متن درس
تفسیر: رستگاری در پرتو ایمان و عمل به وحی الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۰۲)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راه هدایت را بر آدمیان روشن می‌سازد و با بیانی آسمانی، مسیر رستگاری را در ایمان، تقوا و عمل صالح ترسیم می‌کند. آیه شصت و پنجم سوره مائده، چون گوهری در این گنجینه الهی، از شرایط رستگاری و لوازم سعادت سخن می‌گوید و با زبانی که هم هشداردهنده است و هم بشارت‌دهنده، انسان‌ها را به سوی عمل به وحی الهی و پرهیز از کژروی‌ها فرا می‌خواند. این نوشتار، با تأمل در این آیه شریف و درس‌گفتارهای عالمان دینی، به تبیین و تحلیل ابعاد گوناگون آن می‌پردازد. هدف، نه تنها فهم معانی ظاهری آیه، بلکه درک ژرفای پیام آن در بستر زندگی اجتماعی و اخلاقی است، تا چونان آیینه‌ای، رفتارهای ناپسند را بازتاب دهد و راه اصلاح و بازگشت به حقیقت را نشان دهد.
بخش یکم: تبیین آیه شصت و پنجم سوره مائده
متن و ترجمه آیه
قرآن کریم در آیه شصت و پنجم سوره مائده چنین می‌فرماید:
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ۚ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ ۖ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ
و اگر اهل کتاب ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند، هرآینه گناهانشان را می‌زدودیم و آنان را به باغ‌های پرنعمت درمی‌آوردیم. و اگر تورات و انجیل و آنچه از پروردگارشان به سوی آنها نازل شده بود به پا می‌داشتند، هرآینه از بالای سرشان و از زیر پاهایشان نعمت می‌خوردند. از میان آنها گروهی میانه‌رو هستند، ولی بسیاری از آنها بد است آنچه انجام می‌دهند.
شرط رستگاری: ایمان و تقوا
آیه شریف با تأکید بر ایمان و تقوا، دو بال پرواز به سوی رستگاری را معرفی می‌کند. ایمان، چونان ریشه‌ای است که درخت عمل صالح را بارور می‌سازد، و تقوا، چونان سپری است که انسان را از لغزش‌ها حفظ می‌کند. این ایمان، تنها باور قلبی نیست، بلکه باید با عمل صالح همراه شود، چنان‌که قرآن کریم بارها بر پیوند ایمان و عمل تأکید کرده است. اهل کتاب، که در این آیه مراد یهود و نصاری هستند، دعوت شده‌اند تا به همه دستورات الهی، از تورات و انجیل گرفته تا قرآن کریم، ایمان آورند و در عمل، تقوای الهی پیشه کنند.
درنگ: ایمان، هنگامی به رستگاری می‌انجامد که با تقوا و عمل صالح همراه باشد. این پیوند، چونان کلیدی است که درهای بهشت را می‌گشاید.
وعده بخشش و بهشت
آیه با بشارت الهی، وعده می‌دهد که اگر اهل کتاب ایمان آورند و پرهیزگاری ورزند، خداوند گناهانشان را در دنیا می‌آمرزد و در آخرت، آنان را به باغ‌های پرنعمت بهشت رهنمون می‌سازد. این وعده، چونان نسیمی روح‌بخش، امید را در دل‌ها زنده می‌کند و نشان می‌دهد که درهای توبه، حتی برای کسانی که راه کژ پیموده‌اند، همواره باز است. این بخشش، نه تنها گناهان گذشته را محو می‌کند، بلکه راه را برای سعادت ابدی هموار می‌سازد.
پایبندی به وحی الهی
آیه بر لزوم پایبندی به تورات، انجیل و آنچه از پروردگار نازل شده، تأکید دارد. این عبارت، همه وحی‌های الهی، از جمله زبور و قرآن کریم را دربرمی‌گیرد. پایبندی به وحی، به معنای عمل به احکام و اصول آن است، نه صرف خواندن یا حفظ کردن. این پایبندی، چونان پلی است که انسان را از تاریکی گمراهی به روشنایی هدایت رهنمون می‌شود. متن درس‌گفتار تأکید دارد که ایمان به وحی، شامل پذیرش همه پیام‌های الهی است، و این پذیرش، شرط لازم برای دریافت نعمت‌های الهی است.
نعمت‌های مادی و معنوی
عبارت «لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ» به فراوانی نعمت‌های مادی اشاره دارد، مانند باران از آسمان و محصولات زمین که از زیر پای انسان می‌روید. این نعمت‌ها، ثمره پایبندی به وحی الهی است که زمین را سرسبز و زندگی را آباد می‌سازد. این تصویر، چونان باغی پرثمر، نشان‌دهنده پیوند میان عمل به دین و برکت در زندگی است. متن درس‌گفتار، این نعمت‌ها را نشانه‌ای از لطف الهی می‌داند که در سایه تقوا و ایمان نصیب انسان می‌شود.
بخش دوم: نقد رفتارهای ناپسند و انحرافات دینی
گروه میانه‌رو و اکثریت کژرو
آیه با اشاره به «مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ»، از وجود گروهی میانه‌رو در میان اهل کتاب سخن می‌گوید که از افراط و تفریط پرهیز کرده و به وحی الهی پایبندند. اما در مقابل، «وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ» به اکثریتی اشاره دارد که اعمالشان ناپسند است. این نقد، نه تنها به اهل کتاب، بلکه به برخی از مسلمانان نیز تعمیم می‌یابد که از مسیر حق منحرف شده‌اند. متن درس‌گفتار، این انحرافات را چونان خاری در پای امت می‌داند که مانع پیشرفت و سعادت می‌شود.
درنگ: میانه‌روی، چونان مشعلی است که راه حقیقت را روشن می‌کند، اما کژروی اکثریت، تاریکی انحراف را بر جامعه می‌گستراند.
پراکندگی فرقه‌های دینی
متن درس‌گفتار با اشاره به وجود هزاران فرقه دینی در جهان، از جمله صدها فرقه در هند، چین، و میان شیعه و سنی، از پراکندگی و اختلافات دینی انتقاد می‌کند. این پراکندگی، چونان شاخه‌های درهم‌تنیده‌ای است که درخت وحدت را از رشد بازمی‌دارد. این فرقه‌ها، به جای هم‌افزایی، به دشمنی و جدایی منجر شده‌اند و از اصول وحی الهی فاصله گرفته‌اند.
جنایات به نام دین
یکی از دردناک‌ترین نکات درس‌گفتار، نقد جنایات انجام‌شده به نام دین است. این اعمال، که در برخی مناطق مانند افغانستان رخ می‌دهد، به کشتار و ویرانی منجر شده و دین را به ابزاری برای خشونت بدل کرده است. این رفتارها، چونان زخمی عمیق بر پیکره دین است که به جای ترویج محبت و عدالت، نفرت و ظلم را پراکنده می‌کند. متن تأکید دارد که چنین اعمالی، مصداق «سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ» است و با حقیقت دین سازگار نیست.
مقایسه دینداران و کافران
درس‌گفتار با شگفتی بیان می‌کند که برخی کافران، در مقایسه با دینداران، کمتر به جنایت دست می‌زنند. جنایات برخی از مسیحیان، یهودیان و حتی مسلمانان، نشان‌دهنده انحراف از اصول دین است. این مقایسه، چونان آیینه‌ای است که حقیقت رفتار دینداران را به چالش می‌کشد و ضرورت اصلاح را گوشزد می‌کند.
تعصبات فرقه‌ای
متن با اشاره به ممانعت از ساخت اماکن عبادی برای برخی فرق، مانند مساجد اهل سنت در برخی مناطق، از تعصبات فرقه‌ای انتقاد می‌کند. این تعصبات، که ریشه در سوءظن و دشمنی دارد، وحدت دینی را خدشه‌دار می‌کند. درس‌گفتار این رفتارها را چونان دیواری می‌داند که میان امت فاصله می‌افکند و مانع همدلی می‌شود.
ریشه‌های تاریخی تعصبات
متن با اشاره به اقدامات برخی سلسله‌های تاریخی در تبعید اقلیت‌های دینی به مرزها، ریشه‌های تعصبات فرقه‌ای را نشان می‌دهد. این اقدامات، که به منظور کنترل و جداسازی انجام شده، به انحرافات اجتماعی منجر شده و مصداق «سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ» بوده است. این تاریخ، چونان درسی است که ضرورت تسامح و وحدت را یادآوری می‌کند.
خودبرتربینی دینی
درس‌گفتار با تشبیه برخی دینداران به «هندوانه ملا قطب»، از خودبرتربینی و انحصارطلبی دینی انتقاد می‌کند. این دیدگاه، که دیگران را از دایره حقیقت بیرون می‌داند، به خسران دنیا و آخرت منجر می‌شود. این انحصارطلبی، چونان بادی است که درخت وحدت را از ریشه می‌کند.
بخش سوم: دعوت به اصلاح و بازگشت به حقیقت
باز بودن راه توبه
آیه شریف و درس‌گفتار، با تأکید بر رحمت الهی، راه توبه را حتی برای گمراهان باز می‌دانند. خداوند، حتی پس از نفرین بر مفسدان، درهای رحمت را نبسته و با شرط عمل به دستورات الهی، وعده بخشش می‌دهد. این رحمت، چونان دریای بی‌کرانی است که هر گناهکاری را در خود جای می‌دهد.
درنگ: درهای توبه، چونان دروازه‌های بهشت، همواره به روی پشیمانان گشوده است، مشروط بر آنکه ایمان و عمل صالح را در پیش گیرند.
نقد احکام ثابت و لزوم انعطاف
متن درس‌گفتار از احکام ثابت، مانند آنچه تا روز قیامت حلال یا حرام شمرده می‌شود، انتقاد می‌کند و معتقد است که جهان در حال تغییر است. این دیدگاه، خواستار بهره‌گیری از عقل و تجربه در فهم دین است تا پاسخگوی نیازهای زمانه باشد. این انعطاف، چونان جویباری است که مسیر خود را با زمین هموار می‌سازد.
