متن درس
تفسیر: نهی از غلو و انحراف در دین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۱۴)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راه هدایت را به سوی حقیقت و توحید می‌گشاید و انسان را از پرتگاه‌های انحراف و گمراهی برحذر می‌دارد. آیه ۷۷ سوره مائده، با بیانی رسا و روشن، به نهی از زیاده‌روی در دین و پیروی از هوس‌های گمراهان پرداخته و بر ضرورت پایبندی به اعتدال و حقیقت تأکید دارد. این گفتار، با تکیه بر این آیه شریفه، به تبیین مفاهیم عمیق توحیدی و نقد انحرافات اعتقادی می‌پردازد. متن حاضر، با نگاهی جامع و دقیق، به تحلیل محتوای این آیه و بازتاب آن در ادیان مختلف پرداخته و با زبانی روشن و متین، راه‌های رهایی از گمراهی و دستیابی به صراط مستقیم را بررسی می‌کند.
بخش اول: تبیین مفهوم غلو و انحراف در دین
متن و ترجمه آیه
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ
بگو: ای اهل کتاب! در دین خود به ناحق زیاده‌روی نکنید و از هوس‌های گروهی که پیش‌تر گمراه شدند و بسیاری را گمراه کردند و از راه راست منحرف شدند، پیروی نکنید.
این آیه، چونان آیینه‌ای شفاف، خطاب به اهل کتاب، از زیاده‌روی در دین نهی کرده و بر پرهیز از پیروی هوس‌های گمراهان تأکید می‌ورزد. غلو، به معنای عبور از مرز اعتدال و فروافتادن در پرتگاه انحراف، در دینی که از حقیقت توحیدی فاصله گرفته، به بطلان و گمراهی منجر می‌شود.
مفهوم غلو غیرحق
غلو، در این آیه، به زیاده‌روی در دینی اشاره دارد که از حقیقت توحیدی دور شده است. عبارت «غَيْرَ الْحَقِّ» یا صفت دین است یا وصف فعل غلو؛ اما در هر دو حالت، بر انحراف از مسیر حق تأکید دارد. این انحراف، چونان رودی که از سرچشمه زلال خود جدا شده، به باتلاق گمراهی می‌انجامد. دین مورد خطاب آیه، به دلیل تحریفات اعتقادی، از صراط مستقیم فاصله گرفته و غلو در آن، شرک و انحراف را تشدید می‌کند.
درنگ: غلو غیرحق، به معنای زیاده‌روی در دینی است که از حقیقت توحیدی منحرف شده و به جای هدایت، به گمراهی و شرک می‌انجامد.
تمایز دین حق و دین باطل
آیه به «دِينِكُمْ» (دین شما) اشاره دارد، نه دین الهی. این دین، به سبب تحریفات و انحرافات، از حق فاصله گرفته و به باطل گراییده است. غلو در چنین دینی، چونان افزودن هیزم بر آتشی است که جز خاکستر گمراهی به جا نمی‌گذارد. برای مثال، در میان اهل کتاب، نسبت دادن الوهیت به مسیح (ع) نمونه‌ای از این غلو است که به شرک منجر شده است.
نقد غلو در جریان‌های دینی
غلو، تنها به اهل کتاب محدود نمی‌شود، بلکه در برخی جریان‌های اسلامی نیز رخ می‌نماید. زیاده‌روی در برخی باورها، مانند نسبت دادن شأن الوهیت به اولیای الهی، نمونه‌ای از این انحراف است که با روح توحید ناسازگار است. این نقد، چونان زنگ بیداری، هشدار می‌دهد که دین باید در چارچوب حقیقت و اعتدال بماند.
درنگ: غلو در هر دینی، از جمله جریان‌های اسلامی، به انحراف از توحید و فروافتادن در باطل می‌انجامد.
جمع‌بندی بخش اول
این بخش، با تبیین مفهوم غلو غیرحق، بر ضرورت حفظ اعتدال در دین تأکید کرد. آیه ۷۷ سوره مائده، با نهی از زیاده‌روی در دین تحریف‌شده، راه را برای بازگشت به توحید و حقیقت می‌گشاید. این آیه، چونان راهنمایی حکیمانه، انسان را به پرهیز از انحرافات اعتقادی و پایبندی به صراط مستقیم فرا می‌خواند.
بخش دوم: پرهیز از پیروی گمراهان
نهی از متابعت هوس‌های گمراهان
آیه، اهل کتاب را از پیروی هوس‌های گروهی که پیش‌تر گمراه شده و دیگران را نیز به گمراهی کشانده‌اند، برحذر می‌دارد. عبارت «أَهْوَاءَ قَوْمٍ» به باورها و امیال باطلی اشاره دارد که چونان سرابی فریبنده، انسان را از راه راست دور می‌کند. این نهی، چونان سپری استوار، از فروافتادن در دام انحرافات پیشینیان جلوگیری می‌کند.
درنگ: پیروی از هوس‌های گمراهان، انسان را به سوی باطل و انحراف از صراط مستقیم سوق می‌دهد.
گمراهی و اضلال
آیه بین «ضَلُّوا» (خود گمراه شدند) و «أَضَلُّوا» (دیگران را گمراه کردند) تمایز قائل می‌شود. «ضَلُّوا» به انحراف شخصی اشاره دارد، در حالی که «أَضَلُّوا» مسئولیت گمراه کردن دیگران را نشان می‌دهد. این تمایز، چونان خط‌کشی دقیق، مسئولیت مضاعف گمراه‌کنندگان را آشکار می‌سازد.
جدایی از گمراهان
متن، بر لزوم جدایی از گمراهان و پرهیز از دین باطل تأکید دارد. این جدایی، چونان گسستن از زنجیرهای اسارت، انسان را به سوی آزادی در پرتو توحید رهنمون می‌شود. دین باطل، که با غلو و انحراف آمیخته است، راه به سوی حقیقت نمی‌برد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تأکید بر نهی از پیروی گمراهان، بر ضرورت هوشیاری در برابر تأثیرات انحرافی و حفظ استقلال فکری در دین تأکید کرد. آیه، انسان را به دوری از هوس‌های گمراهان و بازگشت به راه راست فرا می‌خواند.
بخش سوم: ریشه‌های گمراهی و انحراف
ریشه گمراهی در معبودسازی
ریشه گمراهی، در گرایش ذاتی انسان به معبودسازی نهفته است. این گرایش، چونان نیرویی پنهان در دل انسان، او را به سوی خدا تراشی و شرک سوق می‌دهد. در ادیان مختلف، از یهودیت و مسیحیت تا برخی جریان‌های اسلامی، این معبودسازی به انحرافات اعتقادی منجر شده است.
درنگ: معبودسازی کاذب، ریشه اصلی گمراهی در ادیان است که انسان را از توحید دور می‌کند.
گمراهی تاریخی اهل کتاب
اهل کتاب، به دلیل عدم پذیرش دین حق و پایبندی به دین تحریف‌شده، در گمراهی فرو رفتند. این گمراهی، چونان سایه‌ای سنگین، بر تاریخ ادیان سایه افکنده و از صراط مستقیم دورشان کرده است.
تنوع در گمراهی
گمراهی در ادیان، یکسان نیست. برخی کمتر و برخی بیشتر از صراط مستقیم فاصله گرفته‌اند. برای مثال، در واقعه کربلا، همه افراد گمراه بودند، اما شدت گمراهی شمر و سنان با دیگران یکسان نبود. این تنوع، چونان رنگ‌های متفاوت در تابلوی انحراف، نشان‌دهنده پیچیدگی گمراهی است.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با بررسی ریشه‌های گمراهی، بر گرایش ذاتی انسان به معبودسازی و تأثیر آن در انحرافات دینی تأکید کرد. گمراهی، با درجات مختلف، در همه ادیان رخ داده و تنها با بازگشت به توحید و اعتدال می‌توان از آن رهایی یافت.
بخش چهارم: صراط مستقیم و چالش‌های آن
مفهوم صراط مستقیم
صراط مستقیم، چونان راهی نورانی، مسیر هدایت و توحید است که در قرآن کریم با عبارت «صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» تعریف شده است. این راه، هرچند به‌طور دقیق مجسم نیست، اما با ویژگی‌هایی چون پرهیز از ظلم، آگاهی و معرفت شناخته می‌شود.
درنگ: صراط مستقیم، راهی است که با پرهیز از ظلم و پایبندی به معرفت و توحید مشخص می‌شود.
چالش‌های دستیابی به صراط مستقیم
دستیابی به صراط مستقیم، چونان پیمودن مسیری پرپیچ‌وخم، دشوار است. انسان، به دلیل گرایش به انحراف و تأثیر گمراهان، از این راه دور می‌شود. دعا برای کاهش گمراهی و ظلم، راهی برای نزدیک شدن به این مسیر است.
مصادیق صراط مستقیم
پرهیز از ظلم، دروغ و قتل، از مصادیق صراط مستقیم است. این ویژگی‌ها، چونان ستارگان راهنما، انسان را به سوی هدایت رهنمون می‌کنند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تبیین مفهوم صراط مستقیم، بر دشواری‌های پیمودن این مسیر و ضرورت پرهیز از انحرافات تأکید کرد. صراط مستقیم، راهی است که با معرفت، عدالت و توحید هموار می‌شود.
نتیجه‌گیری
تفسیر آیه ۷۷ سوره مائده، چونان چراغی روشنگر، بر ضرورت پرهیز از غلو و انحراف در دین تأکید دارد. این آیه، با نهی از زیاده‌روی در دین باطل و پیروی از گمراهان، انسان را به سوی توحید و اعتدال فرا می‌خواند. ریشه گمراهی، در گرایش به معبودسازی و دوری از حقیقت نهفته است و تنها با بازگشت به صراط مستقیم می‌توان از آن رهایی یافت. این تفسیر، با نگاهی جامع و عمیق، راه‌های رستگاری و دوری از انحراف را برای طالبان حقیقت روشن می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی