متن درس

تفسیر: درآمدی بر معارف ثواب و عدالت در آیات 134 و 135 سوره نساء

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۲۰)

دیباچه

قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راه سعادت بشر را روشن می‌سازد و در آیات خود، انسان را به سوی حقیقت و کمال رهنمون می‌شود. آیات ۱۳۴ و ۱۳۵ سوره نساء، از جمله آیاتی هستند که با بیانی ژرف و عمیق، به تبیین مفاهیم والای ثواب، عدالت و ایمان عملی پرداخته و انسان را به تأمل در معنای حقیقی زندگی مؤمنانه دعوت می‌کنند. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای عالمان دینی، به کاوش در این آیات پرداخته و با نگاهی جامع، ابعاد معنوی، عملی و عرفانی آن‌ها را بررسی می‌کند. هدف این متن، نه تنها تبیین معارف قرآنی، بلکه دعوت به تأمل در مسئولیت‌های سنگین ایمانی و اخلاقی است که در این آیات متجلی شده‌اند.

بخش یکم: ثواب، شیرینی کردار مؤمنانه

مفهوم ثواب در قرآن کریم

ثواب در فرهنگ قرآنی، نه صرفاً پاداشی مادی، بلکه شیرینی و شفافیت ناشی از کردار نیک است که در دنیا و آخرت به انسان عطا می‌شود. این مفهوم، چونان نسیمی روح‌افزا، دل و جان مؤمن را در مسیر اطاعت الهی تازه می‌سازد. برخلاف اجر که گاه به مزد مادی یا پاداشی از سوی غیر خدا اطلاق می‌شود، ثواب، نوری خالص است که از جانب پروردگار بر قلب مؤمن می‌تابد. این تمایز، ریشه در سنت کلامی و فلسفی اسلامی دارد و نشان‌دهنده خلوص عمل در برابر انگیزه‌های الهی است.

آیه ۱۳۴: جامعیت ثواب الهی

این آیه، چونان دریچه‌ای به سوی حکمت الهی، انسان را از محدود شدن به خواسته‌های زودگذر دنیوی برحذر می‌دارد و به جامعیت پاداش الهی دعوت می‌کند. ثواب دنیا، چون مال حلال، زندگی شفاف و فرزندان صالح، و ثواب آخرت، چون سعادت ابدی، همگی در دستان پروردگار است. انسان مؤمن می‌تواند با عمل صالح و دعای خالص، شیرینی‌های زندگی را از خدا طلب کند، گویی که در باغی از نعمت‌های الهی، میوه‌های پاکیزه می‌چیند.

این آیه، بر آگاهی خدا از نیات و اعمال تأکید دارد. خداوند، چونان نگهبانی بیدار، نیت‌های انسان را می‌شنود و اعمال او را می‌بیند. از این‌رو، مؤمن باید با خلوص و صداقت، در پی کسب ثواب باشد، چه در دنیا و چه در آخرت.

شیرینی‌های ثواب دنیا

ثواب دنیا، چونان شکوفه‌های بهاری، شامل زندگی بی‌دردسر، همسر خوش‌اخلاق، فرزندان صالح و امکانات مادی است که با تقوا و عمل صالح به دست می‌آید. این شیرینی‌ها، نه از جنس عافیت‌طلبی مبتذل، بلکه نتیجه انتخاب مسیر درست و التزام به شرع است. برای مثال، زندگی‌ای که با آرامش، آبرومندی و امکانات مادی همراه باشد، جلوه‌ای از ثواب دنیاست، در حالی که زندگی پر از دلهره، فرزندان غیرصالح یا همسر بداخلاق، از فقدان این ثواب حکایت دارد.

مؤمن می‌تواند از خدا زندگی‌ای آرام و آبرومند طلب کند، مشروط بر اینکه این طلب با اطاعت و عمل صالح همراه باشد. این دیدگاه، چونان آینه‌ای، جامعیت نگاه قرآنی به زندگی را نشان می‌دهد که دنیا و آخرت را در توازن می‌بیند و هر دو را در دست خدا می‌داند.

تفاوت ثواب و عافیت‌طلبی

ثواب، با خلوص و عمل صالح پیوند خورده است، در حالی که عافیت‌طلبی گاه با معصیت و خوش‌گذرانی همراه می‌شود. عافیت‌طلبی، چونان سرابی فریبنده، ممکن است انسان را به سوی ولخرجی و گناه سوق دهد، اما ثواب، چونان گوهری ناب، با مدیریت درست نعمت‌ها و پرهیز از معصیت به دست می‌آید. مؤمن، در زندگی متعادل خود، خوراک، خواب و خیرات را به‌موقع انجام می‌دهد و از معصیت دوری می‌جوید، گویی که در باغی منظم، هر چیز را در جای خود می‌نشاند.

