متن درس

تفسیر آیات ۵۴ و ۵۵ سوره مائده: در باب ولایت، تواضع و قوم برگزیده

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۹۴)

دیباچه

آیات ۵۴ و ۵۵ سوره مائده از قرآن کریم، چونان نوری درخشان، راهنمای مؤمنان در مسیر ایمان، ولایت و تواضع است. این آیات، با بیانی آسمانی، از ویژگی‌های قوم برگزیده الهی و اولیای راستین سخن می‌گویند و بر محبت، فروتنی و پایبندی به اصول دینی تأکید دارند. نوشتار حاضر، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمانه و تحلیل‌های عمیق، به تبیین این آیات می‌پردازد. هدف، ارائه تفسیری جامع است که هم‌چون رودی زلال، معانی ژرف قرآنی را به خواننده منتقل کند، بی‌آنکه از عمومیت و جامعیت آیات کاسته شود. این متن، با ساختاری منظم و زبانی وزین، کوشیده است تا مفاهیم را با دقتی علمی و بیانی دلنشین به خوانندگان عرضه نماید.

بخش یکم: عمومیت و جامعیت آیات قرآنی

آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیات ۵۴ و ۵۵ سوره مائده، چونان دریایی بی‌کران، ماهیتی کلی، اجتماعی و انسانی دارند. این آیات نه به فرد خاصی محدود می‌شوند و نه به زمان و مکان معینی وابسته‌اند. آن‌ها چونان آیینه‌ای شفاف، راهنمای جوامع بشری در مسیر هدایت‌اند و از هرگونه تقلیل به مصادیق فردی یا داستان‌های خاص به دورند. این عمومیت، آیات را به منبعی جاویدان برای تربیت انسان و اصلاح جامعه بدل کرده است.

زمینه نزول و پیام آیات

آیات مورد بحث، در سوره مائده، که خود سوره‌ای است سرشار از احکام و هدایت‌های اجتماعی، به مؤمنان هشدار می‌دهند و از ویژگی‌های قوم برگزیده و اولیای الهی سخن می‌گویند. این آیات، چونان ستارگانی در آسمان معرفت، راه را به سوی ایمان راستین روشن می‌کنند.

بخش دوم: تبیین آیه ۵۴ سوره مائده

هشدار به مؤمنان در برابر ارتداد

آیه ۵۴ با خطاب «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» آغاز می‌شود و مؤمنان را از خطر بازگشت از دین برحذر می‌دارد. این هشدار، چونان زنگ بیداری است که مؤمنان را به حفظ ایمان و پرهیز از سستی در باورهای دینی دعوت می‌کند. خداوند وعده می‌دهد که در صورت ارتداد، قومی دیگر را جایگزین خواهد کرد، که این امر نشان‌دهنده بی‌نیازی الهی به ایمان افراد خاص است. این پیام، چونان تلنگری است که ایمان را نه امری ثابت، بلکه جریانی پویا و نیازمند مراقبت می‌داند.

ویژگی‌های قوم برگزیده

قوم جایگزین در این آیه با ویژگی‌های برجسته‌ای معرفی شده‌اند که هر یک چون گوهری در تاج ایمان می‌درخشند:

• محبت دوجانبه با خدا (يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ): این محبت، چونان پیوندی ناگسستنی میان قلب مؤمن و خالق است که ایمان را به اوج خلوص می‌رساند.
• فروتنی در برابر مؤمنان (أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ): این ویژگی، چونان نسیمی خنک، دل‌های مؤمنان را به یکدیگر نزدیک می‌کند.
• سرسختی در برابر کافران (أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ): این سرسختی، نشانه دفاع از حق و پایداری در برابر باطل است.
• جهاد در راه خدا (يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ): جهاد، چونان شمشیری برنده، نشان‌دهنده تعهد عملی به دین است.
• عدم ترس از سرزنش (وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ): این ویژگی، چونان سپری استوار، مؤمن را از تأثیرپذیری از سرزنش‌های بی‌جا مصون می‌دارد.

این ویژگی‌ها، قوم برگزیده را به گروهی اجتماعی بدل می‌کنند که نه فردی خاص، بلکه جمعی متحد و متعهد به ارزش‌های الهی‌اند. این قوم، چونان ستارگان در آسمان ایمان، در تاریخ یهود، نصاری یا مسلمین به‌صورت کامل محقق نشده است.

ابهام مصداق قوم برگزیده

سؤالی که در این آیه مطرح می‌شود، هویت این قوم است. آیا این قوم در تاریخ ظهور کرده‌اند یا خیر؟ این ابهام، چونان دریچه‌ای به سوی تأمل، خواننده را به جست‌وجوی مصادیق احتمالی دعوت می‌کند. با این حال، به نظر می‌رسد که قوم خوب به معنای واقعی، هنوز در میان جوامع دینی به‌طور کامل تحقق نیافته و شاید در آینده ظهور کند.

