متن درس

تفسیر: تأملاتی در سوره مائده، آیه هفتم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۵۱)

دیباچه

سوره مائده، یکی از سوره‌های مدنی قرآن کریم، چونان چشمه‌ای زلال، احکام و معارف الهی را بر جان و روان مؤمنان جاری می‌سازد. این سوره، که در اواخر حیات پیامبر اکرم (ص) نازل شده، با تبیین احکام شرعی، عقلایی، و اخلاقی، چونان نقشه‌ای جامع، راه سعادت و کمال را به انسان‌ها نشان می‌دهد. آیه هفتم این سوره، چون گوهری درخشان، با دعوت به یادآوری نعمت‌ها و میثاق الهی، مؤمنان را به سوی تقوا و آگاهی از نظارت بی‌کران خداوند رهنمون می‌شود. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، به تبیین عمیق و گسترده این آیه پرداخته و با نگاهی تحلیلی، ابعاد عقلایی، تعبدی، و عبادی آن را کاوش می‌کند. همانند باغی پربار، این متن با پیوند معارف قرآنی و تأملات عالمانه، خواننده را به سفری معنوی در ژرفای آیات الهی دعوت می‌کند.

ساختار و جایگاه آیه هفتم در سوره مائده

جایگاه سوره مائده در قرآن کریم

سوره مائده، چونان میزی پرشکوه از خوان نعمت‌های الهی، احکام و معارفی را پیش روی مؤمنان می‌گسترد که هم جسم را سیراب می‌کند و هم روح را تعالی می‌بخشد. این سوره، با محوریت احکام عقلایی چون وفای به عهد، احکام تعبدی چون محرمات غذایی، و احکام عبادی چون اقامه نماز، چارچوبی جامع برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. آیات ابتدایی این سوره (آیات ۱ تا ۶) چونان ستون‌های بنایی استوار، پایه‌های دین را استحکام بخشیده و آیه هفتم، به مثابه قفل و مهر این بنا، با اتمام حجت الهی، مؤمنان را به یادآوری نعمت‌ها و میثاق با پروردگار فرا می‌خواند.

نقش آیه هفتم به‌عنوان اتمام حجت

آیه هفتم سوره مائده، چونان کلیدی که دروازه‌ای عظیم را می‌گشاید، احکام پیشین را جمع‌بندی کرده و مؤمنان را به تأمل در نعمت‌ها و پیمان الهی دعوت می‌کند. این آیه، با بیانی شیوا و قاطع، انسان را به سوی آگاهی و تعهد به دین رهنمون می‌شود. همانند پلی که دو ساحل را به هم پیوند می‌دهد، این آیه احکام عقلایی و تعبدی پیشین را به میثاق معنوی و تقوای الهی متصل می‌سازد.

تبیین متن و محتوای آیه هفتم

متن و ترجمه آیه

یادآوری نعمت الهی

عبارت «وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ» چونان نسیمی روح‌نواز، انسان را به تأمل در نعمت‌های بی‌کران الهی فرا می‌خواند. نعمت، که از ریشه «نَعَمَ» به معنای تنعم و بهره‌مندی است، شامل برکات مادی چون خوراک و پوشاک و برکات معنوی چون هدایت و دین می‌شود. این دعوت قرآنی، مؤمن را به شکرگزاری و آگاهی از نعمت‌های الهی ترغیب می‌کند، گویی که هر لحظه از زندگی، چونان تابلویی رنگارنگ از الطاف پروردگار است که باید با دیده عقل و دل نگریسته شود.

میثاق الهی و تعهد مؤمنان

عبارت «وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ» به پیمانی اشاره دارد که خداوند با بندگانش بسته و آنان با گفتن «سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا» (شنیدیم و اطاعت کردیم) آن را پذیرفته‌اند. این میثاق، چونان سندی جاودان، تعهد به دین و اطاعت از احکام الهی را در بر می‌گیرد. همانند درختی که ریشه در خاک ایمان دارد، این پیمان مؤمن را به پروردگار پیوند داده و او را به عمل صالح و پایبندی به دین ملزم می‌سازد.

تقوا و علم الهی به ذات صدور

دستور «وَاتَّقُوا اللَّهَ» مؤمنان را به رعایت تقوا، یعنی پرهیز از نافرمانی و آگاهی از حضور الهی، دعوت می‌کند. تقوا در این آیه، نه صرف ترس، بلکه چونان سپری است که قلب را از گناه حفظ کرده و انسان را به سوی مراقبت از اعمال خویش هدایت می‌کند. عبارت «إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» با تأکید بر علم بی‌کران خدا به اسرار و نیات درونی، انسان را به صداقت و خلوص در برابر پروردگار فرا می‌خواند. «ذَاتِ الصُّدُورِ» به معنای دل و اسرار نهفته در سینه است، گویی قلب انسان چونان آیینه‌ای شفاف در برابر نگاه نافذ الهی قرار دارد.

پیوند آیه هفتم با آیات پیشین

جامعیت احکام آیات ابتدایی سوره مائده

آیات ۱ تا ۶ سوره مائده، چونان مجموعه‌ای از گوهرهای گران‌بها، احکام عقلایی، تعبدی، و عبادی دین را در بر می‌گیرند. این احکام، از وفای به عهد و حلال بودن طیبات گرفته تا محرمات غذایی، طهارت، و اقامه نماز، تمامی شئون زندگی مؤمنانه را در بر می‌گیرند. آیه هفتم، با یادآوری این نعمت‌ها، مؤمنان را به تأمل در جامعیت دین دعوت می‌کند، گویی که دین چونان دریایی بی‌کران، هر آنچه برای سعادت انسان لازم است را در خود جای داده است.

وفای به عهد: اصل انسانی و جهان‌شمول

آیه اول سوره مائده با دستور «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» (به پیمان‌ها وفادار باشید)، وفای به عهد را به‌عنوان اصلی عقلایی و جهان‌شمول معرفی می‌کند. این اصل، که برای همه انسان‌ها، اعم از مؤمن و غیرمؤمن، الزام‌آور است، چونان ستونی استوار، اخلاق اجتماعی را استحکام می‌بخشد. این حکم، انسان را به پایبندی به تعهدات خویش، چه در برابر خدا و چه در برابر خلق، فرا می‌خواند.

احکام شکار و ذکر نام خدا

آیات مربوط به شکار، مانند آیه چهارم، بر ذکر نام خدا هنگام ذبح تأکید دارند. این حکم، چونان آیینی مقدس، مصرف غذا را به عبادتی معنوی بدل می‌سازد. ذکر نام خدا، گویی نوری است که بر ماده خاکی غذا تابیده و آن را از صرف ماده به نعمتی الهی ارتقا می‌دهد.

پرهیز از تجاوز در برابر دشمنی

آیه دوم سوره مائده با عبارت «وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ» (دشمنی گروهی شما را به ستم وادارد)، مؤمنان را از انتقام‌جویی غیرعادلانه در برابر دشمنی باز می‌دارد. این حکم، چونان دعوتی به نرمش و آرامش، انسان را به تبدیل دشمنی به دوستی ترغیب می‌کند. گویی خداوند به مؤمن می‌آموزد که با قلب گشاده، حتی دشمن را به سوی صلح و آشتی هدایت کند.

ممنوعیت همکاری در گناه

آیه دوم با عبارت «وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (در گناه و تجاوز همکاری نکنید)، از گسترش فساد در جامعه جلوگیری می‌کند. این حکم، چونان سپری در برابر گناه، انسان را به همکاری در نیکی و تقوا دعوت می‌کند، گویی که هر عمل نیک، گامی به سوی بنای جامعه‌ای پاک و عادلانه است.

