسند است.
این آیه، با صراحت، ازدواج با همسران پدران را جز در موارد پیش از نزول این حکم، ممنوع می‌سازد. این نهی، ریشه در عرف‌های ناپسند جاهلی دارد که گاه به سبب آن، روابط خانوادگی به فساد کشیده می‌شد. قرآن کریم، با این حکم، چونان باغبانی که شاخه‌های زائد را هرس می‌کند، فسادهای اخلاقی را از پیکره جامعه می‌زداید و راهی نو به سوی کرامت انسانی می‌گشاید.
آیه 23: فهرست جامع محرمات
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا
بر شما حرام شده است: مادرانتان، و دخترانتان، و خواهرانتان، و عمه‌هاى شما، و خاله‌هاى شما، و دختران برادر، و دختران خواهر، و مادرانتان كه شما را شير داده‌اند، و خواهران رضاعى شما، و مادران همسرانتان، و دختران همسرتان كه در دامان شما پرورش يافته‌اند و از همسرانى كه با آنها آميزش كرده‌ايد [با آنها ازدواج كرده‌ايد]، و اگر با آنها آميزش نكرده‌ايد، بر شما گناهى نيست [كه با دخترانشان ازدواج كنيد]، و همسران پسرانتان كه از صلب شما هستند، و نيز جمع بين دو خواهر [به طور همزمان]، مگر آنچه پيش از اين بوده است. به راستى خدا آمرزنده مهربان است.
آیه 23، چونان نقشهای دقیق، مرزهای حرمت را ترسیم می‌کند. این فهرست، نه‌تنها خویشاوندان نسبی، بلکه روابط رضاعی و سببی را نیز در بر می‌گیرد. این گستردگی، نشان از اهتمام قرآن کریم به حفظ پاکی و سلامت روابط خانوادگی دارد. استثنای «إلا ما قد سلف»، چونان دریچه‌ای به رحمت الهی، گناهان پیشین را در سایه عفو خداوند قرار می‌دهد.
بخش دوم: زنان شوهردار و استثنای ملک یمین
آیه 24: محصنات و احکام ازدواج
وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ ۚ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَٰلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ ۚ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً ۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا
و [نيز بر شما حرام شده‌اند] زنان شوهردار، مگر آنكه كنيزان شما باشند. [اين] فرمان خداست بر شما. و جز اينها، براى شما حلال است كه به وسيله اموال خود [همسر] برگزينيد، در حالى كه پاكدامن باشيد، نه زناكار. پس هرگاه از آنان [زنانى كه به عقد موقت درآورده‌ايد] بهره‌مند شديد، مزدشان را به عنوان فريضه‌اى به آنان بدهيد، و اگر پس از تعيين مهر، با توافق يكديگر [در مقدار آن] مصالحه كرديد، گناهى بر شما نيست. به راستى كه خدا داناى حكيم است.
آیه 24، با اشاره به حرمت ازدواج با زنان شوهردار (محصنات)، استثنای مهمی را مطرح می‌کند: کنیزان (ملک یمین). این استثنا، ریشه در سیاق اجتماعی و اقتصادی جامعه جاهلی دارد که در آن، جنگ‌ها منبع اصلی ثروت و بردگان بودند. کنیزان، که غالباً از اسیران جنگی یا خریداری‌شده بودند، در این سیاق، به دلیل فقدان حمایت خانوادگی، از شمول حرمت محصنات خارج می‌شدند. قرآن کریم، با امضای این عرف، نه به تأیید بی‌قید و شرط آن، بلکه به منظور حفظ قدرت و انسجام جامعه اسلامی در برابر دشمنان، این استثنا را پذیرفت.
ازدواج موقت و الزام مهر
آیه 24، به ازدواج موقت (متعه) اشاره دارد و پرداخت مهر را به‌عنوان فرضیه‌ای الهی واجب می‌داند. این حکم، چونان کلیدی برای گشودن قفل فشارهای اجتماعی بر زنان، حق مالی آنان را تضمین می‌کند. عبارت «فما استمتعتم به منهن فآتوهن اجورهن» نشان می‌دهد که حتی در ازدواج موقت، مرد موظف است تعهد مالی خود را ادا کند. این الزام، گامی در جهت تلطیف جایگاه زنان در جامعه‌ای است که آنان را به ابزاری برای تمتع فروکاسته بود.
بخش سوم: جایگاه زنان در سیاق جاهلی
مردسالاری و خواری زنان
در جامعه جاهلی، زنان، چونان پرندگان در قفس، از حقوق اجتماعی و انسانی محروم بودند. آیات مورد بحث، زنان را عمدتاً در جایگاه ابزار تمتع معرفی می‌کنند، که این امر، نه از ذات احکام قرآنی، بلکه از انعکاس واقعیت‌های تلخ آن دوران سرچشمه می‌گیرد. زنان، چه آزاد و چه کنیز، فاقد نقشهای اجتماعی چون خانه‌داری یا حرفه‌های دیگر بودند و صرفاً برای رفع نیازهای جنسی مردان به کار گرفته می‌شدند. این وضعیت، چونان سایه‌ای سنگین، بر پیکره جامعه جاهلی افتاده بود و قرآن کریم، با احکام خود، تلاش کرد این سایه را به تدریج برچیند.
تلطیف احکام و نهی از فشار
عبارت «لاتعضلوهن» در آیات دیگر، چونان نسیمی خنک، نهی از قرار دادن زنان در تنگنا و فشار را فریاد می‌زند. این حکم، تلاشی است برای بهبود جایگاه زنان در جامعه‌ای که آنان را خوار و ذلیل می‌دانست. با این حال، تأکید آیه بر تمتع، نشان‌دهنده محدودیت‌های سیاق جاهلی است که امکان اصلاحات عمیق‌تر را محدود می‌کرد. قرآن کریم، با الزام پرداخت مهر و نهی از فشار، گامی به سوی عدالت برداشت، اما مردسالاری ریشه‌دار، مانع از تحولات بنیادی شد.
بخش چهارم: نقد مردسالاری و چالش‌های مدرن
نابرابری جنسیتی و مجازات
یکی از نکات تأمل‌برانگیز آیات، تفاوت در مجازات زنان و مردان است. زنان مرتکب فاحشه، چه آزاد و چه کنیز، مشمول مجازات می‌شوند، اما برای مردان، مجازاتی ذکر نشده است. این نابرابری، ریشه در مردسالاری جامعه جاهلی دارد که قانون‌گذاری برای مردان را دشوار می‌ساخت. قرآن کریم، با پذیرش این عرف، تلاش کرد تا با وضع احکام تدریجی، راه را برای اصلاحات بعدی هموار کند.
تساوی جنسیتی و نقد طالب و مطلوب
تقسیم‌بندی سنتی مرد به‌عنوان طالب و زن به‌عنوان مطلوب، چونان دیواری کهن، در برابر حقیقت تساوی انسانی فرو می‌ریزد. هر دو جنس، در طلب و مطلوبیت برابرند، و تفاوت‌های ظاهری، نتیجه نابرابری‌های اجتماعی و قدرت است. زنان، به دلیل ضعف اجتماعی، گاه تمایلات خود را پنهان می‌کردند، اما این پنهان‌کاری، از ذات آنان نبود، بلکه از فشارهای جامعه جاهلی سرچشمه می‌گرفت.
جهان معاصر و چالش‌های نابرابری
در جهان معاصر، با وجود پیشرفت‌هایی چون آموزش و استقلال مالی زنان، همچنان سایه نابرابری و فساد بر جوامع گسترده است. تجاوز و خشونت علیه زنان، چونان زخمی کهنه، یادآور تداوم مردسالاری است. برخی کشورها، با تأسیس نهادهایی برای تساوی جنسیتی، گام‌هایی به سوی عدالت برداشته‌اند، اما در جوامعی چون برخی کشورهای اسلامی، زنان همچنان آسیب‌پذیرند. این چالش‌ها، ضرورت بازنگری احکام مهر و ارث را در سیاق مدرن برجسته می‌سازد.
بخش پنجم: اصلاحات اسلامی و ضرورت بازنگری
اصلاحات تدریجی قرآن کریم
قرآن کریم، در سیاق جاهلی، با پذیرش عرف‌هایی چون تعدد زوجات و ازدواج با کنیزان، راهی برای حمایت از یتیمان و کاهش فشارهای جنسی گشود. این احکام، نه به معنای تأیید بی‌قید و شرط، بلکه به‌سان پلی برای گذر از وحشی‌گری به سوی عدالت بودند. الزام مهر و نهی از فشار، گام‌هایی در این مسیر بودند، اما محدودیت‌های اجتماعی، مانع از اصلاحات عمیق‌تر شدند.
ضرورت بازنگری در سیاق مدرن
در جهان امروز، که زنان چون مردان به آموزش و کار دسترسی دارند، احکام مهر و ارث، چونان لباسی کهنه، نیازمند بازنگری‌اند. این بازنگری، نه به معنای انکار قرآن کریم، بلکه به‌سان جلا دادن گوهری گران‌بها، برای حفظ اعتبار آن در جهان مدرن است. گروه‌های افراطی، با تحریف احکام، به خشونت دامن می‌زنند، اما عقل جمعی، تساوی و عدالت را اقتضا می‌کند. این مهم، نیازمند تحقیقات علمی و آزمایشگاهی است تا احکام با سیاق کنونی هماهنگ شوند.
نتیجه‌گیری
آیات 22 تا 24 سوره نساء، چونان آیینه‌ای، واقعیت‌های جامعه جاهلی را بازتاب می‌دهند و در عین حال، با احکامی چون الزام مهر و نهی از فشار، تلاشی برای تلطیف آن واقعیت‌ها دارند. مردسالاری شدید، زنان را به ابزاری برای تمتع فروکاسته بود، اما قرآن کریم، با حکمت تدریجی، راه را برای اصلاح هموار کرد. در جهان مدرن، که زنان از آموزش و استقلال برخوردارند، بازنگری احکام مهر و ارث، ضروری است تا عدالت جنسیتی محقق شود. این بازنگری، نه تنها به اعتبار قرآن کریم آسیب نمی‌زند، بلکه آن را چونان گوهری درخشان‌تر می‌سازد. امید است که با تحقیقات علمی و التزام به عقل جمعی، جامعه‌ای عادلانه‌تر پدید آید که در آن، کرامت انسانی، فارغ از جنسیت، پاس داشته شود.
با نظارت صادق خادمی