متن درس
تفسیر: تأملاتی در آیات 48 و 49 سوره مائده
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 1084)
دیباچه
آیات 48 و 49 سوره مائده از قرآن کریم، به سان چراغی فروزان، راهنمای بشر در مسیر شناخت حاکمیت الهی، اجرای احکام آسمانی، و پرهیز از هوی و هوس‌های نفسانی است. این آیات، که در بستری از گفت‌وگوی عمیق میان استاد و شاگرد نگاشته شده، نه‌تنها به تبیین جایگاه والای قرآن کریم در میان کتب آسمانی می‌پردازد، بلکه با نگاهی نقادانه به نظام خلقت و رفتارهای بشری، پرسش‌هایی بنیادین در باب عدالت، حکمت الهی، و مسئولیت انسان در برابر نظام هستی مطرح می‌سازد. این نوشتار، با تأمل در محتوای این آیات و گفت‌وگوهای مرتبط، کوشیده است تا با زبانی روشن و وزین، مفاهیم عمیق قرآنی را در قالبی منسجم و علمی ارائه نماید. ساختار این اثر، با بهره‌گیری از عناوین و زیرعناوین منظم، به گونه‌ای سامان یافته که خواننده را به سفری فکری در ژرفای معانی قرآنی و چالش‌های فلسفی و اجتماعی فرامی‌خواند.
بخش یکم: جایگاه قرآن کریم و حاکمیت الهی
حاکمیت بلامنازع الهی
قرآن کریم در آیه 48 سوره مائده، با بیانی رسا، خود را به عنوان نگهبان و گواه بر کتب آسمانی پیشین معرفی می‌کند. این آیه، با تأکید بر واژه «مهیمنا علیه»، حاکمیت مطلق الهی را بر همه هستی و کتب آسمانی پیشین، از جمله تورات، انجیل، و زبور، به تصویر می‌کشد. این حاکمیت، به سان خورشیدی بی‌غروب، بر تمامی شئون خلقت پرتو می‌افکند و هیچ رقیبی را در برابر خود برنمی‌تابد.
| درنگ: حاکمیت الهی، به عنوان محور آیه 48، قرآن کریم را نگهبان و گواه بر کتب آسمانی پیشین قرار داده و برتری آن را در هدایت بشر تثبیت می‌کند. |
دستور به اجرای احکام الهی
در ادامه آیه 48، خداوند به پیامبر اکرم (ص) فرمان می‌دهد که میان مردم به آنچه نازل شده، یعنی مجموعه احکام کتب آسمانی، قضاوت کند. این دستور، نه‌تنها به قرآن کریم محدود نمی‌شود، بلکه تمامی کتب آسمانی پیشین را در بر می‌گیرد. این جامعیت، به سان رودی است که از سرچشمه‌های گوناگون تغذیه می‌شود و در نهایت به دریای حقیقت می‌ریزد.
﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِنَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ ۖ﴾
و ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم، در حالی که تصدیق‌کننده کتاب‌های پیش از آن و نگهبان و گواه بر آنهاست. پس میان آنها به آنچه خدا نازل کرده، حکم کن.
پرهیز از هوی و هوس
آیه 48 و 49، با تأکید بر عبارت «وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ»، پیامبر (ص) را از پیروی هوس‌های مردم برحذر می‌دارد. این هشدار، به سان نگهبانی است که در برابر طوفان نفسانیات، استواری پیامبر را پاس می‌دارد. حتی پیامبری که در اوج عصمت نسبی قرار دارد، ممکن است در معرض فشارهای اجتماعی قرار گیرد، و این آیه او را به حفظ استقلال در برابر هوی و هوس دعوت می‌کند.
| درنگ: پرهیز از هوی و هوس، نه‌تنها وظیفه پیامبر (ص)، بلکه تکلیف همه مؤمنان است تا در برابر فشارهای اجتماعی، به حقیقت الهی پایبند بمانند. |
نسبی بودن عصمت
مفهوم عصمت، در این گفتار، به گونه‌ای نوین و تأمل‌برانگیز مطرح شده است. عصمت مطلق، تنها از آنِ ذات اقدس الهی است، و عصمت نسبی، به درجات مختلف، در انبیا، اولیا، و حتی مردم عادی دیده می‌شود. برای مثال، شرم اجتماعی برخی را از ارتکاب اعمال ناپسند بازمی‌دارد، مگر آنکه تحت فشارهای مادی یا نفسانی قرار گیرند. این دیدگاه، عصمت را به سان سپری می‌داند که هر فرد به فراخور ایمان و اخلاق خود از آن بهره‌مند است.
