متن درس
تفسیر: آیات 57 و 58 سوره مائده در پرتو عقلانیت و اخلاق اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۹۶)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشریت در پهنه حیات است و آیات آن، چونان دری گران‌بها، معانی ژرف و حکمت‌آمیز را در خود نهفته دارند. آیات 57 و 58 سوره مائده، با بیانی شیوا و حکیمانه، چارچوبی اخلاقی و اجتماعی برای تعاملات مؤمنان ترسیم می‌کنند. این آیات، با تأکید بر پرهیز از نزدیکی با کسانی که دین را به سخره می‌گیرند و معرفی چنین افرادی به‌عنوان قوم بی‌عقل، دعوتی است به سوی عقلانیت، احترام متقابل، و زیست مسالمت‌آمیز. در این نوشتار، با نگاهی عمیق به این آیات و با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، تلاش شده است تا تفسیری جامع، دقیق و منسجم ارائه گردد که هم روح آیات را حفظ کند و هم به نیازهای فکری و اجتماعی مخاطبان امروزی پاسخ دهد. این متن، با ساختاری منظم و زبانی فصیح، به تبیین معانی آیات، نقد تفاسیر نادرست، و ارائه اصول اخلاقی و اجتماعی می‌پردازد.
بخش یکم: تبیین آیات و چارچوب معنایی
متن و ترجمه آیات
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، کسانی را که دین شما را به مسخره و بازیچه گرفته‌اند، از اهل کتاب پیش از شما و کافران، به دوستی نگیرید، و اگر مؤمنید از خدا پروا کنید.
وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ
و چون به سوی نماز ندا دهید، آن را به مسخره و بازیچه می‌گیرند. این بدان سبب است که آنان قومی‌اند که نمی‌فهمند.
این آیات، با خطابی مستقیم به مؤمنان، چارچوبی اخلاقی برای تنظیم روابط اجتماعی ارائه می‌دهند. آیه 57، با نهی از دوستی با کسانی که دین را به سخره می‌گیرند، بر حفظ حرمت ایمان تأکید می‌ورزد، و آیه 58، با اشاره به مسخره کردن نماز، این رفتار را نشانه بی‌عقلی معرفی می‌کند. این دو آیه، چونان دو بال، مؤمن را به سوی عقلانیت و تقوا هدایت می‌کنند.
مفهوم اولیاء در آیات
درنگ: واژه «اولیاء» در آیه 57، نه به معنای ولایت سیاسی یا دینی، بلکه به مفهوم نزدیکان اجتماعی نظیر همسایه، همکار، یا هم‌محلی است. این تفسیر، روابط اجتماعی را در چارچوب احترام متقابل و پرهیز از نزدیکی با مسخره‌کنندگان دین ترسیم می‌کند.
واژه «اولیاء» در این آیه، به معنای دوستان نزدیک، همرازان، یا کسانی است که در زندگی روزمره با آن‌ها تعامل نزدیک داریم. این تعاملات شامل همسایگی، همکاری، یا روابط محله‌ای است. برخلاف برخی تفاسیر که این واژه را به ولایت سیاسی یا دینی پیوند می‌زنند، معنای اصلی آن در این سیاق، نزدیکان اجتماعی است که مؤمن باید در انتخاب آن‌ها هوشیار باشد. این تفسیر، آیات را از محدوده مصادیق خاص خارج کرده و به آن‌ها عمومیتی همیشگی می‌بخشد.
بخش دوم: نقد تفاسیر نادرست و تأکید بر عقلانیت
نقد تفسیر ظاهری «وهم راکعون»
یکی از موضوعات مورد بحث در درس‌گفتارها، نقد تفسیر ظاهری آیه 55 سوره مائده است که عبارت «وَهُمْ رَاكِعُونَ» را به معنای انفاق در حالت رکوع نماز تفسیر می‌کند. این تفسیر، به داستان مشهور اهدای انگشتر توسط یکی از عالمان دینی در حالت رکوع مرتبط است. دلایلی که این تفسیر را نادرست می‌دانند، عبارت‌اند از:
- انفاق در حالت رکوع، با تمرکز و قواعد شرعی نماز منافات دارد و موجب بطلان آن می‌شود.
