متن درس
تفسیر: احکام طهارت و نقد انحرافات دینی و اجتماعی در سوره نساء
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹۶۵)
دیباچه
سوره نساء، چونان گوهری درخشان در مجموعه آیات قرآن کریم، مجموعه‌ای از احکام الهی را در خود جای داده که هر یک چونان چراغی راهنما، مسیر زندگی فردی و جمعی مؤمنان را روشن می‌سازد. این سوره، با نگاهی جامع به مسائل فقهی، اصولی، و اجتماعی، چارچوبی استوار برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. آیات ۴۳ و ۴۴ این سوره، که موضوع این نوشتار است، با دقت و ژرف‌نگری، احکام طهارت، صلاة، و نقد انحرافات دینی و اجتماعی را مطرح می‌سازند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمانه، می‌کوشد تا این آیات را با نگاهی تحلیلی و در قالبی علمی و منسجم بررسی کند، تا خواننده را به تأمل در عمق معانی قرآنی و کاربرد آن در زندگی امروزین دعوت نماید.
بخش یکم: احکام طهارت و صلاة در آیه ۴۳ سوره نساء
متن و ترجمه آیه
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلُوا ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‌گویید، و نیز در حال جنابت، مگر آنکه رهگذر باشید، تا غسل کنید. و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از جای قضاء حاجت آمد، یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید، با خاک پاک تیمم کنید و صورت و دست‌های خود را مسح کنید. همانا خداوند بخشاینده و آمرزنده است.
تحلیل فقهی و اصولی
آیه ۴۳ سوره نساء، چونان قانونی جامع و مانع، احکام مرتبط با طهارت و صلاة را در شرایط گوناگون بیان می‌دارد. این آیه، با نهی از اقامه صلاة در حالت مستی، بر لزوم آگاهی و اخلاص در عبادت تأکید می‌ورزد. واژه «لَا تَقْرَبُوا» در این آیه، نه صرفاً به معنای نزدیکی مکانی، بلکه به معنای اقدام به عبادت است، گویی قرآن کریم، مؤمنان را از ورود به ساحت مقدس صلاة در حالتی که ذهن و قلبشان از حضور آگاهانه محروم است، باز می‌دارد.
درنگ: نهی از صلاة در حالت مستی، نشانه‌ای است از اهمیت آگاهی و حضور قلب در عبادت، که بدون آن، صلاة از روح خود تهی می‌گردد.
در این آیه، شخص مست، گرچه می‌تواند وضو بگیرد و طهارت ظاهری را تحصیل کند، اما این طهارت برای صلاة معتبر نیست، زیرا مستی، مانع از نیت آگاهانه و اخلاص در عبادت می‌شود. اگر شدت مستی به حدی باشد که شخص از نیت نیز عاجز گردد، حتی وضو نیز باطل خواهد بود، زیرا نیت، رکن اساسی طهارت است. با این حال، در صورتی که مستی برطرف شود، وضوی پیشین، اگر با نیت صحیح انجام شده باشد، برای صلاة معتبر است.
عبارت «حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ» بر لزوم آگاهی از گفتار در صلاة تأکید دارد. این شرط، از منظر روان‌شناختی، نشان‌دهنده اهمیت تمرکز و حضور ذهن در عبادت است، که بدون آن، صلاة به عملی مکانیکی بدل می‌شود. تفاوت میان «مَا تَقُولُونَ» (گفتار) و «مَا تَفْعَلُونَ» (عمل) در این آیه، بیانگر آن است که وضو، به عنوان عملی جسمانی، ممکن است در حالت مستی انجام‌پذیر باشد، اما صلاة، به دلیل نیاز به گفتار آگاهانه، ممنوع است.
آیه همچنین به حالت جنابت پرداخته و ورود شخص جنب به مسجد را، جز در حالت عبور (عَابِرِي سَبِيلٍ)، نهی می‌کند. «عَابِرِي سَبِيلٍ» به معنای رهگذری است که بدون توقف، از مسجدی عبور کند، گویی چونان نسیمی که از میان شاخسار می‌گذرد، بدون درنگ از این مکان مقدس می‌گذرد. این حکم، بر قداست مسجد و لزوم حفظ طهارت در آن تأکید دارد.
درنگ: نهی از توقف شخص جنب در مسجد، نشانه‌ای است از احترام به ساحت مقدس عبادتگاه، که چونان حریمی پاک، از هر ناپاکی مصون است.