تنوع در طلب انسان‌ها

انسان‌ها در طلب خود متفاوت‌اند: برخی تنها آخرت را می‌جویند و به سختی‌های دنیا راضی‌اند، برخی دنیا و آخرت را با هم می‌خواهند، و برخی تنها به دنیا اکتفا می‌کنند. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در تابلوی خلقت، به نیت و عمل انسان بستگی دارد. مؤمنی که با نیت پاک و عمل صالح، هر دو سرا را طلب می‌کند، می‌تواند به فضل الهی، از شیرینی‌های دنیا و سعادت آخرت برخوردار شود.

برای مثال، برخی با بیماری و سختی زندگی می‌کنند، در حالی که برخی از سلامتی و آرامش بهره‌مندند. این تفاوت‌ها، نتیجه نیت، عمل و طلب انسان است. مؤمن می‌تواند با دعا و تلاش، زندگی‌ای آرام و آبرومند طلب کند، گویی که با دستان خود، بذر سعادت را در زمین زندگی می‌کارد.

جمع‌بندی بخش یکم

آیه ۱۳۴ سوره نساء، با تبیین مفهوم ثواب، انسان را به تأمل در جامعیت پاداش الهی دعوت می‌کند. ثواب، شیرینی ناشی از کردار نیک است که در دنیا و آخرت به مؤمن عطا می‌شود. این شیرینی، از زندگی آرام و آبرومند تا فرزندان صالح و همسر خوش‌اخلاق را در بر می‌گیرد. تمایز ثواب از عافیت‌طلبی، بر اهمیت نیت خالص و عمل صالح تأکید دارد. مؤمن، با طلب خیر دنیا و آخرت و التزام به تقوا، می‌تواند از فضل الهی بهره‌مند شود، گویی که در سایه‌سار درخت رحمت الهی، از نعمت‌های بی‌کران برخوردار می‌گردد.

بخش دوم: عدالت، قله ایمان عملی

آیه ۱۳۵: فراخوانی به عدالت مطلق

این آیه، چونان قله‌ای رفیع در سپهر ایمان، مؤمنان را به قیام مستمر به عدالت عملی و شهادت برای خدا، حتی به زیان خود یا خویشاوندان، فرامی‌خواند. این دعوت، چنان سنگین است که گویی باری عظیم از ایمان را بر دوش مؤمن می‌نهد و او را به سوی کمال عرفانی هدایت می‌کند. اجرای این آیه، نیازمند ایمانی است که چون کوهی استوار، در برابر هوی و هوس و تعصبات شخصی مقاومت می‌کند.

مخاطب خاص آیه

این آیه، با مؤمنانی سخن می‌گوید که چون ستارگان درخشان در آسمان ایمان، توانایی قیام به قسط و شهادت برای خدا را دارند. این مخاطبان، که در روایات به تعداد اندک توصیف شده‌اند، راسخان در ایمان‌اند که با تقوا و اخلاص، بار سنگین عدالت را بر دوش می‌کشند. این کمیابی، چونان گوهر نایابی در میان سنگ‌های بیابان، دشواری مرتبه ایمان عملی را نشان می‌دهد.

تمایز قسط و عدل

قسط، عدالت عملی است که در رفتار و کردار متجلی می‌شود، در حالی که عدل، بیشتر به عدالت نظری و ذهنی اشاره دارد. قسط، چونان پلی است که ایمان را به عمل پیوند می‌زند و مؤمن را به سوی سلامت و صداقت در زندگی رهنمون می‌سازد. این تمایز، بر جنبه‌های ملموس و کاربردی عدالت در زندگی روزمره تأکید دارد و قسط را به‌عنوان هدف انبیا معرفی می‌کند.

شهادت برای خدا

شُهَدَاءَ لِلَّهِ، دعوتی است به گواهی دادن برای حق و خدا، حتی اگر به زیان خود، والدین یا خویشاوندان باشد. این شهادت، چونان شمعی فروزان، نشان‌دهنده اخلاص کامل در ایمان است که منافع شخصی و خانوادگی را فدای حق می‌کند. چنین ایمانی، گویی که روح را از بند تعلقات آزاد می‌سازد و به سوی خدا پرواز می‌دهد.

عدالت فراتر از فقر و غنا

آیه تأکید می‌کند که عدالت نباید تحت تأثیر فقر یا ثروت قرار گیرد، زیرا خدا به هر دو سزاوارتر است. این دیدگاه، چونان ترازویی دقیق، خدا را ملاک اصلی عدالت قرار می‌دهد و مؤمن را از پیروی هوی و هوس برحذر می‌دارد. عدالت، گویی جریانی زلال است که از چشمه حکمت الهی سرچشمه می‌گیرد و هیچ مانعی نمی‌تواند آن را منحرف سازد.