- زکات شرعی، شامل اموال مشخصی مانند گندم، جو، یا محصولات کشاورزی است، نه اشیایی مانند انگشتر.
- محدود کردن آیه به یک مصداق خاص، عمومیت و قانون‌مندی قرآن کریم را مخدوش می‌کند.
این نقد، چونان آیینه‌ای روشن، ضرورت بازگشت به عقلانیت در تفسیر آیات را نشان می‌دهد. قرآن کریم، کتابی است که برای همه اعصار و امصار سخن می‌گوید، و نباید آن را به روایات غیرمعتبر یا مصادیق محدود فروکاست.
تواضع در انفاق
درنگ: عبارت «وَهُمْ رَاكِعُونَ» در آیه 55، نه به معنای انفاق در حالت رکوع فیزیکی، بلکه به مفهوم فروتنی و تواضع در انفاق است. مؤمنان باید با دوری از تکبر، با نیازمندان به‌گونه‌ای رفتار کنند که کرامت انسانی آن‌ها حفظ شود.
انفاق، چونان جویباری زلال، باید با تواضع و فروتنی همراه باشد. مؤمن هنگام کمک به نیازمندان، نباید خود را برتر دانسته یا با تکبر رفتار کند. این تفسیر، انفاق را از یک عمل مادی به یک فضیلت اخلاقی و معنوی ارتقا می‌دهد، که در آن قلب‌ها به هم نزدیک‌تر می‌شوند.
نقد روایات غیرمعتبر
درس‌گفتارها با صراحت، داستان‌هایی مانند اهدای انگشتر در حالت رکوع را به‌عنوان روایات غیرمعتبر و خرافی رد می‌کنند. این روایات، که در برخی تفاسیر نقل شده‌اند، به دلایل زیر مورد انتقاد قرار می‌گیرند:
- عدم انطباق با قواعد شرعی زکات، که شامل اموال کشاورزی است، نه اشیاء شخصی.
- فقدان شواهد تاریخی معتبر برای تأیید این داستان‌ها.
- تضاد با عمومیت آیات قرآن کریم، که برای هدایت همه بشریت نازل شده است.
این نقد، چونان بادبزنی که غبار را از چهره حقیقت می‌زداید، بر ضرورت پالایش تفاسیر از خرافات و غلو تأکید دارد. علم دینی باید با عقلانیت و شواهد معتبر همراه باشد.
بخش سوم: عمومیت قرآن کریم و اصول اجتماعی
قرآن کریم، تبیان همه‌چیز
درنگ: قرآن کریم، به‌عنوان «تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ» (نحل: 89)، کتابی است برای هدایت همگانی، و نباید معانی آن به مصادیق فردی یا سیاسی محدود شود.
قرآن کریم، چونان اقیانوسی بی‌کران، معانی ژرف و گسترده‌ای را در خود جای داده است. محدود کردن آیات به مصادیق خاص، مانند افراد یا رویدادهای تاریخی، از عظمت و عمومیت آن می‌کاهد. درس‌گفتارها تأکید دارند که آیات سوره مائده باید در چارچوبی عام و همیشگی تفسیر شوند، نه در تنگنای مصادیق محدود.
روابط مسالمت‌آمیز در دنیای مدرن
جهان امروز، چونان پلی رنگارنگ، مردمان با باورهای گوناگون را به هم پیوند می‌دهد. درس‌گفتارها تأکید دارند که اگر فردی، اعم از یهودی، نصرانی، یا حتی بی‌دین، به دین مؤمن احترام بگذارد، دوستی و همکاری با او بلامانع است. این اصل، آیات را به دستورالعملی برای زیست مسالمت‌آمیز در دنیای مدرن تبدیل می‌کند. برای مثال، احترام به همسایه‌ای که بیمار است یا عیادت از او، نشانه‌ای از اخلاق انسانی است که قرآن کریم آن را ستایش می‌کند.
