متن درس
تفسیر: تأملات قرآنی در احوال زنان و یتیمان در پرتو عدالت الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۱۴)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشریت در مسیر عدالت و رستگاری است. این کتاب آسمانی، با بیانی ژرف و حکیمانه، به مسائل اجتماعی و انسانی پرداخته و راهکارهایی برای رفع ظلم و نابرابری ارائه کرده است. آیه ۱۲۷ سوره نساء، که محور این نوشتار است، به‌سان گوهری درخشان در میان آیات الهی، به وضعیت زنان و یتیمان پرداخته و فتوایی از جانب پروردگار برای اصلاح احوال این گروه‌های آسیب‌پذیر عرضه می‌دارد. این تأملات، با نگاهی عمیق به معانی این آیه و پیوند آن با دیگر آیات قرآنی، درصدد است تا رهنمودهای الهی را در راستای حمایت از مستضعفان و تحقق عدالت اجتماعی تبیین نماید. نوشتار پیش‌رو، با بهره‌گیری از زبانی فصیح و ساختاری منظم، به کاوش در این آیات و تحلیل‌های مرتبط با آن می‌پردازد تا نوری بر مسیر فهم و عمل به کلام الهی بتاباند.
بخش نخست: فتوای الهی در احوال زنان و یتیمان
تبیین آیه ۱۲۷ سوره نساء
وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ ۖ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَىٰ بِالْقِسْطِ ۚ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا
و از تو درباره زنان فتوا می‌خواهند. بگو: خدا درباره آن‌ها به شما فتوا می‌دهد، و [نیز] آنچه در کتاب بر شما تلاوت شده درباره زنان یتیم که حقوق مقررشان را به آن‌ها نمی‌دهید و می‌خواهید با آن‌ها ازدواج کنید، و [نیز درباره] کودکان ناتوان، و اینکه با یتیمان به عدالت رفتار کنید. و هر کار نیکی که انجام دهید، خدا به آن داناست.
این آیه شریفه، چونان فریادی آسمانی، به درخواست فتوا درباره احوال زنان پاسخ می‌دهد و فتوایی مستقیم از جانب پروردگار عرضه می‌دارد. این فتوا، نه‌تنها به زنان، بلکه به یتیمان و کودکان مستضعف نیز توجه دارد و بر ضرورت رعایت عدالت در رفتار با این گروه‌ها تأکید می‌ورزد. عبارت «قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ» نشان‌دهنده دخالت بی‌واسطه الهی در هدایت جامعه به سوی عدالت است، گویی خداوند خود قلم عدالت را در دست گرفته تا ظلم‌های اجتماعی را اصلاح کند.
این آیه، در بستری از پرسش‌های مؤمنان درباره زنان نازل شده و بر اصلاح رفتار با زنان یتیم و کودکان ناتوان تأکید دارد. «يَتَامَى النِّسَاءِ» به زنان یتیمی اشاره دارد که یا خود بی‌سرپرست‌اند یا فرزندان یتیمی دارند. این زنان، به دلیل فقدان حمایت اجتماعی، در معرض ظلم و سوءاستفاده قرار می‌گرفتند. قرآن کریم، با اشاره به این گروه، از مؤمنان می‌خواهد که حقوق مقرر این زنان را ادا کنند و با عدالت با آن‌ها و فرزندانشان رفتار کنند.
درنگ: فتوای الهی در آیه ۱۲۷ سوره نساء، چونان مشعلی فروزان، راهنمای مؤمنان به سوی عدالت در رفتار با زنان یتیم و کودکان مستضعف است. این فتوا، بر اصلاح ظلم‌های اجتماعی و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر تأکید دارد.
تحلیل مفهوم خیر و آگاهی الهی
عبارت «وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا» چونان نغمه‌ای الهی، مؤمنان را به انجام کارهای نیک ترغیب می‌کند. این تأکید بر خیر، در حالی است که خداوند به شر نیز آگاه است، اما در این آیه، با توجه به مخاطب مؤمنان، تنها خیر برجسته شده تا دل‌ها به سوی نیکی متمایل گردد. این بیان، چونان نسیمی که گل‌ها را به رقص می‌آورد، مؤمنان را به سوی رفتار عادلانه و خیرخواهانه سوق می‌دهد.
آگاهی الهی به همه اعمال، چونان آینه‌ای است که هر کردار انسان را بازمی‌تاباند. این آگاهی، مسئولیت انسان را در برابر رفتارش سنگین‌تر می‌کند، گویی خداوند با این کلام، به انسان هشدار می‌دهد که هیچ عملی از نظر او پنهان نمی‌ماند. این مفهوم، با آیه ۱۴۸ سوره نساء همخوانی دارد:
إِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَىٰ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ
همانا هیچ‌چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نیست.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، با تمرکز بر آیه ۱۲۷ سوره نساء، نشان داد که قرآن کریم، با فتوایی الهی، به اصلاح وضعیت زنان یتیم و کودکان مستضعف پرداخته است. این فتوا، نه‌تنها بر رعایت حقوق این گروه‌ها تأکید دارد، بلکه با برجسته‌سازی خیر و آگاهی الهی، مؤمنان را به عدالت و نیکوکاری دعوت می‌کند. این آیات، چونان ستارگانی در آسمان هدایت، راه را برای ایجاد جامعه‌ای عادلانه روشن می‌سازند.
