متن درس
تفسیر: تأملاتی در آیه ۳۳ سوره مائده با رویکرد کلامی و اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۷۳)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راه هدایت را بر بشر روشن می‌سازد و آیات آن، دریچه‌هایی به سوی فهم حقیقت و عدالت الهی می‌گشایند. آیه ۳۳ سوره مائده، که به مجازات محاربان با خدا و رسول و مفسدان فی‌الارض می‌پردازد، یکی از این آیات است که با زبانی رسا و حکیمانه، از نظم اجتماعی و عدالت سخن می‌گوید. این نوشتار، با نگاهی عمیق به این آیه شریفه، می‌کوشد تا با تأمل در معانی و مصادیق آن، تفسیری جامع و متناسب با نیازهای جامعه کنونی ارائه دهد. با بهره‌گیری از تمثیلات و پیوندهای معنایی، تلاش شده است تا روح کلام الهی در قالبی روشن و منسجم به خوانندگان عرضه گردد.
متن و ترجمه آیه شریفه
إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ۚ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا ۖ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ
سزای کسانی که با خدا و پیامبرش به ستیز برمی‌خیزند و در زمین به فساد می‌کوشند، جز این نیست که کشته شوند، یا به دار آویخته گردند، یا دست‌ها و پاهایشان به‌صورت متناوب بریده شود، یا از سرزمین خویش تبعید شوند. این برای آنان در دنیا رسوایی است و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت.
بخش یکم: زمینه‌سازی آیه در پرتو اسراف بنی‌اسرائیل
آیه ۳۳ سوره مائده، در ادامه آیه پیشین که از اسراف و نافرمانی بنی‌اسرائیل سخن می‌گوید، نازل شده است. این اسراف، چونان رودی که از مسیر خود منحرف شود، به نافرمانی از احکام الهی و ضایع ساختن هدایت آسمانی اشاره دارد. این زمینه، محاربه و فساد فی‌الارض را به‌عنوان پیامدهای شوم سرپیچی از حق معرفی می‌کند.
درنگ: اسراف بنی‌اسرائیل، به مثابه سرچشمه‌ای است که فساد و محاربه را در بستر جامعه جاری می‌سازد و ضرورت اجرای عدالت الهی را برجسته می‌کند.
بخش دوم: محاربه و فساد فی‌الارض: معنا و مصادیق
تعریف محاربه
محاربه، در زبان قرآن کریم، به معنای ستیز مسلحانه با احکام الهی و نظم اجتماعی است که تحت هدایت پیامبر الهی سامان یافته است. این مفهوم، چونان تیغی دو لبه، هم به جنگ با خدا و رسول اشاره دارد و هم به اخلال در امنیت عمومی. در زمان پیامبر اکرم (ص)، محاربه مصادیقی چون کشتار گسترده و تخریب نظم اجتماعی داشت، اما در عصر حاضر، فقدان پیامبر زنده، این مفهوم را به چالش کشیده است.
محاربه، به مانند طوفانی است که بنیان‌های جامعه را متزلزل می‌سازد. این ستیز، تنها در کشتار و خونریزی خلاصه نمی‌شود، بلکه هر اقدامی که نظم الهی را بر هم زند، از جمله توهین به مقدسات یا اخلال در امنیت، می‌تواند در این دایره جای گیرد. با این حال، تأکید آیه بر اقدامات مسلحانه، شدت این جرم را نشان می‌دهد.
درنگ: محاربه، چونان آتش زیر خاکستر، امنیت جامعه را تهدید می‌کند و نیازمند مجازاتی است که بازدارندگی را تضمین نماید.
مصداق فساد فی‌الارض
فساد فی‌الارض، در قرآن کریم، به اقداماتی اطلاق می‌شود که نظم اجتماعی و عدالت را به مخاطره می‌اندازد. از دیدگاه متن، مصادیق این فساد در دنیای مدرن، چونان زخم‌هایی بر پیکره جامعه، شامل جنگ، تخریب زیرساخت‌ها، و غارت ثروت‌های ملی است. به عنوان نمونه، ویرانی در لبنان، با کشتار صدها نفر و تخریب هزاران خانه، مصداقی بارز از فساد فی‌الارض است که نه تنها امنیت را سلب می‌کند، بلکه کرامت انسانی را نیز لگدمال می‌سازد.
فساد فی‌الارض، به مانند بیماری‌ای است که اگر درمان نشود، کل جامعه را به ورطه نابودی می‌کشاند. این فساد، از دزدی‌های خرد، مانند سرقت یک شیء ناچیز، متمایز است و به اقداماتی کلان، مانند تصاحب ۶۵ درصد ثروت یک کشور، اشاره دارد که عدالت اجتماعی را به تباهی می‌کشاند.
درنگ: فساد فی‌الارض، چونان سیلی ویرانگر، نه تنها نظم مادی، بلکه بنیان‌های معنوی جامعه را نیز در هم می‌شکند.
بخش سوم: مجازات‌های آیه و چالش‌های اجرای آن
انواع مجازات‌ها
آیه ۳۳ سوره مائده، چهار نوع مجازات برای محاربان و مفسدان فی‌الارض ذکر می‌کند: قتل، صلب، قطع ید و رجل از خلاف، و نفى از زمین. هر یک از این مجازات‌ها، چونان آیینه‌ای، شدت جرم و ضرورت بازدارندگی را بازتاب می‌دهند. «قطع ید و رجل من خلاف»، به معنای بریدن دست و پای مخالف (مانند دست راست و پای چپ)، نشانه‌ای از مجازاتی است که هم تنبیه بدنی و هم رسوایی اجتماعی را به همراه دارد. نفى از زمین، به تبعید از سرزمین اشاره دارد که محکوم را از جامعه خویش دور می‌سازد.
این مجازات‌ها، در بستر صدر اسلام، برای جامعه‌ای ابتدایی طراحی شده بودند که نظم آن به شدت به امنیت وابسته بود. اما در دنیای مدرن، اجرای تحت‌اللفظی این احکام، چونان تلاش برای پوشاندن جامه‌ای کهنه بر قامت زمانه نو، با چالش‌هایی روبه‌روست.
درنگ: مجازات‌های آیه ۳۳، چونان شمشیر عدالت، برای حفظ نظم جامعه طراحی شده‌اند، اما اجرای آن‌ها نیازمند تطبیق با شرایط زمان است.
چالش‌های اجرای احکام در عصر حاضر
متن اصلی، با لحنی نقادانه، اجرای تحت‌اللفظی این احکام را در دنیای کنونی ناممکن و حتی مضحک می‌داند. فقدان پیامبر زنده، چونان خلأیی در ساختار اجرای احکام شرعی، این پرسش را برمی‌انگیزد که چگونه می‌توان احکامی را که برای زمان و مکان خاص نازل شده‌اند، در جهانی که دگرگون شده است، به کار بست؟ این دیدگاه، به ضرورت اجتهاد پویا اشاره دارد که چونان پلی میان گذشته و حال، احکام را با واقعیت‌های کنونی پیوند می‌دهد.
به عنوان نمونه، مجازات‌هایی مانند صلب یا قطع ید، در جوامع مدرن که ارزش‌های حقوق بشری و کرامت انسانی در کانون توجه قرار دارند، با مقاومت مواجه می‌شوند. این امر، چونان آینه‌ای، نیاز به بازنگری در تفسیر احکام را نشان می‌دهد تا عدالت الهی در قالبی متناسب با زمانه متجلی گردد.
بخش چهارم: اجتهاد و ضرورت بازنگری احکام
اجتهاد به مثابه تعبیر
اجتهاد، چونان معبری است که کلام الهی را از بستر تاریخی‌اش به زمان حال می‌آورد. متن اصلی، با تشبیه اجتهاد به تعبیر خواب، بر این نکته تأکید می‌کند که فهم آیات قرآن کریم نیازمند نگاهی خلاق و پویاست. همان‌گونه که معبر خوابی را از کودکی به بزرگسالی تعبیر می‌کند، مجتهد نیز باید احکام گذشته را در پرتو شرایط کنونی بازخوانی نماید.
برای نمونه، خاطره‌ای از کودکی که شیشه‌ای را شکسته است، به‌عنوان تمثیلی از اجتهاد مطرح می‌شود. این خاطره، چونان قصه‌ای که از گذشته به حال نقل می‌شود، نشان می‌دهد که فهم احکام نیازمند انتقال معنا به بستر جدید است.
درنگ: اجتهاد، چونان کلیدی زرین، درهای فهم قرآن کریم را در زمانه کنونی می‌گشاید.