احترام متقابل و پرهیز از بی‌عقلی
آیه 58، با معرفی مسخره‌کنندگان نماز به‌عنوان «قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ»، بر اهمیت عقلانیت در رفتار اجتماعی تأکید دارد. درس‌گفتارها این بی‌عقلی را به هرگونه بی‌احترامی به ارزش‌های دینی تعمیم می‌دهند. مؤمن باید از نزدیکی با چنین افرادی پرهیز کند، اما نه با بی‌احترامی متقابل، بلکه با حفظ ادب و مسالمت. این اصل، چونان مشعلی فروزان، راه را برای تعاملات انسانی روشن می‌کند.
بخش چهارم: نقد رفتارهای غیرعقلانی در جامعه دینی
نقد غلو و خرافه در عزاداری‌ها
درس‌گفتارها با زبانی صریح، رفتارهای غیرعقلانی مانند عزاداری‌های افراطی یا مراسم‌هایی که به نام دین برگزار می‌شوند، اما با روح قرآن کریم سازگار نیستند، نقد می‌کنند. این رفتارها، مانند رقص و آواز در کنار قبور، نه‌تنها به دین آسیب می‌زنند، بلکه به انحراف اجتماعی منجر می‌شوند. علم دینی باید از چنین خرافاتی پالایش شود تا به حقیقت ناب خود بازگردد.
نقد اصول غیراخلاقی
با طنزی تلخ، درس‌گفتارها برخی رفتارهای رایج در جوامع دینی را به دروغ، دزدی، و آزار دیگران تقلیل می‌دهند. این نقد، هشداری است به انحراف از اصول اخلاقی و ضرورت بازگشت به عقلانیت و صداقت. دین، چونان درختی تناور، باید ریشه در حقیقت و اخلاق داشته باشد، نه در غلو و خرافه.
زندگی مسالمت‌آمیز و پرهیز از درگیری
درنگ: قرآن کریم دعوت می‌کند که با هر کس با مسالمت رفتار کرد، شما نیز با او مسالمت‌آمیز زندگی کنید. اگر کسی دین یا ارزش‌های شما را مسخره کرد، از او دوری کنید، اما بی‌احترامی نکنید.
درس‌گفتارها با ذکر مثال‌هایی از زندگی روزمره، مانند احترام به راننده‌ای که عجله دارد، بر ضرورت زیست مسالمت‌آمیز تأکید دارند. این اصل، چونان نسیمی خنک، تنش‌ها را فرو می‌نشاند و راه را برای همزیستی انسانی هموار می‌کند.
بخش پنجم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
آیات 57 و 58 سوره مائده، چونان دو گوهر درخشان، اصول اخلاقی و اجتماعی را برای مؤمنان روشن می‌سازند. این آیات، با نهی از دوستی با مسخره‌کنندگان دین و معرفی چنین افرادی به‌عنوان قوم بی‌عقل، بر اهمیت عقلانیت، احترام متقابل، و تقوا تأکید دارند. نقد تفاسیر نادرست، مانند داستان انگشتر، و تأکید بر عمومیت قرآن کریم، نشان‌دهنده ضرورت پالایش علم دینی از خرافات و غلو است. زیست مسالمت‌آمیز، احترام به دیگران، و پرهیز از رفتارهای غیرعقلانی، از پیام‌های کلیدی این آیات است که برای همه اعصار کاربرد دارد. این تفسیر، با زبانی فصیح و ساختاری منسجم، دعوتی است به سوی زندگی‌ای که در آن عقل و اخلاق، چونان دو ستون استوار، بنای جامعه را برپا می‌دارند.
با نظارت صادق خادمی