محرمات غذایی و تکمیل دین

آیات سوم و پنجم سوره مائده، با تبیین محرمات غذایی و اعلام تکمیل دین («أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ») و رضایت الهی («رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا»), چارچوبی جامع برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهند. این احکام، که ترکیبی از عقلانیت و تعبد هستند، چونان نوری الهی، مسیر هدایت را روشن می‌سازند.

ازدواج با اهل کتاب به‌عنوان نعمت

آیه پنجم، با مجاز شمردن ازدواج با زنان پاکدامن اهل کتاب، این امر را نعمتی الهی می‌داند که به تعاملات اجتماعی و بین‌ادیانی کمک می‌کند. این حکم، چونان پلی میان فرهنگ‌ها، وحدت و همزیستی مسالمت‌آمیز را ترویج می‌دهد.

طهارت و نماز: نعمت‌های الهی

آیه ششم، با تبیین احکام طهارت (وضو، غسل، و تیمم) و شرط اقامه نماز، این امور را نعمت‌هایی الهی می‌داند که به پاکی جسمی و معنوی منجر می‌شوند. طهارت، گویی جامه‌ای پاک است که روح و جسم مؤمن را برای دیدار با پروردگار آماده می‌سازد.

شکرگزاری و حضور عقلانی در برابر نعمت‌ها

ذکر مداوم نعمت‌های الهی

یادآوری نعمت‌های الهی، که در آیه هفتم با عبارت «وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ» مورد تأکید قرار گرفته، باید در قالب ذکر مداوم، چونان «الحمدلله» و «لا إله إلا الله»، در نماز و خارج از آن جاری شود. این ذکر، گویی نغمه‌ای است که قلب مؤمن را با آهنگ الهی هم‌نوا می‌سازد.

شکرگزاری در جزئیات زندگی

شکرگزاری، فراتر از ذکر زبانی، در آگاهی و حضور قلبی نسبت به نعمت‌های الهی تجلی می‌یابد. هنگامی که مؤمن لیوانی آب می‌نوشد یا بر سر سفره غذا می‌نشیند، باید با دیده عقل و دل، این امور را نعمت الهی بداند. گویی هر لقمه غذا، چونان هدیه‌ای از خوان بی‌کران پروردگار است که باید با آگاهی و سپاس دریافت شود.

نقد رفتار حیوانی در مصرف نعمت‌ها

علم دینی، به رفتار کسانی که بدون توجه به نعمت الهی، غذا را صرفاً برای رفع گرسنگی مصرف می‌کنند، انتقاد دارد. این رفتار، که فاقد آگاهی و حضور عقلانی است، چونان مصرف حیوانی، انسان را از درک ژرفای نعمت‌های الهی محروم می‌سازد. مؤمن باید پیش از آنکه غذا به معده‌اش راه یابد، آن را در عقل و فهم خویش هضم کند، گویی که هر نعمت، آیتی است برای تأمل و شکر.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

آیه هفتم سوره مائده، چونان آیینه‌ای که حقیقت دین را بازمی‌تاباند، مؤمنان را به یادآوری نعمت‌ها و میثاق الهی، رعایت تقوا، و آگاهی از علم بی‌کران خدا به اسرار قلوب دعوت می‌کند. این آیه، با جمع‌بندی احکام عقلایی (چون وفای به عهد و پرهیز از تجاوز)، تعبدی (چون محرمات غذایی و طهارت)، و عبادی (چون اقامه نماز)، چارچوبی جامع برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. شکرگزاری عقلانی، که در این آیه مورد تأکید قرار گرفته، مؤمن را به سوی حضور قلبی و آگاهی از نعمت‌های الهی هدایت می‌کند. این تفسیر، با تأمل در درس‌گفتارهای عالمان دینی، تلاش دارد تا معارف قرآنی را در قالبی منسجم و معنوی به خواننده عرضه کند، گویی که هر آیه، گامی است به سوی قله‌های معرفت و کمال.