بخش دوم: وضعیت زنان در جامعه جاهلی و اصلاحات قرآنی
احوال زنان پیش از اسلام
پیش از نزول قرآن کریم، زنان در جامعه جاهلی چونان پرندگانی بی‌بال و پر در قفس ظلم گرفتار بودند. آن‌ها نه‌تنها از حقوق انسانی محروم بودند، بلکه به‌سان کالایی در دسترس، مورد سوءاستفاده قرار می‌گرفتند. مرگ شوهران در جنگ‌ها، زنان را بی‌سرپرست و فرزندانشان را یتیم می‌کرد. این زنان، یا به اسارت دشمنان درمی‌آمدند یا در جامعه خود، به دلیل زیبایی یا ثروت، مورد طمع قرار می‌گرفتند. قرآن کریم، با نزول آیاتی چون آیه ۱۲۷ سوره نساء، این ظلم‌ها را محکوم کرد و راهی برای اصلاح گشود.
متن درس‌گفتار، وضعیت زنان را به کارگران جنسی تشبیه می‌کند که در فقدان حمایت اجتماعی، به بدترین شکل مورد بهره‌کشی قرار می‌گرفتند. این توصیف، چونان نقاشی تیره‌ای از جامعه جاهلی، عمق محرومیت زنان را نشان می‌دهد. آیه ۱۹ سوره نساء، این ظلم را نهی می‌کند:
وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ
و زنان را برای بازستاندن بخشی از آنچه به آن‌ها داده‌اید، در تنگنا قرار ندهید.
درنگ: قرآن کریم، با نهی از ظلم به زنان، چونان سپری استوار، از حقوق انسانی آن‌ها دفاع کرده و جامعه را به سوی عدالت و احسان هدایت می‌کند.
نقد سوءاستفاده از زنان یتیم
درس‌گفتار، به سوءاستفاده از زنان یتیم به دلیل زیبایی یا ثروتشان اشاره دارد و این رفتار را با روح عدالت قرآنی ناسازگار می‌داند. در جامعه جاهلی، مردان به دلیل طمع به مال یا زیبایی زنان یتیم، با آن‌ها ازدواج می‌کردند، اما حقوقشان را ادا نمی‌کردند و فرزندانشان را به حال خود رها می‌ساختند. این رفتار، چونان طوفانی ویرانگر، بنیان خانواده‌های یتیم را متلاشی می‌کرد. قرآن کریم، با تأکید بر عدالت در آیه ۱۲۷ سوره نساء، این ظلم را محکوم می‌کند و از مؤمنان می‌خواهد که با زنان یتیم و فرزندانشان با قسط و عدل رفتار کنند.
متن، به نمونه‌ای از عالمان دینی اشاره می‌کند که مسئولیت فرزندان زنی بیوه را پذیرفت و هزینه‌های آن‌ها را تأمین کرد. این رفتار، چونان گلی در بوستان عدالت، نشان‌دهنده التزام عملی به فتوای قرآنی است. این نمونه، با آیه ۳ سوره نساء همخوانی دارد:
فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً
و اگر ترسیدید که عدالت را رعایت نکنید، پس با یک زن ازدواج کنید.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با کاوش در وضعیت زنان در جامعه جاهلی، نشان داد که قرآن کریم، با نزول آیاتی چون آیه ۱۲۷ سوره نساء، به اصلاح ظلم‌های اجتماعی پرداخته است. این آیات، چونان بارانی رحمت بر زمین خشکیده جامعه جاهلی، عدالت و حمایت از زنان و یتیمان را به ارمغان آوردند. نقد سوءاستفاده از زنان یتیم، بر لزوم التزام به عدالت قرآنی تأکید دارد و نمونه‌های عملی، راه را برای اجرای این فتوا هموار می‌سازند.
بخش سوم: چالش‌های زنان بیوه و یتیمان در جوامع معاصر
تداوم مشکلات زنان بیوه
درس‌گفتار، با اشاره به نمونه‌ای معاصر از زنی بیوه که با دشواری فرزندانش را بزرگ کرده، نشان می‌دهد که مشکلات زنان یتیم و بیوه همچنان در جوامع امروزی پابرجاست. این زنان، چونان مسافرانی در بیابانی بی‌آب و علف، با موانع اجتماعی و اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. نیاز به اجازه سرپرست برای ازدواج فرزندان یا فقدان حمایت اجتماعی، این زنان را در تنگنا قرار داده است. این وضعیت، با آیه ۱۲۷ سوره نساء همخوانی دارد که بر حمایت از زنان یتیم و فرزندانشان تأکید می‌کند.
متن، به تداوم ظلم به زنان بیوه اشاره دارد که به دلیل مسئولیت فرزندانشان، کمتر مورد توجه برای ازدواج قرار می‌گیرند، مگر آنکه زیبایی یا ثروتی داشته باشند. این رفتار، چونان سایه‌ای تاریک بر جامعه، نشان‌دهنده فقدان عدالت اجتماعی است. قرآن کریم، با فتوای خود، این ظلم را محکوم کرده و راه اصلاح را نشان می‌دهد.
درنگ: مشکلات زنان بیوه و یتیمان، چونان زخمی کهنه بر پیکر جامعه، نیازمند توجه و حمایت بر اساس اصول قرآنی عدالت و احسان است.
پیامدهای فقدان حمایت اجتماعی
درس‌گفتار، به زنانی اشاره می‌کند که نه زیبایی، نه ثروت، و نه حمایت دارند و در نتیجه، در معرض تبدیل شدن به کارگران جنسی یا زندگی فلاکت‌بار قرار می‌گیرند. این وضعیت، چونان گردابی هولناک، زنان را به سوی نابودی می‌کشاند. متن، به وجود فحشا در جوامع جاهلی و حتی معاصر اشاره دارد که نتیجه فقدان حمایت اجتماعی است. این مسئله، با آیه ۳۲ سوره نساء همخوانی دارد:
وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ
و آنچه را خدا برخی از شما را بر برخی دیگر برتری داده، آرزو نکنید.
این آیه، با نهی از طمع و ظلم، بر لزوم حمایت از اقشار محروم تأکید دارد. درس‌گفتار، به وضعیت کارگران جنسی در جوامع امروزی اشاره می‌کند که حتی با وجود مجوزهای قانونی در برخی کشورها، از فقدان حمایت اجتماعی رنج می‌برند. این مسئله، نشان‌دهنده تداوم چالش‌های اجتماعی است که قرآن کریم، با فتوای خود، درصدد رفع آن بوده است.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با بررسی چالش‌های زنان بیوه و یتیمان در جوامع معاصر، نشان داد که ظلم‌های اجتماعی همچنان ادامه دارد. قرآن کریم، با تأکید بر عدالت و احسان، راهکارهایی برای حمایت از این گروه‌ها ارائه کرده است. این آیات، چونان پلی استوار، انسان را از تاریکی ظلم به سوی نور عدالت هدایت می‌کنند.
بخش چهارم: نقد انحرافات و لزوم بازگشت به اصول قرآنی
نقد سوءاستفاده از دین
درس‌گفتار، به سوءاستفاده از دین برای توجیه ظلم به زنان اشاره می‌کند و رفتارهایی مانند اقدامات گروه‌های افراطی یا سوءاستفاده‌های تاریخی را محکوم می‌کند. این رفتارها، چونان ابری تاریک، چهره دین را مخدوش کرده و از اصول عدالت قرآنی دور شده‌اند. آیه ۱۸۸ سوره بقره، این انحراف را نهی می‌کند:
وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا
و آیات مرا به بهای اندک نفروشید.
این آیه، بر لزوم حفظ حرمت آیات الهی و پرهیز از سوءاستفاده از دین تأکید دارد. درس‌گفتار، با نقد برخی تفاسیر و احکام، بر ضرورت بازنگری در آن‌ها با معیارهای قرآنی تأکید می‌کند تا عدالت و خیر مبنای همه رفتارها باشد.
نمونه‌های عملی عدالت قرآنی
متن، به نمونه‌ای از عالمان دینی اشاره می‌کند که مسئولیت فرزندان زنی بیوه را پذیرفت و هزینه‌های آن‌ها را تأمین کرد. این رفتار، چونان ستاره‌ای درخشان در آسمان عمل، نشان‌دهنده التزام به فتوای قرآنی است. این نمونه، با آیه ۱۲۷ سوره نساء همخوانی دارد که بر عدالت با زنان یتیم و فرزندانشان تأکید می‌کند.
درنگ: التزام عملی به فتوای قرآنی، چونان گوهری درخشان، راه را برای حمایت از زنان و یتیمان هموار می‌سازد و از انحرافات دینی جلوگیری می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با نقد سوءاستفاده از دین و تأکید بر بازگشت به اصول قرآنی، نشان داد که عدالت و احسان، مبنای همه احکام الهی است. نمونه‌های عملی، چونان چراغ‌هایی در مسیر هدایت، راه را برای اجرای فتوای قرآنی روشن می‌سازند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
این نوشتار، با تأمل در آیه ۱۲۷ سوره نساء و پیوند آن با دیگر آیات قرآنی، به کاوش در فتوای الهی درباره زنان یتیم و کودکان مستضعف پرداخت. قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، با آیات خود راهکارهایی برای اصلاح ظلم‌های اجتماعی ارائه کرده است. این آیات، با تأکید بر عدالت و خیر، مؤمنان را به حمایت از اقشار آسیب‌پذیر دعوت می‌کنند. نقد سوءاستفاده از دین و تداوم مشکلات زنان در جوامع معاصر، بر لزوم بازگشت به اصول قرآنی تأکید دارد. نمونه‌های عملی، چونان مشعل‌هایی فروزان، نشان‌دهنده امکان اجرای این فتوا در عمل‌اند. این تأملات، خوانندگان را به اندیشه در کلام الهی و عمل به آن در راستای تحقق عدالت و احسان فرا می‌خواند.
با نظارت صادق خادمی