فضل الهی و گستره آن

عبارت «ذَٰلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ» به فضل الهی اشاره دارد که به قوم خاص عطا می‌شود. این فضل، چونان بارانی رحمت‌آمیز، به کسانی می‌رسد که خداوند اراده کند. گرچه این فضل به قوم برگزیده اختصاص دارد، اما گستردگی آن، نشانه رحمت بی‌پایان الهی است.

جمع‌بندی بخش دوم

آیه ۵۴ سوره مائده، با بیانی ژرف، از خطر ارتداد هشدار می‌دهد و ویژگی‌های قوم برگزیده را برمی‌شمارد. این آیه، چونان مشعلی فروزان، راه ایمان، محبت و تواضع را نشان می‌دهد و مؤمنان را به پایداری در مسیر حق دعوت می‌کند.

بخش سوم: تبیین آیه ۵۵ سوره مائده

ولایت الهی، نبوی و مؤمنانه

آیه ۵۵، ولایت را به سه گروه محدود می‌کند: خدا، رسول و مؤمنانی با ویژگی‌های خاص. ولایت در این آیه، چونان جویباری زلال، به معنای قرب، محبت و همراهی است، نه سرپرستی حقوقی یا سیاسی. این ولایت، رابطه‌ای معنوی است که مؤمن را به خدا و رسول پیوند می‌دهد و او را به عمل صالح فرا می‌خواند.

ویژگی‌های مؤمنان شایسته ولایت

مؤمنان شایسته ولایت در این آیه با سه ویژگی معرفی شده‌اند:

• برپایی نماز (يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ): نماز، چونان پلی است میان بنده و خالق، که ارتباط معنوی را برقرار می‌کند.
• پرداخت زکات (يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ): زکات، نشانه توجه به نیازمندان و انفاق در راه خداست.
• تواضع (وَهُمْ رَاكِعُونَ): این ویژگی، به معنای فروتنی در انفاق و دوری از تکبر است.

این ویژگی‌ها، چونان سه ستون استوار، مؤمنان را از منافقان متمایز می‌کنند و ایمان واقعی را به نمایش می‌گذارند.

مفهوم سه‌گانه: نماز، نیاز و ناز

یکی از مفاهیم خلاقانه مطرح‌شده، سه‌گانه «نماز، نیاز و ناز» است:

• نماز: عبادت و ارتباط با خدا، چونان نردبانی به سوی آسمان معرفت.
• نیاز: توجه به نیازهای دیگران، به‌ویژه فقرا، که نشانه‌ای از ایثار و انسانیت است.
• ناز: محبت و تواضع در برابر مخلوقات خدا، از فقیر گرفته تا اشیای بی‌جان، که چونان گلی معطر، قلب‌ها را به هم پیوند می‌دهد.

این سه‌گانه، زندگی مؤمنانه را به سفری معنوی بدل می‌کند که در آن عبادت، انفاق و محبت در هم تنیده‌اند.

نقد تفسیر ظاهری «وَهُمْ رَاكِعُونَ»

تفسیر ظاهری «وَهُمْ رَاكِعُونَ» به معنای انفاق در حالت رکوع نماز، به دلایلی نادرست است:

• انفاق در نماز، به‌ویژه در حالت رکوع، نماز را باطل می‌کند.
• زکات شرعی شامل اموال خاصی مانند گندم و غلات است، نه اشیای کوچک مانند انگشتر.
• این تفسیر، از عمومیت آیه می‌کاهد و آن را به مصداقی خاص محدود می‌کند.

به جای آن، «وَهُمْ رَاكِعُونَ» به معنای تواضع و فروتنی در انفاق است، که چونان نسیمی روح‌بخش، انفاق را از خودنمایی و تکبر دور می‌کند.

اهمیت تواضع در انفاق

انفاق با تواضع، چونان گوهری است که درخشش آن قلب گیرنده را روشن می‌کند. انفاق همراه با غرور، ارزش معنوی خود را از دست می‌دهد. به‌عنوان مثال، توزیع گوشت گوسفند با مهربانی و ادب، گیرنده را از احساس حقارت مصون می‌دارد. مؤمن باید با فروتنی انفاق کند تا گیرنده احساس شرمندگی نکند.

مثال تاریخی از تواضع

داستان یکی از عالمان دینی که با فروتنی به‌عنوان خادم در مدرسه‌ای خدمت می‌کرد، نمونه‌ای درخشان از تواضع است. این عالم، با وجود دانش فراوان، با خدمت به دیگران و تواضع، الگویی از مؤمن شایسته ولایت ارائه داد. این داستان، چونان مشعلی است که پیوند علم، تواضع و خدمت را روشن می‌کند.

نقد فرهنگ تکبر و خودنمایی

تکبر و خودنمایی در انفاق و رفتار اجتماعی، چونان سمی مهلک، روح ایمان را زایل می‌کند. به‌عنوان مثال، عالمی که به شاگردانش سلام نمی‌کند، از تواضع دور است. مؤمن باید با همه، حتی افراد پایین‌تر از خود، با احترام و فروتنی رفتار کند.

تفسیر «وَهُمْ رَاكِعُونَ» به‌عنوان تواضع باطنی

عبارت «وَهُمْ رَاكِعُونَ» به معنای تواضع باطنی است، نه صرفاً رکوع ظاهری در نماز. این تواضع، در عبادت، انفاق و رفتار اجتماعی نمود دارد. برخلاف «متواضعون» که ممکن است به ظاهر و باطن اشاره کند، «رَاكِعُونَ» بر تواضعی عمیق و باطنی تأکید دارد که در ارتباط با خدا و خلق متجلی می‌شود.

جمع‌بندی بخش سوم

آیه ۵۵ سوره مائده، با تبیین ولایت الهی، نبوی و مؤمنانه، مؤمنان را به برپایی نماز، پرداخت زکات و تواضع در رفتار دعوت می‌کند. این آیه، چونان آیینه‌ای زلال، ویژگی‌های مؤمنان شایسته را به نمایش می‌گذارد.

بخش چهارم: ولایت و پیروزی در قرآن کریم

ولایت به معنای محبت و قرب

ولایت در آیه ۵۶، چونان جویباری زلال، به معنای دوستی، محبت و قرب است. این ولایت، در برابر دوری از خدا و رسول قرار می‌گیرد و رابطه‌ای مبتنی بر صفا، صداقت و فروتنی را ترسیم می‌کند. این تفسیر، ولایت را از معنای سیاسی و دیکتاتوری جدا می‌کند و آن را به محبتی الهی پیوند می‌دهد.

نقد فرهنگ دیکتاتوری و سلطه

ولایت الهی، چونان نوری هدایتگر، به معنای محبت و هدایت است، نه سلطه و تحکم. قرآن کریم در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» (بقره: ۲۵۷). این ولایت، مؤمنان را از تاریکی به سوی نور رهنمون می‌شود، نه آنکه آن‌ها را به اطاعت کورکورانه وادارد.

نقد فرهنگ جنسیتی و تبعیض

زن و مرد، چونان دو بال پرنده‌ای به سوی کمال، مکمل یکدیگرند. هر یک وظایف و توانایی‌های خاص خود را دارند و هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارد. این دیدگاه، با رد فمینیسم و مردسالاری، بر کمال انسانی و همکاری میان زن و مرد تأکید دارد.

خودکفایی و اداره جامعه توسط مردم

مردم، چونان باغبانان جامعه خویش، باید با تکیه بر قرآن کریم و عقل، زندگی و جامعه خود را اداره کنند. نیازی به کدخدا یا پیشوای سیاسی نیست. این دیدگاه، بر آزادی، دموکراسی و مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی تأکید دارد.

نقد پیروزی‌های ظاهری و دنیوی

پیروزی در ایمان، تنها به موفقیت‌های دنیوی محدود نمی‌شود، بلکه شامل پیروزی در دنیا و آخرت است. این پیروزی، چونان گلی شکوفا، مبتنی بر تواضع، صداقت و محبت است، نه قلدری و دیکتاتوری. زیارتگاه‌های پر از زره و چکBZمه، نشانه انحراف از فروتنی و سادگی ائمه (ع) است.

جمع‌بندی بخش چهارم

آیه ۵۶ سوره مائده، با تبیین مفهوم ولایت، مؤمنان را به محبت و قرب الهی دعوت می‌کند. این ولایت، راهی به سوی پیروزی در دنیا و آخرت است که با تواضع و صداقت هموار می‌شود.

نتیجه‌گیری

آیات ۵۴ و ۵۵ سوره مائده، چونان دو گوهر درخشان، چارچوبی جامع برای زندگی مؤمنانه ارائه می‌دهند. این آیات، با تأکید بر محبت الهی، تواضع در انفاق و دوری از تکبر و دیکتاتوری، راه هدایت را به مؤمنان نشان می‌دهند. تفسیر این آیات، با نقد دیدگاه‌های ظاهری و خرافی، بر عمومیت و جامعیت آن‌ها تأکید دارد. مؤمنان، چونان مسافرانی در مسیر حق، با برپایی نماز، پرداخت زکات و تواضع در رفتار، به مقام ولایت الهی نائل می‌شوند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمانه، کوشیده است تا این مفاهیم را با بیانی روشن و وزین به خوانندگان عرضه کند.