متن درس

تفسیر: ولایت الهی و مؤمنانه در آیه ۵۵ سوره مائده

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۹۳)

دیباچه

آیه ۵۵ سوره مائده از قرآن کریم، چون گوهری درخشان در میان آیات الهی، به تبیین مفهوم والای ولایت می‌پردازد و رابطه‌ای عمیق و معنوی میان خدا، رسول او، و مؤمنان شایسته را ترسیم می‌کند. این آیه، با بیانی ژرف و حکیمانه، چارچوبی برای شناخت اولیای الهی ارائه می‌دهد و ویژگی‌های مؤمنانی را که شایستگی همراهی با خدا و رسول را دارند، روشن می‌سازد. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمانه، تلاش شده است تا این آیه با نگاهی علمی و عقلانی تحلیل گردد و ابعاد گوناگون آن در قالب ساختاری منسجم و روشن برای خوانندگان تبیین شود. این متن، با زبانی فصیح و متین، کوشیده است تا روح و پیام آیه را به‌گونه‌ای منتقل کند که چون نسیمی روح‌بخش، دل و جان خواننده را به سوی حقیقت رهنمون شود.

متن و ترجمه آیه

تحلیل مفهوم ولایت در قرآن کریم

معنای ولایت: همراهی معنوی یا سرپرستی؟

آیه ۵۵ سوره مائده با تأکید بر واژه «إِنَّمَا»، ولایت را به سه گروه محدود می‌سازد: خدا، رسول او، و مؤمنانی با ویژگی‌های خاص. واژه «ولی» در این آیه، به معنای همراهی و هم‌نشینی معنوی تفسیر شده است، نه صرفاً سرپرستی حقوقی که در فقه برای محجوران به کار می‌رود. این همراهی، چون رشته‌ای نامرئی، قلب مؤمن را به خدا و رسولش پیوند می‌دهد و رابطه‌ای سرشار از محبت و همدلی را رقم می‌زند. ولایت الهی و نبوی، چون خورشیدی بی‌غروب، مطلق و بی‌قید است، اما ولایت مؤمنان مشروط به ویژگی‌هایی است که در ادامه آیه بیان شده‌اند.

محبت به خدا: هدف اصلی ولایت

محبت به خدا، چون چشمه‌ای زلال، هدف اصلی ولایت در این آیه است. این محبت از طریق عبادات و اعمال صالح، مانند برپایی نماز، ذکر، نوافل، و توجه مدام به ذات اقدس الهی، در دل مؤمن ریشه می‌دواند. برخلاف برخی برداشت‌ها که محبت را به شخصیت‌های تاریخی محدود می‌کنند، آیه بر خدامحوری تأکید دارد و مؤمن را به سوی ارتباطی مستقیم و بی‌واسطه با خدا فرا می‌خواند. این دیدگاه، چون آیینه‌ای صاف، حقیقت توحیدی را بازتاب می‌دهد و از هرگونه واسطه‌محوری در محبت الهی پرهیز می‌کند.

تمایز ولایت الهی و نبوی با ولایت مؤمنانه

آیه با بیانی روشن، ولایت خدا و رسول را بدون قید و شرط ذکر می‌کند (اللَّهُ وَرَسُولُهُ)، اما ولایت مؤمنان را با شرایطی خاص مقید می‌سازد (الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ). این تمایز، چون خطی روشن میان آسمان و زمین، نشان‌دهنده مقام والای خدا و رسول در برابر مؤمنان است. خدا و رسول، به دلیل جایگاه رفیع خود، نیازی به قید ندارند، اما مؤمنان باید با اعمال صالح، شایستگی این همراهی را اثبات کنند.

ویژگی‌های مؤمنان شایسته ولایت

برپایی نماز: نشانه التزام به عبادت

ویژگی نخست مؤمنان شایسته، برپایی نماز (يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ) است. نماز، چون ستونی استوار، رابطه مؤمن با خدا را تقویت می‌کند و نشانه‌ای از التزام به عبادت و انقیاد در برابر پروردگار است. این عمل، نه تنها عبادتی فردی، بلکه نمادی از نظم و تعهد در زندگی مؤمنانه است.

پرداخت زکات: نشانه انفاق و خیرخواهی

ویژگی دوم، پرداخت زکات (يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ) است که چون جویباری جاری، خیرخواهی و توجه به نیازمندان را در جامعه اسلامی جاری می‌سازد. زکات، افزون بر جنبه مالی، نشانه‌ای از سخاوت و دوری از خودپرستی است که مؤمن را به سوی عدالت اجتماعی رهنمون می‌شود.