عقل، پیامبر درونی
با استناد به حدیث «إنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ: حُجَّةٌ ظَاهِرَةٌ وَحُجَّةٌ بَاطِنَةٌ، فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالأَنْبِيَاءُ وَالرُّسُلُ، وَأَمَّا البَاطِنَةُ فَالعَقْلُ» (خداوند بر مردم دو حجت دارد: حجت ظاهری که انبیا و رسولان‌اند، و حجت باطنی که عقل است)، عقل به‌عنوان پیامبر درونی معرفی می‌شود. این عقل، حتی در غیاب وحی، انسان را هدایت می‌کند و از پیامبران ظاهری نیز برتر است، زیرا پذیرش پیامبران نیز به عقل وابسته است.
نقد تقلید کورکورانه
درس‌گفتار از تقلید احکام کهن بدون توجه به شرایط کنونی انتقاد می‌کند و خواستار رویکردی عقلانی، علمی و قانون‌مند در فهم دین است. این دیدگاه، چونان مشعلی است که تاریکی تقلید را می‌زداید و راه را برای بازنگری در سنت‌های دینی روشن می‌کند.
نقد خشونت به نام علم دینی
متن با اشاره به جنایات برخی دینداران، علم دینی را که به خشونت منجر می‌شود، مورد نقد قرار می‌دهد. این خشونت، که به آوارگی و گرفتاری مردم انجامیده، با حقیقت دین سازگار نیست و ضرورت اصلاح در فهم و عمل به علم دینی را نشان می‌دهد.
سلام به همه مخلوقات
درس‌گفتار با تأکید بر «السلام عليك يا الله، يا رسول الله، يا عباد الله الصالحين»، سلام به همه مخلوقات خدا، از انسان‌ها تا حیوانات، را توصیه می‌کند. این سلام، که ریشه در محبت الهی دارد، چونان گلی است که در باغ وجود می‌شکفد و عطر تسامح را پراکنده می‌سازد.
درنگ: سلام به مخلوقات، نشانه‌ای از محبت الهی است که همه موجودات را دربرمی‌گیرد و انسان را به تسامح و همزیستی دعوت می‌کند.
نقد شرک در شعارهای دینی
متن تأکید دارد که شعارهای دینی، اگر از ارتباط با خدا تهی باشند، به شرک و کفر منجر می‌شوند. این دیدگاه، چونان زنگ بیداری است که دینداران را به توحید و خدامحوری فرا می‌خواند.
احترام به حیات
درس‌گفتار با ذکر خاطره‌ای از کودکی، که در آن به احتیاط برای حفظ جان مورچه‌ها توصیه شده، بر احترام به حیات تأکید دارد. این تربیت، چونان بذری است که محبت و احترام به همه موجودات را در دل می‌کارد.
نقد تجمل‌گرایی دینداران
متن با اشاره به تجمل‌گرایی برخی دینداران، که در حالی که دیگران در رنجند، به لذت‌جویی مشغولند، از این تضاد انتقاد می‌کند. این رفتار، چونان ابری است که آفتاب عدالت را می‌پوشاند.
نقد علم دینی به‌عنوان عامل فلاکت
درس‌گفتار با تیتر فرضی «علم دینی، عامل فلاکت و حرمان جهان»، از انحرافات در فهم و عمل به دین انتقاد می‌کند. این نقد، خواستار اصلاح در رویکردهای دینی است تا دین به جای خشونت، محبت و عدالت را ترویج کند.
تأکید بر زندگی مسالمت‌آمیز
متن با ستایش از مردمانی که بی‌آزار و مسالمت‌آمیز زندگی می‌کنند، از آزار آنها توسط برخی دینداران انتقاد می‌کند. این دیدگاه، الگویی برای زندگی در سایه محبت و تسامح ارائه می‌دهد.
نقد تربیت ناپسند
درس‌گفتار افرادی که به خشونت گرایش دارند را نتیجه تربیت ناپسند یا تأثیر عوامل منفی می‌داند. این تحلیل، چونان هشداری است که بر اهمیت تربیت اخلاقی تأکید دارد.
جمع‌بندی
تفسیر آیه شصت و پنجم سوره مائده، چونان نقشه‌ای است که مسیر رستگاری را ترسیم می‌کند. این آیه، با تأکید بر ایمان، تقوا و عمل به وحی الهی، انسان را به سوی سعادت دنیا و آخرت رهنمون می‌سازد. درس‌گفتار، با نقد انحرافات دینی، تعصبات فرقه‌ای و خشونت به نام دین، ضرورت اصلاح در فهم و عمل به علم دینی را گوشزد می‌کند. عقل، به‌عنوان پیامبر درونی، و تسامح با همه مخلوقات، چونان دو بال، انسان را به سوی زندگی مسالمت‌آمیز و توحیدی پرواز می‌دهند. این نوشتار، با تکیه بر قرآن کریم و درس‌گفتارهای عالمان دینی، دعوتی است به تأمل در رفتارها و بازگشت به حقیقت دین، تا جهان از فلاکت به سوی عدالت و محبت رهنمون شود.
با نظارت صادق خادمی