آیه سپس به احکام تیمم پرداخته و چهار موقعیت را برای جایز بودن آن برمی‌شمارد: بیماری، سفر، قضاء حاجت، و آمیزش با زنان در صورت نبود آب. تیمم، چونان کلیدی برای گشودن درهای عبادت در شرایط دشوار، با خاک پاک (صَعِيدًا طَيِّبًا) انجام می‌شود. مسح صورت و دست‌ها در تیمم، ساده‌سازی طهارت در شرایط اضطرار است، و اختلاف فقهی میان شیعه و اهل سنت در گستره مسح دست‌ها، نشان‌دهنده تفاوت در تفسیر واژه «أَيْدِيكُمْ» است.
پایان آیه با عبارت «إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا» بر بخشش و سهولت احکام الهی تأکید می‌ورزد، گویی خداوند، چونان پدری مهربان، راه‌های عبادت را برای بندگانش هموار ساخته است.
جمع‌بندی بخش یکم
آیه ۴۳ سوره نساء، چونان نقشه‌ای دقیق، احکام طهارت و صلاة را در شرایط گوناگون ترسیم می‌کند. نهی از صلاة در حالت مستی و جنابت، و جایز بودن تیمم در فقدان آب، نشان‌دهنده انعطاف دین در حفظ ارتباط بنده با پروردگار است. این احکام، نه تنها به جنبه‌های فقهی، بلکه به ابعاد روان‌شناختی و عرفانی عبادت نیز توجه دارند، و مؤمنان را به سوی آگاهی، اخلاص، و حفظ قداست عبادت هدایت می‌کنند.
بخش دوم: نقد انحرافات دینی و اجتماعی در آیه ۴۴ سوره نساء
متن و ترجمه آیه
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ وَيُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيلَ
آیا به کسانی که بهره‌ای از کتاب آسمانی به آنها داده شده ننگری که گمراهی را می‌خرند و می‌خواهند شما را نیز از راه راست گمراه کنند؟
تحلیل تفسیری و کلامی
آیه ۴۴ سوره نساء، با لحنی توبیخ‌آمیز، به انحرافات اهل کتاب پرداخته و با عبارت «أَلَمْ تَرَ» (آیا نمی‌بینی)، چونان آیینه‌ای شفاف، رفتارهای ناپسند آنان را در برابر دیدگان مؤمنان قرار می‌دهد. این خطاب، نه تنها به پیامبر، بلکه به همه مؤمنان است، گویی قرآن کریم، همگان را به تأمل در گمراهی‌های دینی و مسئولیت جمعی در برابر آن دعوت می‌کند.
عبارت «أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ» نشان‌دهنده بهره‌مندی ناقص اهل کتاب از هدایت الهی است. این بهره‌مندی، چونان نوری که در ظلمات به دست آید، به جای روشن ساختن راه، به ابزار گمراهی بدل شده است. «يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ» به معنای انتخاب آگاهانه گمراهی است، گویی این گروه، با ریا و تحریف، دین را به کالایی برای کاسبی و فریب بدل کرده‌اند.
درنگ: خریدن گمراهی توسط اهل کتاب، نشانه‌ای است از سوءاستفاده از هدایت الهی، که چونان گوهری گران‌بها، در دستان ناشایست به ابزاری برای فریب بدل می‌شود.
عبارت «وَيُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيلَ» به نیت گمراه کردن دیگران اشاره دارد. این گروه، نه تنها خود در وادی ضلالت گام نهاده‌اند، بلکه چونان راهزنان مسیر حقیقت، می‌کوشند دیگران را نیز از صراط مستقیم دور سازند. این رفتار، از منظر تاریخی، به تحریف متون دینی و سوءاستفاده از جایگاه مذهبی برای کسب قدرت و نفوذ بازمی‌گردد.
آیه با اشاره به علم الهی («وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدَائِكُمْ») و ولايت و نصرت خداوند («كَفَىٰ بِاللَّهِ وَلِيًّا وَكَفَىٰ بِاللَّهِ نَصِيرًا»), اطمینان می‌دهد که دشمنان مؤمنان در برابر اراده الهی ناکام خواهند ماند. ولايت الهی، چونان سایبانی معنوی، و نصرت الهی، چونان سپری استوار، مؤمنان را در برابر انحرافات حفظ می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
آیه ۴۴ سوره نساء، با نقدی صریح بر انحرافات اهل کتاب، مؤمنان را به هوشیاری در برابر تحریفات دینی و تلاش برای گمراهی دیگران دعوت می‌کند. این آیه، با لحنی بیدارکننده، مسئولیت جمعی مؤمنان را در حفظ مسیر حق و دوری از ضلالت یادآوری می‌نماید. علم و حمایت الهی، چونان مشعلی فروزان، راه مؤمنان را در برابر دشمنان روشن می‌سازد.