تواضع و کرنش: معنای «وَهُمْ رَاكِعُونَ»

ویژگی سوم، تواضع و کرنش (وَهُمْ رَاكِعُونَ) است که در آیه به‌عنوان حالتی از فروتنی و انفاق متواضعانه تفسیر شده است. این عبارت، چون گلی معطر در باغ ایمان، به معنای کرنش در برابر خدا و آمادگی برای خیررسانی در هر زمان و مکان است. برخلاف تفسیرهای ظاهری که آن را به انفاق در حالت رکوع نماز محدود می‌کنند، این ویژگی به تواضع و نیت خیر در همه حالات اشاره دارد.

نقد تفسیرهای ظاهری و محدود

نقد داستان انگشتر و انفاق در رکوع

یکی از تفسیرهای رایج درباره «وَهُمْ رَاكِعُونَ»، داستان اهدای انگشتر توسط یکی از اولیای الهی در حالت رکوع نماز است. این تفسیر، با دلایلی چند رد می‌شود:

• انفاق در حالت رکوع، به دلیل نیاز به تمرکز در نماز، آن را باطل می‌کند، زیرا نماز نیازمند رعایت قواعد خاص است.
• زکات شرعی شامل اموال خاصی مانند گندم و غلات است و انگشتر به‌عنوان زکات معتبر نیست.
• محدود کردن آیه به یک مصداق تاریخی، عمومیت و کلیت آن را مخدوش می‌کند و از کارکرد قانون‌گونه‌اش می‌کاهد.
• داستان اهدای نگین پادشاهی به نیازمندان، به دلیل عدم تناسب با نیازهای واقعی آنان (مانند نان و آب)، غیرمنطقی است.

این نقد، چون مشعلی فروزان، بر لزوم پرهیز از خرافات و توجه به معنای عام و اخلاقی آیه تأکید دارد.

تفسیر «وَهُمْ رَاكِعُونَ» به‌عنوان مثال و ممثل

عبارت «وَهُمْ رَاكِعُونَ» از باب مثال و ممثل است، به این معنا که مؤمن در هر حالتی—چه در رکوع، سجده، قیام، یا حتی خواب—اگر به یاد وظیفه انفاق یا بدهکاری افتاد، باید نیت کند که آن را ادا نماید. این تفسیر، آیه را از محدودیت زمانی و مکانی رها کرده و آن را به اصلی اخلاقی و عام تبدیل می‌کند که چون رودی جاری، در همه زمان‌ها و مکان‌ها جاری است.

نقد تاریخ‌نگاری غیرمعتبر و روایات مبالغه‌آمیز

روایات و داستان‌هایی که آیه را به مصادیق خاص محدود می‌کنند، از منظر عقلانی و علمی مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. پذیرش روایات تاریخی بدون بررسی دقیق، به‌ویژه آن‌هایی که به ۱۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردند، می‌تواند به تحریف حقیقت منجر شود. این دیدگاه، چون نسیمی که غبار را می‌زداید، بر لزوم عقل‌گرایی و نقد علمی در مواجهه با روایات تأکید دارد.

مؤمن واقعی: صداقت و دوری از نفاق

مؤمن واقعی، چون ستاره‌ای در آسمان ایمان، از نفاق، دورویی، و فریبکاری به دور است. او با اعمال صالح—نماز، زکات، و تواضع—ایمان خود را اثبات می‌کند و چون آیینه‌ای صاف، صداقت و راستی را بازتاب می‌دهد. این ویژگی‌ها، مؤمن را از کسانی که تنها ظاهر ایمان را دارند، متمایز می‌سازد.

اهمیت عمومیت و کلیت در قوانین قرآنی

آیات قرآن کریم، چون قوانینی جاودانه، باید عمومیت و کلیت داشته باشند تا در همه زمان‌ها و مکان‌ها قابل اجرا باشند. محدود کردن آیه ۵۵ سوره مائده به یک مصداق خاص، آن را از کارکرد همگانی‌اش محروم می‌کند. این آیه، چون چشمه‌ای جوشان، برای همه مؤمنان در هر عصر و زمان کاربرد دارد و ویژگی‌های مؤمنان شایسته ولایت را ترسیم می‌کند.

جمع‌بندی

آیه ۵۵ سوره مائده، چون نگینی در تاج قرآن کریم، مفهوم ولایت را با بیانی ژرف و حکیمانه تبیین می‌کند. این آیه، با تأکید بر همراهی خدا، رسول، و مؤمنان شایسته، ویژگی‌های مؤمنان واقعی—برپایی نماز، پرداخت زکات، و تواضع—را معرفی می‌کند. نقد تفسیرهای ظاهری و محدود، چون داستان انگشتر، و تأکید بر عمومیت و کلیت آیه، نشان‌دهنده ضرورت عقلانیت و تفسیر علمی در مواجهه با آیات الهی است. این تفسیر، با دعوت به محبت خدامحور و دوری از خرافات، راهی روشن به سوی زندگی مؤمنانه می‌گشاید.