هشدار به پیامبر در برابر فتنه
آیه 49، با عبارت «وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ»، پیامبر (ص) را از فتنه‌انگیزی گروه‌هایی که قصد انحراف او از احکام الهی را دارند، برحذر می‌دارد. این هشدار، به سان ناقوسی است که پیامبر را به هوشیاری در برابر توطئه‌های اجتماعی فرا می‌خواند.
﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ﴾
و میان آنها به آنچه خدا نازل کرده حکم کن و از هوی و هوس‌هایشان پیروی نکن و از آنان برحذر باش که مبادا تو را از برخی آنچه خدا به سوی تو نازل کرده، منحرف کنند.
بخش دوم: تنوع شریعت‌ها و نظام خلقت
تنوع شریعت‌ها و منهاج‌ها
آیه 48، با عبارت «لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا»، بر تنوع شریعت‌ها و راه‌های روشن برای هر امت تأکید دارد. شرعه، به سان رودی جاری در مسیر آب، و منهاج، به مانند راهی استوار در خشکی، نشان‌دهنده نظام‌های گوناگون خلقت است که خداوند برای هر موجودی طراحی کرده است. این تنوع، نه‌تنها در میان انسان‌ها، بلکه در میان حیوانات نیز دیده می‌شود، جایی که هر گونه‌ای، از شیر تا گربه و شغال، دارای نظامی خاص و ورژنی منحصربه‌فرد است.
| درنگ: تنوع شریعت‌ها و منهاج‌ها، حکمت الهی را در خلقت متنوع موجودات و نظام‌مندی آنها آشکار می‌سازد. |
نظام آکل و مأکول
نظام خلقت، به‌ویژه در جنگل، بر پایه آکل و مأکول (خوردن و خورده شدن) بنا شده است. این نظام، که در آن هر موجودی غذای خود را از موجود دیگر تأمین می‌کند، به سان چرخه‌ای بی‌پایان از حیات و ممات است. شیر با قدرت خود، گاومیش را شکار می‌کند، اما گاومیش به تنهایی در برابر یک شیر مقاومت می‌کند، مگر آنکه چند شیر به یاری هم آیند. این پیچیدگی، نشان‌دهنده تعادل ظریفی است که در خلقت نهفته است.
نقد خشونت طبیعی
با نگاهی نقادانه، نظام جنگل به دلیل خشونت ذاتی‌اش مورد پرسش قرار گرفته است. این نظام، که در آن موجودات یکدیگر را تکه‌تکه می‌کنند، به سان کوره‌ای از بی‌رحمی توصیف شده است. شاعرانه، این پرسش مطرح می‌شود که «چرا باید جنگل آفریده شود؟» این اعتراض، به سان فریادی از ژرفای روح، حکمت الهی را در برابر خشونت طبیعی به چالش می‌کشد.
| درنگ: نقد خشونت طبیعی، پرسشی فلسفی است که حکمت الهی را در برابر رنج موجودات به محک می‌گذارد. |
تفاوت قدرت در حیوانات
تفاوت در قدرت و توانایی موجودات، از گاومیش که در برابر یک شیر می‌ایستد تا فیلی که چندین شیر را به زانو درمی‌آورد، نشان‌دهنده تنوع و تعادل در خلقت است. این تفاوت‌ها، به سان رنگ‌های گوناگون در تابلوی نقاشی خلقت، هر یک نقشی خاص در نظام هستی ایفا می‌کنند.
شعر در نقد جنگل
در بخشی از گفتار، شعری در نقد جنگل سروده شده است: «خدايا چرا بايد كه جنگل آفريدى / جنگل منتهاى بى رحمى است». این بیت، به سان آهی از دل، اعتراض عاطفی به خشونت طبیعی را بازتاب می‌دهد و خواننده را به تأمل در حکمت خلقت دعوت می‌کند.
نقش ماده‌ها در شکار
در گفت‌وگویی میان استاد و شاگرد، به نقش ماده‌های شیر در شکار اشاره شده است. این گفت‌وگو، که با تصحیح شاگرد همراه است، نشان‌دهنده دقت در تحلیل نظام طبیعی و لزوم اصلاح خطاهاست.
بخش سوم: انسان و شباهت به جنگل
تأثیر جنگل بر رفتار انسانی
رفتارهای انسانی، در بسیاری موارد، به خشونت جنگل شباهت دارد. انسان‌ها، به سان حیوانات، گاه به دلیل غریزه یا نیاز، به ظلم و جور روی می‌آورند. این شباهت، به سان آینه‌ای است که انحطاط اخلاقی بشر را در برابر چشمان او قرار می‌دهد.
| درنگ: شباهت رفتارهای انسانی به خشونت جنگلی، نشان‌دهنده غفلت از عقل و دین است. |
مثال مسئولیت‌پذیری در برابر جنگل
در مثالی از عالمان دینی، استعفای یک مقام مسئول به دلیل بیماری، نمونه‌ای از مسئولیت‌پذیری اخلاقی معرفی شده است. این رفتار، در برابر خشونت جنگل‌مانند انسان‌ها، به سان نوری در تاریکی می‌درخشد.
نقد رضایت در نظام طبیعی
برخلاف نظام عادلانه‌ای که انتظار می‌رود، موجودات در جنگل از خورده شدن رضایت ندارند. این اعتراض، به سان فریادی علیه بی‌رحمی طبیعی، حکمت الهی را به پرسش می‌کشد.
انسان‌های نسناس
برخی انسان‌ها، به دلیل رفتارهای حیوانی، به «نسناس» تشبیه شده‌اند. این توصیف، به سان هشداری است که بشر را از سقوط به سوی حیوانیت برحذر می‌دارد.
نقد شعارهای عرفانی
شعار «هر چیزی به جای خویش نیکوست» در برابر خشونت جنگل رد شده است. این نقد، به سان تیغی تیز، توجیهات غیرعقلانی را می‌شکافد و بر تحلیل عقلانی تأکید می‌کند.
بخش چهارم: امتحان الهی و تکامل انسانی
امتحان الهی در تنوع خلقت
آیه 48، با عبارت «وَلَٰكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ»، تنوع شریعت‌ها را امتحانی برای انسان‌ها می‌داند. این امتحان، به سان کوره‌ای است که گوهر وجود انسان را خالص می‌سازد.
| درنگ: تنوع خلقت و شریعت‌ها، امتحانی الهی برای آزمودن انسان‌ها در مسیر خیرات است. |
تنوع فرزندان و تکامل
تنوع در ویژگی‌های فرزندان یک خانواده، به سان شاخه‌های گوناگون یک درخت، نشان‌دهنده حکمت الهی در خلقت است. امید است که در آینده‌ای دور، انسان‌ها خوهای حیوانی را کنار بگذارند و به سوی کمال گام بردارند.
نقد رفتارهای انسانی
انسان‌ها، در خسران‌اند، مگر آنکه ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند. این استثنا، به سان پلی است که از خسران به رستگاری می‌رسد.
﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾
به‌راستی انسان در خسران است، مگر کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند.
نقد علم دینی در برابر ظلم
برخی احکام علم دینی که ظلم‌های خانوادگی را توجیه می‌کنند، مورد نقد قرار گرفته‌اند. این نقد، به سان فریادی برای بازنگری در علم دینی با تأکید بر عدالت و رحمت است.
بخش پنجم: بازگشت به سوی خدا
بازگشت به سوی خدا
آیه 48، با عبارت «إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا»، بازگشت همه به سوی خدا را یادآور می‌شود. این بازگشت، به سان مقصدی نهایی است که همه اختلافات را روشن خواهد ساخت.
| درنگ: بازگشت به سوی خدا، پاسخ نهایی به همه پرسش‌ها و اختلافات انسانی است. |
صبر تا قیامت
برای فهم حکمت الهی در برابر خشونت‌های طبیعی و انسانی، صبر تا قیامت پیشنهاد شده است. این صبر، به سان چراغی است که مسیر تاریک پرسش‌ها را روشن می‌کند.
نقد خلقت و تنازع بقا
تنازع بقا، به عنوان انتخاب اصلح، مورد نقد قرار گرفته و به سان نظامی ناعادلانه توصیف شده است. این نقد، پرسش‌های فلسفی عمیقی را در برابر حکمت خلقت قرار می‌دهد.
دعا برای اهل بیت
گفتار با دعای «اللهم صل على محمد و آل محمد» پایان می‌یابد، که به سان درودی معنوی، جایگاه والای اهل بیت (ع) را متجلی می‌سازد.
جمع‌بندی
آیات 48 و 49 سوره مائده، به سان دو گوهر درخشان، حاکمیت الهی، جامعیت قرآن کریم، و وظیفه پیامبر (ص) در اجرای احکام الهی را تبیین می‌کنند. این آیات، با تأکید بر پرهیز از هوی و هوس و پایبندی به حقیقت، راهنمای بشر در مسیر رستگاری‌اند. نقد خشونت طبیعی و رفتارهای جنگل‌مانند انسان‌ها، پرسش‌هایی عمیق در باب عدالت الهی مطرح می‌سازد، اما در نهایت، بازگشت به سوی خدا و صبر تا قیامت را به عنوان پاسخ نهایی پیشنهاد می‌دهد. این نوشتار، با حفظ تمامی جزئیات گفتار اصلی و تحلیل‌های تکمیلی، کوشیده است تا این مفاهیم را در قالبی علمی و فاخر به خوانندگان عرضه دارد.
| با نظارت صادق خادمی |