بخش سوم: نقد اجتماعی و دینی در بستر تاریخی و معاصر
نام‌گذاری سوره نساء و مسائل زنان
نام‌گذاری سوره نساء، به دلیل احکام مرتبط با زنان، ارث، و نکاح، نشانه‌ای است از توجه ویژه قرآن کریم به جایگاه زنان در نظام دینی. این نام‌گذاری، چونان نشانه‌ای از عدالت الهی، بر اهمیت رفع تبعیض و احقاق حقوق زنان تأکید دارد. با این حال، در جوامع سنتی، مردسالاری چونان سایه‌ای سنگین، زنان را از حقوق بنیادین، چون آموزش و عزت، محروم ساخته بود.
در بستر تاریخی، موانع فرهنگی و اجتماعی، زنان را در تنگنای ظلم و نادانی نگه می‌داشت. عالمان دینی، گاه با استناد به روایات جعلی، مانند ادعای ناقص‌العقل بودن زنان، به توجیه این محرومیت‌ها می‌پرداختند. این ادعاها، چونان زنجیرهایی نامرئی، زنان را در بند جهل و ستم نگاه می‌داشتند. با این حال، تحولات فرهنگی، به‌ویژه در دوره پهلوی، با گسترش آموزش و گشایش مدارس، راه را برای رهایی زنان از این بندها هموار ساخت.
درنگ: نام‌گذاری سوره نساء، چونان آینه‌ای، بازتاب‌دهنده توجه قرآن کریم به حقوق زنان است، در حالی که مردسالاری سنتی، چونان سدی، مانع تحقق این حقوق بوده است.
نقد افراط و تفريط
در دوران معاصر، زن‌سالاری، چونان واکنشی به مردسالاری، گاه به افراط در آزادی و تابوشکنی انجامیده است. این دو رویکرد، مردسالاری و زن‌سالاری، هر دو چونان دو سوی یک سکه، از عقل و دین فاصله گرفته‌اند. نه محدودیت‌های غیر دینی که به نام دین تحمیل می‌شود، و نه آزادی بی‌قید که به فساد می‌انجامد، هیچ‌یک راه نجات بشر نیستند.
طالبان، با تحمیل سنت‌های جاهلی به نام دین، چونان کسانی که گمراهی را خریده‌اند، به انحراف از مسیر اسلام دامن می‌زنند. در مقابل، جوامع غربی، با ترویج بی‌بندوباری به نام آزادی، از انسانیت و کمال دور شده‌اند. خیام، در رباعی خویش، این گمراهی را چنین به تصویر کشیده است:
جمعی متفکرند اندر ره دین / قومی به گمان فتاده در راه یقین / می‌ترسم از آن که بانگ آید روزی / کی بی‌خبران، راه نه آن است و نه این
این رباعی، چونان هشداری، بشر را به تأمل در گمراهی‌های دوسویه دعوت می‌کند. راه نجات، نه در افراط دینی و نه در تفريط کفرآمیز، بلکه در تعادل عقل و ایمان است.
درنگ: نه مردسالاری و نه زن‌سالاری، هیچ‌یک راه کمال انسانی نیست؛ تنها عقل و ایمان متعادل، بشر را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی بخش سوم
بررسی مسائل اجتماعی و دینی در پرتو آیات سوره نساء، نشان‌دهنده ضرورت توازن میان عقل و دین است. مردسالاری سنتی و زن‌سالاری مدرن، هر دو از مسیر حق فاصله گرفته‌اند. قرآن کریم، با تأکید بر حقوق زنان و نقد انحرافات، راهی متعادل برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. عقل و ایمان، چونان دو بال، انسان را به سوی کمال پرواز می‌دهند.
نتیجه‌گیری کل
آیات ۴۳ و ۴۴ سوره نساء، چونان دو گوهر درخشان، احکام فقهی و نقد انحرافات دینی و اجتماعی را در خود جای داده‌اند. آیه ۴۳، با تبیین احکام طهارت و صلاة، راه‌های حفظ ارتباط با پروردگار را در شرایط گوناگون نشان می‌دهد. آیه ۴۴، با نقد اهل کتاب، مؤمنان را به هوشیاری در برابر گمراهی‌ها دعوت می‌کند. نام‌گذاری سوره به «نساء»، نشانه‌ای است از توجه ویژه قرآن کریم به حقوق زنان، در حالی که نقد مردسالاری و زن‌سالاری، بر لزوم تعادل میان عقل و دین تأکید دارد. بشر، در میان افراط و تفريط، در وادی گمراهی سرگردان است، اما عقل و ایمان، چونان مشعلی فروزان، راه سعادت را به او نشان می‌دهند. این آیات، دعوتی است به تأمل در احکام الهی و اصلاح رفتارهای فردی و جمعی، تا انسان در سایه هدایت الهی، به کمال خویش دست یابد.
با نظارت صادق خادمی