نقد تداوم احکام منسوخ
متن اصلی، با نگاهی نقادانه، ادعا می‌کند که نیمی از آیات در ۲۳ سال نبوت پیامبر اکرم (ص) نسخ شده‌اند و ادامه اجرای تحت‌اللفظی آن‌ها پس از ۱۵۰۰ سال، چونان حمل باری کهنه بر دوش زمانه نو، بی‌معناست. این دیدگاه، هرچند با اغراق همراه است، به ضرورت بازنگری احکام در پرتو اجتهاد و شرایط تاریخی-اجتماعی تأکید دارد.
محاسبه طنزآمیز متن که چهل هزار آیه در ۱۵۰۰ سال نسخ شده‌اند، چونان هشداری است به کسانی که بدون توجه به تحولات زمانه، به اجرای تحت‌اللفظی احکام اصرار می‌ورزند. این نقد، به مانند نسیمی که گرد و غبار را می‌زداید، ذهن را به سوی اجتهاد پویا سوق می‌دهد.
بخش پنجم: نقد سوءاستفاده از مفاهیم دینی
سوءاستفاده از قرآن کریم
متن اصلی، با لحنی صریح، سوءاستفاده از آیات قرآن کریم برای توجیه خشونت را نکوهش می‌کند. این سوءاستفاده، چونان زهری است که در جام حقیقت ریخته می‌شود و به بدبختی جوامع می‌انجامد. به عنوان نمونه، ترویج قتل در شبکه‌های اجتماعی با استناد به مفاهیم دینی، مصداقی از این تحریف است که نظم و امنیت را به خطر می‌اندازد.
درنگ: سوءاستفاده از قرآن کریم، چونان دزدی نور از خورشید، حقیقت را تحریف می‌کند و به فساد می‌انجامد.
نقد ادعای نمایندگی پیامبر
متن، با تمثیلی طنزآمیز از فردی که بر منبر خود را برتر از دیگران می‌دانست، به نقد ادعاهای کاذب نمایندگی پیامبر می‌پردازد. این ادعاها، چونان بادهایی توخالی، تنها غرور و خودبرتربینی را در پی دارند و از حقیقت نبوت دورند.
این تمثیل، به مانند آینه‌ای، سوءاستفاده از جایگاه دینی برای کسب قدرت و مشروعیت را نشان می‌دهد و مخاطب را به تأمل در صداقت و تواضع دعوت می‌کند.
بخش ششم: فسادهای کلان و مصادیق مدرن
فساد در لبنان
متن اصلی، با اشاره به ویرانی لبنان، از جمله کشتار صدها نفر و تخریب هزاران خانه، این وضعیت را مصداق فساد فی‌الارض می‌داند. این ویرانی، چونان طوفانی که شهری را در هم می‌کوبد، نه تنها زیرساخت‌ها، بلکه کرامت و استقلال یک ملت را نیز نابود می‌سازد.
نقد متن به صدقه‌دادن پس از این ویرانی، به مانند آبی است که پس از آتش‌سوزی ریخته می‌شود؛ ناکافی و تحقیرآمیز. این دیدگاه، به ضرورت پیشگیری از فساد به جای اقدامات جبرانی تأکید دارد.
درنگ: فساد در لبنان، چونان زخمی عمیق بر پیکره یک ملت، نشان‌دهنده عمق فاجعه‌ای است که با صدقه درمان نمی‌شود.
فساد اقتصادی و سیاسی
تصاحب بخش عظیمی از ثروت یک کشور، چونان دزدی از سفره عمومی، مصداق بارزی از فساد فی‌الارض است. متن اصلی، با اشاره به تصاحب ۶۵ درصد ثروت یک کشور، این اقدام را نه تنها فساد، بلکه خیانت به عدالت و ایمان می‌داند. این دیدگاه، به مانند فریادی در برابر ظلم، بر ضرورت مبارزه با فساد اقتصادی تأکید دارد.
وابستگی سیاسی به قدرت‌های خارجی، مانند لبنان که به مستعمره‌ای برای بیگانگان بدل شده، نیز از مصادیق فساد است. این وابستگی، چونان زنجیری بر پای استقلال، ملت‌ها را به سوی تباهی می‌کشاند.
بخش هفتم: خاطرات و تمثیلات اجتماعی
خاطره کبوتربازی
متن اصلی، با اشاره به خاطره‌ای از کبوتربازی همسایه‌ای که آرامش دیگران را بر هم می‌زد، به مسائل اجتماعی کوچک اما تأثیرگذار اشاره می‌کند. این خاطره، چونان قصه‌ای از زندگی روزمره، نشان می‌دهد که حتی اقدامات به ظاهر ناچیز می‌توانند نظم اجتماعی را مختل کنند، هرچند با فساد فی‌الارض قابل قیاس نیستند.
این تمثیل، به مانند آیینه‌ای، اهمیت احترام به حقوق دیگران را در جامعه نشان می‌دهد و بر ضرورت حفظ آرامش همسایگان تأکید دارد.
خاطره مخفی کردن اسلحه
خاطره‌ای دیگر از مخفی کردن اسلحه در قنداق بچه یا سجاده، به شرایط دشوار مبارزه پیش از انقلاب اشاره دارد. این داستان، چونان روایتی از مقاومت، خلاقیت و شجاعت را در برابر سختی‌ها به تصویر می‌کشد. این تمثیل، به مانند چراغی در تاریکی، نشان‌دهنده تلاش‌های خاموش برای حفظ آرمان‌هاست.
بخش هشتم: نقد جنگ‌ها و وابستگی‌های مدرن
جنگ‌های کنونی
متن اصلی، جنگ‌های مدرن را به دلیل عدم مسئولیت‌پذیری طرفین نکوهش می‌کند. این جنگ‌ها، چونان طوفان‌هایی بی‌امان، غیرنظامیان را قربانی می‌کنند و ملت‌ها را به ورطه صدقه‌خواری می‌کشانند. وضعیت لبنان، با وابستگی به قدرت‌های خارجی و ویرانی‌های گسترده، نمونه‌ای از این فاجعه است.
کمک‌های بین‌المللی، مانند آنچه از سوی برخی کشورها به لبنان ارائه می‌شود، گاه به جای درمان، به ابزاری برای نفوذ سیاسی بدل می‌گردد. این دیدگاه، به مانند هشداری، مخاطب را به تأمل در پیچیدگی‌های روابط بین‌المللی دعوت می‌کند.
جذابیت‌های لبنان و تناقضات
متن، با اشاره به زیبایی مردم و فرهنگ لبنان، از جمله شراب و انگور سرخ آن، به تناقض میان ظرفیت‌های این سرزمین و ویرانی ناشی از فساد اشاره دارد. این تناقض، چونان گلی که در میان خارها می‌روید، نشان‌دهنده پتانسیل‌های یک ملت و آسیب‌پذیری آن در برابر فساد است.
بخش نهم: رحمت الهی و فرصت توبه
آیه ۳۳ سوره مائده، با اشاره به امکان توبه پیش از دستگیری («إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ»)، دریچه‌ای به سوی رحمت الهی می‌گشاید. این اصل، چونان نسیمی خنک در گرمای عدالت، فرصت اصلاح و بازگشت را به گناهکاران می‌دهد.
تأکید آیه بر رحمت و غفران الهی («فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»), به مانند چراغی در تاریکی، نشان‌دهنده تعادل میان عدالت و رحمت است. این دیدگاه، مخاطب را به تأمل در حکمت الهی و امکان بازسازی خویش دعوت می‌کند.
درنگ: رحمت الهی، چونان دری گشوده، به گناهکاران فرصت بازگشت می‌دهد و عدالت را با مهربانی درمی‌آمیزد.
جمع‌بندی
تفسیر آیه ۳۳ سوره مائده، چونان سفری در ژرفای کلام الهی، از مجازات محاربان و مفسدان فی‌الارض سخن می‌گوید و در عین حال، به چالش‌های اجرای این احکام در دنیای مدرن می‌پردازد. این آیه، با تأکید بر عدالت و بازدارندگی، از ضرورت حفظ نظم اجتماعی حکایت می‌کند، اما نقدهای متن اصلی، چونان آینه‌ای، نیاز به اجتهاد پویا و تطبیق احکام با شرایط کنونی را نشان می‌دهند. فسادهای کلان، از جنگ و تخریب گرفته تا غارت ثروت‌های ملی، به مانند زخم‌هایی بر پیکره جوامع، ضرورت بازنگری در فهم و اجرای احکام را برجسته می‌سازند. در این میان، رحمت الهی و فرصت توبه، چونان نوری امیدبخش، راه سعادت را به سوی بشر می‌گشایند.
با نظارت صادق خادمی