نهی از هوی، تحریف و اعراض

آیه، مؤمنان را از پیروی هوی، تحریف حق و اعراض از عدالت نهی می‌کند. هوی، چونان بادی سرکش، انسان را به سوی منافع شخصی می‌کشاند، اما مؤمن با استقامت در راه حق، از این طوفان در امان می‌ماند. تحریف و اعراض، چونان سایه‌هایی تاریک، حق را پنهان می‌کنند، اما خدا، با آگاهی کامل از اعمال، انسان را به صداقت و التزام به عدالت دعوت می‌کند.

آگاهی الهی از اعمال

فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا، چونان آینه‌ای، آگاهی خدا از اعمال و نیات را نشان می‌دهد. هیچ عملی از دید پروردگار پنهان نیست و این آگاهی، مؤمن را به مراقبت از رفتار و پرهیز از انحراف دعوت می‌کند. گویی خدا، چونان نگهبانی حکیم، هر گام انسان را می‌نگرد و او را به سوی حق هدایت می‌کند.

تأثیر روابط خانوادگی بر انحراف

روابط خانوادگی، چونان ریشه‌هایی عمیق، گاه انسان را از عدالت دور می‌کنند. وابستگی به والدین یا فرزندان، ممکن است مؤمن را به سوی تعصبات شخصی سوق دهد، اما آیه ۱۳۵، چونان شمشیری برنده، این تعلقات را قطع می‌کند و خدا را ملاک اصلی قرار می‌دهد. این چالش، دشواری ایمان عملی را نشان می‌دهد که نیازمند غلبه بر دلبستگی‌هاست.

اهل خدا و نفی دنیا و آخرت

بر اساس حدیثی که می‌فرماید: «الدنيا حرام على اهل الاخره والاخره حرام على اهل الدنيا وهما حرامان على اهل الله»، اهل خدا نه دنیا می‌خواهند و نه آخرت، بلکه تنها خدا را طلب می‌کنند. این مرتبه، چونان قله‌ای در آسمان عرفان، به فنای فی‌الله و اخلاص کامل اشاره دارد. مؤمنی که به این مقام می‌رسد، گویی در اقیانوسی از نور الهی غرق شده و جز خدا چیزی نمی‌بیند.

نیاز به ذکر و زمان

رسیدن به مرتبه اجرای آیه ۱۳۵، چونان سفری طولانی، نیازمند ذکر مداوم، زمان و تلاش مستمر است. ذکر، چونان آبی زلال، قلب را پاک می‌کند و مؤمن را برای تحمل بار عدالت آماده می‌سازد. این سلوک، گویی راهی است که با هر گام، انسان را به خدا نزدیک‌تر می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

آیه ۱۳۵ سوره نساء، چونان مشعلی فروزان، مؤمنان را به قیام به قسط و شهادت برای خدا دعوت می‌کند. این دعوت، که نیازمند ایمانی استوار و اخلاص کامل است، مؤمن را از پیروی هوی و هوس و انحراف از حق برحذر می‌دارد. عدالت، به‌عنوان قله ایمان عملی، فراتر از ملاحظات مادی و خانوادگی است و خدا را ملاک اصلی قرار می‌دهد. مؤمنان خاص، که چون گوهرهایی نایاب‌اند، با ذکر و سلوک، به این مرتبه والا می‌رسند و در سایه حکمت الهی، به سعادت ابدی دست می‌یابند.

نتیجه‌گیری

آیات ۱۳۴ و ۱۳۵ سوره نساء، چونان دو گوهر درخشان در گنجینه قرآن کریم، انسان را به تأمل در معنای حقیقی ثواب و عدالت دعوت می‌کنند. آیه ۱۳۴، با تبیین جامعیت پاداش الهی، مؤمن را به طلب خیر دنیا و آخرت در چارچوب عمل صالح فرامی‌خواند و ثواب را شیرینی ناشی از زندگی مؤمنانه می‌داند. آیه ۱۳۵، با تأکید بر قیام به قسط و شهادت برای خدا، مرتبه‌ای والا از ایمان عملی را ترسیم می‌کند که نیازمند غلبه بر تعلقات و هوی و هوس است. این دو آیه، چونان دو بال، مؤمن را به سوی کمال عرفانی و سعادت ابدی هدایت می‌کنند. مؤمن، با التزام به تقوا، ذکر مداوم و عمل صالح، می‌تواند از شیرینی‌های دنیا و آخرت بهره‌مند شود و در مسیر عدالت، گامی استوار بردارد.

این نوشتار، با نگاهی عمیق به این آیات، تلاش دارد تا مخاطبان را به تأمل در مسئولیت‌های سنگین ایمانی و اخلاقی دعوت کند. باشد که با توسل به اهل‌بیت و سلوک در راه خدا، به سعادت والای الهی دست یابیم. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ.