متن درس
تفسیر: نگرشی عمیق بر آیه ۱۲۸ سوره نساء در پرتو مسائل اجتماعی و حقوقی زنان
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۱۶)
دیباچه: درآمدی بر مسائل زنان در قرآن کریم
قرآن کریم، به‌سان مشعلی فروزان، در تاریکی‌های جاهلیت، راهی به سوی عدالت و کرامت انسانی گشوده است. این کتاب آسمانی، با نزول آیاتی که به مسائل زنان می‌پردازد، نه‌تنها به بازسازی جایگاه انسانی بانوان در جامعه پرداخته، بلکه با نصایح عقلایی و راه‌حل‌های عملی، کوشیده است تا آسیب‌های اجتماعی و حقوقی علیه آنان را کاهش دهد. آیه ۱۲۸ سوره نساء، چون گوهری در این مجموعه، به مسائل اختلافات زناشویی و راه‌حل صلح در شرایط نابرابر می‌پردازد. این نوشتار، با تأمل در این آیه و تحلیل محتوای آن، به کاوش در معانی عمیق و پیام‌های اجتماعی آن پرداخته و با زبانی وزین، این مفاهیم را برای خوانندگان روشن می‌سازد.
بخش یکم: زمینه‌های تاریخی و اجتماعی آیه ۱۲۸ سوره نساء
وضعیت زنان در جاهلیت: سایه‌های ظلم و نابرابری
در روزگار جاهلیت، زنان در سایه‌ای سنگین از بی‌عدالتی و تحقیر می‌زیستند. آنان، گاه به‌سان ابزار و کارگرانی بی‌ارزش تلقی می‌شدند و جز معدودی که از زیبایی ظاهری برخوردار بودند، از حقوق انسانی محروم بودند. زیبایی، چونان کلیدی موقت، درهای توجه را به روی برخی گشوده بود، اما این توجه، گذرا و شکننده بود. با مرگ شوهران در جنگ‌ها، زنان بیوه و فرزندان یتیم آنان در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار می‌گرفتند. این شرایط، چونان باری گران بر دوش زنان، آنان را به حاشیه رانده و از کرامت انسانی محروم ساخته بود.
قرآن کریم، با نزول آیاتی چون آیه ۱۲۸ سوره نساء، به دنبال اصلاح این وضعیت بود. این آیه، نه‌تنها به آسیب‌پذیری زنان در برابر رفتارهای ناسازگارانه شوهران اشاره دارد، بلکه با ارائه راه‌حل صلح، گامی عملی در جهت کاهش ظلم به زنان برمی‌دارد.
یتیمی و بی‌پناهی زنان پس از جنگ
جنگ‌ها، چونان طوفانی ویرانگر، نه‌تنها جان مردان را می‌ستاندند، بلکه زنان را به بیوگی و فرزندانشان را به یتیمی گرفتار می‌کردند. این زنان، بی‌پناه و بدون حامی، در جامعه‌ای که ارزشی برایشان قائل نبود، به‌سختی روزگار می‌گذراندند. مردان، گاه تنها زنان زیبا را می‌پذیرفتند و کودکان یتیم یا زنان غیرجذاب را به حال خود رها می‌کردند. این بی‌عدالتی، چونان زخمی عمیق بر پیکر جامعه، نیازمند درمانی الهی بود.
قرآن کریم، با تأکید بر حمایت از زنان یتیم در آیه ۱۲۷ سوره نساء، به این نیاز پاسخ داد: وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ ۖ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ (و از تو درباره زنان فتوا می‌خواهند، بگو: خدا درباره آنان به شما فتوا می‌دهد). این آیه، گرچه فتوای شرعی جدیدی ارائه نمی‌دهد، اما بر اهمیت رسیدگی به مسائل زنان تأکید دارد.
بخش دوم: تحلیل آیه ۱۲۸ سوره نساء
متن و ترجمه آیه
وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا ۚ وَالصُّلْحُ خَيْرٌ ۗ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ ۚ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا
و اگر زنی از شوهرش بیم ناسازگاری یا روی‌گردانی داشته باشد، بر آن دو گناهی نیست که با یکدیگر صلح کنند، و صلح بهتر است. و نفس‌ها به بخل واداشته شده‌اند. و اگر نیکی کنید و پرهیزگاری ورزید، بی‌گمان خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.
این آیه، چونان آیینه‌ای، وضعیت زنی را بازتاب می‌دهد که از ناسازگاری (نشوز) یا روی‌گردانی (اعراض) شوهرش بیمناک است. واژه «بعْل»، که به معنای کوه بلند و شخص با عزت به‌کار رفته، در اینجا به شوهر اشاره دارد و نشان‌دهنده جایگاه قدرتمند او در برابر زن است. آیه، با پیشنهاد صلح، راهی عملی برای کاهش تنش‌ها ارائه می‌دهد.
معنای نشوز و اعراض
«نشوز» به معنای ناسازگاری، سخت‌گیری یا آزار است، در حالی که «اعراض» به روی‌گردانی، قهر یا ترک همسر اشاره دارد، بدون آنکه لزوماً به ضرب و جرح منجر شود. این دو مفهوم، چونان دو روی یک سکه، رفتارهای منفی شوهران را در روابط زناشویی نشان می‌دهند که زنان را در موقعیت آسیب‌پذیر قرار می‌دهد. قرآن کریم، با تأکید بر صلح阻止
صلح به‌مثابه راه‌حل عرفی
آیه، با عبارت فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا، صلح را به‌عنوان راه‌حلی عرفی پیشنهاد می‌کند که هر دو طرف از بخشی از حقوق خود صرف‌نظر کنند. این راه‌حل، چونان پلی میان دو ساحل متخاصم، از شدت یافتن اختلافات جلوگیری می‌کند. بااین‌حال، صلح در این معنا، گاه به باخت-باخت منجر می‌شود؛ زنی که از نشوز یا اعراض شوهر می‌ترسد، ناچار از بخشی از حقوق خود می‌گذرد، و شوهر نیز بخشی از تعهداتش را انجام می‌دهد.
این رویکرد، گرچه ممکن است از منظر عدالت کامل، ناکافی به نظر آید، اما در بستر اجتماعی آن زمان، گامی عملی برای کاهش آسیب‌ها بود. در جامعه‌ای که زنان از جایگاه حقوقی ضعیفی برخوردار بودند، تقابل مستقیم با شوهران قدرتمند، گاه به آزار، تهمت یا حتی طرد کامل منجر می‌شد. صلح، چونان سپری در برابر این طوفان، از زنان در برابر آسیب‌های بیشتر محافظت می‌کرد.
نقد فقدان فتوای شرعی
برخلاف انتظار از آیه‌ای که با وعده فتوا آغاز می‌شود (وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ)، آیه ۱۲۸ فاقد فتوای شرعی جدید است. این امر، از منظری، نشان‌دهنده واقع‌گرایی قرآن کریم در مواجهه با محدودیت‌های اجتماعی است. به‌جای وضع احکامی که اجرای آن در بستر جاهلی دشوار بود، نصیحت به صلح ارائه شده است. این نصیحت، گرچه عدالت کامل را محقق نمی‌کند، اما چونان دارویی موقت، از تشدید ظلم جلوگیری می‌کند.
بخش سوم: بازتاب‌های اجتماعی و حقوقی آیه
ناتوانی زنان در احقاق حق
یکی از مسائل محوری آیه ۱۲۸، ناتوانی زنان در احقاق حقوقشان در برابر شوهران است. زنی که از نشوز یا اعراض شوهر می‌ترسد، در موقعیتی قرار دارد که مطالبه حقوقش ممکن است به آزار یا تهمت منجر شود. این وضعیت، چونان زنجیری بر پای زنان، آنان را در برابر نابرابری‌های اجتماعی بی‌دفاع می‌گذارد.
در روزگار کنونی نیز، با وجود پیشرفت‌های حقوقی، زنان همچنان با موانعی در احقاق حقوق خود، مانند مهریه، مواجه‌اند. مهریه‌های سنگین، که گاه به هزار سکه می‌رسد، اغلب غیرواقعی‌اند و به دلیل ناتوانی مالی شوهر، پرداخت نمی‌شوند. این امر، چونان وعده‌ای توخالی، حقوق زنان را تضعیف می‌کند و گاه عقد را از منظر حقوقی مخدوش می‌سازد.
ظلم تاریخی به زنان
تاریخ، چونان کتابی پر از روایت‌های تلخ، گواه ظلم‌های بی‌شمار به زنان است. در جوامع جاهلی، زنان به‌سان ابزار یا کارگرانی جنسی تلقی می‌شدند و با کوچک‌ترین بهانه، مانند تهمت، به حاشیه رانده می‌شدند. قرآن کریم، با نزول آیاتی چون آیه ۱۲۸، کوشید تا با توصیه به صلح، این ظلم‌ها را کاهش دهد. این آیه، با تأکید بر وَالصُّلْحُ خَيْرٌ، صلح را چونان مرهمی بر زخم‌های اجتماعی قرار داد.
مثال‌هایی از آسیب‌پذیری زنان
روایتی از زنی با ایمان و دانش‌آموخته که در خیابان مورد تعرض قرار گرفت، اما به دلیل ترس از تهمت سکوت کرد، نشان‌دهنده تداوم آسیب‌پذیری زنان است. این زن، چونان پرنده‌ای در قفس، از ترس قضاوت‌های اجتماعی از دفاع از خود بازماند. این مثال، چونان آیینه‌ای، بازتاب‌دهنده محدودیت‌های زنان حتی در جوامع دینی است.
در مثالی دیگر، زنی که به دلیل ملاحظه در برابر ظلم شوهر سکوت کرد، دو سال در دادگاه گرفتار شد و از سکوت خود پشیمان گردید. این روایت، چونان هشداری، نشان می‌دهد که سکوت در برابر ظلم، گاه به مشکلات طولانی‌مدت منجر می‌شود.
بخش چهارم: راهکارهای عملی در پرتو آیه
توصیه به توانمندسازی زنان
برای کاهش آسیب‌پذیری زنان، توصیه شده است که آنان مهارت‌های رزمی بیاموزند تا در برابر تعرضات از خود دفاع کنند. این پیشنهاد، چونان سپری استوار، زنان را در برابر ناامنی‌های اجتماعی محافظت می‌کند. افزایش گرایش زنان به آموزش رزمی، به‌ویژه پس از حوادث خشونت‌آمیز، نشان‌دهنده آگاهی فزاینده آنان از ضرورت خوداتکایی است.
توصیه به روحانیون برای خوداتکایی
نه‌تنها زنان، بلکه روحانیون نیز باید برای دفاع از خود در برابر تعرضات، توانمند شوند. این توصیه، چونان ندایی برای خوداتکایی، با اصل قرآنی آمادگی در برابر تهدیدات هم‌خوانی دارد. روایتی از دفاع شخصی در برابر گروهی متعرض، نشان‌دهنده اهمیت اقتدار در حفظ کرامت انسانی است.
زندگی صادقانه و پرهیز از فریب
زندگی صادقانه، چونان جویباری زلال، از فریب و ظلم به دور است. قرآن کریم، با تأکید بر احسان و تقوا در آیه ۱۲۸، انسان‌ها را به رفتار اخلاقی و پرهیز از شح نفسانی دعوت می‌کند: وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا. این اصل، با آیه وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ (بقره: ۱۸۸) هم‌راستاست که از فریب و ظلم نهی می‌کند.
بخش پنجم: نقدهای اجتماعی و اخلاقی
نقد مصرف‌گرایی افراطی
مصرف‌گرایی افراطی، چونان گردابی، انسان را از ارزش‌های معنوی دور می‌سازد. روایتی از زنی که لباس‌های گران‌قیمت را یک‌بارمصرف می‌داند، نشان‌دهنده انحطاط اخلاقی در برابر قناعت است. قرآن کریم، در آیه وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا (فرقان: ۶۷)، قناعت را ستایش می‌کند.
نقد رفتارهای عرفی ناپسند
برخی رفتارهای عرفی، مانند برهنه شدن در مکان‌های عمومی، با هنجارهای اجتماعی و دینی ناسازگار است. قرآن کریم، در آیه يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (اعراف: ۷)، بر رعایت پوشش و عفت تأکید دارد. این اصل، چونان حریمی، کرامت انسانی را حفظ می‌کند.
شح نفسانی و خطرات آن
عبارت وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ هشداری است در برابر بخل و حرص نفسانی که به دعوا، تهمت و ظلم منجر می‌شود. این ویژگی، چونان آتشی در درون انسان، در صورت تحریک، به ویرانی روابط می‌انجامد. صلح، به‌عنوان راه‌حلی برای مهار این آتش، از آسیب‌های بیشتر جلوگیری می‌کند.
بخش ششم: بازتاب‌های معاصر و چالش‌های کنونی
تداوم مشکلات زنان
با وجود پیشرفت‌های اجتماعی، وضعیت زنان همچنان با چالش‌هایی همراه است. فقر، گاه زنان را به سوی فحشا سوق می‌دهد، و این امر، نشان‌دهنده نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی است. قرآن کریم، با تأکید بر عدالت و احسان در آیه إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ (نحل: ۹۰)، به اصلاح این نابرابری‌ها دعوت می‌کند.
نقد بی‌توجهی به واقعیت‌های اجتماعی
تمرکز بر ظاهرگرایی، مانند تأکید بیش‌ازحد بر حجاب، در حالی که مسائل عمیق‌تری چون فحشا نادیده گرفته می‌شود، نشانه‌ای از ناآگاهی است. قرآن کریم، در آیه وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ (بقره: ۱۷۷)، بر اصلاح اجتماعی و توجه به حقیقت تأکید دارد.
خشونت خانوادگی در گذشته و حال
خشونت علیه زنان، چونان شبحی شوم، در گذشته با ابزارهایی مانند بیل و کمربند و در حال حاضر با اشکال مختلف ادامه دارد. روایتی از مردی که با تهدید چاقو همسرش را آزار می‌داد، نشان‌دهنده عمق این ظلم است. صلح، به‌عنوان راه‌حلی قرآنی، برای کاهش این آسیب‌ها پیشنهاد شده است.
بخش هفتم: خاطرات و روایت‌های تاریخی
سختی‌های زندگی زنان در گذشته
زنان در گذشته، چونان سربازانی خسته در میدان زندگی، با سختی‌های فراوان دست‌وپنجه نرم می‌کردند. شستن لباس‌ها در آب سرد، که به زخم شدن دست‌ها منجر می‌شد، نمونه‌ای از این مشقات بود. این فداکاری‌ها، چونان مدالی افتخار بر سینه مادران، گواه استقامت آنان است.
مسئولیت‌پذیری در برابر سختی‌ها
روایتی از شخصی که پس از فوت همسرش، با شستن لباس‌های کودکان و مدیریت خانه، نقش مادری و پدری را ایفا کرد، نشان‌دهنده مسئولیت‌پذیری در برابر سختی‌هاست. این خاطره، چونان گوهری درخشان، ارزش‌های قرآنی حمایت از خانواده را بازتاب می‌دهد.
جمع‌بندی
آیه ۱۲۸ سوره نساء، چونان مشعلی در تاریکی، راه‌حلی عقلایی و مصلحت‌جویانه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی و خانوادگی زنان ارائه می‌دهد. این آیه، گرچه فتوای شرعی جدیدی ندارد، اما با توصیه به صلح، از تشدید ظلم در جامعه‌ای نابرابر جلوگیری می‌کند. تحلیل‌های این نوشتار، با تکیه بر محتوای اصلی و گسترش آن با پیوندهای معنایی، نشان داد که قرآن کریم، با تأکید بر عدالت، احسان و تقوا، به دنبال اصلاح نابرابری‌های اجتماعی است. خاطرات و روایت‌های تاریخی، نقد مصرف‌گرایی و تأکید بر توانمندسازی زنان، ضرورت بازگشت به ارزش‌های قرآنی را تقویت می‌کند. این تفسیر، خوانندگان را به تأمل در این مفاهیم عمیق و عمل به آن‌ها دعوت می‌نماید.
با نظارت صادق خادمی