متن درس
تفسیر: مسئولیت انسان در قبال حیوانات و طبیعت (آیه 94 سوره مائده)
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۲۶)
دیباچه
قرآن کریم، کتاب هدایت و رستگاری، در آیات خویش نه‌تنها راه سعادت انسان را در برابر دیدگانش می‌گشاید، بلکه او را به تأمل در جایگاه خویش به‌عنوان خلیفه الهی در زمین فرا می‌خواند. آیه 94 سوره مائده، چونان آیینه‌ای شفاف، مسئولیت انسان در قبال مخلوقات الهی، به‌ویژه حیوانات، را به نمایش می‌گذارد. این آیه، با بیانی ژرف و حکیمانه، انسان را به رعایت حدود الهی در بهره‌مندی از طبیعت و پرهیز از ظلم به موجودات زنده دعوت می‌کند. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای ارزشمند و تحلیل‌های عمیق، به کاوش در معانی این آیه پرداخته‌ایم. هدف، تبیین جایگاه انسان به‌عنوان سرپرست مسئول طبیعت و تبیین اصول اخلاقی و شرعی در تعامل با حیوانات است. این اثر، با ساختاری منظم و زبانی روشن، به دنبال آن است که مفاهیم والای قرآنی را با نگاهی ژرف و معنوی به خوانندگان عرضه دارد.
متن و ترجمه آیه
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ ۚ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خداوند شما را به چیزی از شکار که دست‌ها و نیزه‌هایتان به آن می‌رسد، قطعاً می‌آزماید تا معلوم دارد کسی را که در نهان از او می‌ترسد. پس هر کس پس از این تجاوز کند، برای او عذابی دردناک است.
زمینه حکمی و ساختاری آیه در سوره مائده
سوره مائده، چونان مجموعه‌ای از احکام الهی، با بیانی پیوسته و منسجم، احکام شرعی را یکی پس از دیگری به مؤمنان عرضه می‌دارد. این سوره، بدون نیاز به مقدمه‌چینی‌های گسترده، مستقیماً به بیان احکام می‌پردازد و هر حکم، چونان حلقه‌ای از یک زنجیره، به حکم بعدی پیوند می‌خورد. آیه 94، در این میان، به موضوع شکار و حدود بهره‌مندی از حیوانات می‌پردازد و مؤمنان را به آزمونی الهی در این حوزه دعوت می‌کند.
درنگ: سوره مائده با ارائه احکام زنجیره‌وار، مؤمنان را به رعایت دقیق حدود الهی در همه شئون زندگی، از جمله تعامل با طبیعت، فرامی‌خواند.
این ویژگی سوره، که احکام را به‌صورت پیوسته و بدون تکلف ارائه می‌دهد، نشان از جامعیت و فشردگی احکام در این سوره دارد. آیه مورد بحث، با تمرکز بر شکار، نه‌تنها به بیان یک حکم شرعی می‌پردازد، بلکه انسان را به تأمل در مسئولیت خویش در قبال مخلوقات الهی دعوت می‌کند. این آیه، چونان مشعلی فروزان، راه درست بهره‌مندی از طبیعت را نشان می‌دهد و مؤمنان را از زیاده‌روی و تجاوز به حقوق دیگر موجودات برحذر می‌دارد.
امتحان الهی در پرتو شکار
آیه 94 سوره مائده، با تأکید بر عبارت «لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ»، بیان می‌دارد که خداوند مؤمنان را با شکارهایی که در دسترس آنهاست، می‌آزماید. این شکارها، حیواناتی هستند که به‌وسیله دست یا نیزه قابل دسترسی‌اند. این آزمون، نه‌تنها به توانایی انسان در بهره‌مندی از طبیعت اشاره دارد، بلکه میزان پایبندی او به حدود الهی را می‌سنجد.
عبارت «شَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ» به‌روشنی نشان‌دهنده محدودیت در شکار است. خداوند تنها بخشی از حیوانات را برای استفاده انسان مجاز دانسته و این محدودیت، چونان حریمی مقدس، از بهره‌برداری بی‌رویه جلوگیری می‌کند. این آزمون، مانند آیینه‌ای است که باطن انسان را نمایان می‌سازد و نشان می‌دهد که آیا او در نهان، از خداوند پروا دارد یا خیر.
درنگ: امتحان الهی در شکار، آزمونی برای سنجش تقوای انسان در رعایت حدود الهی و پرهیز از زیاده‌روی در بهره‌مندی از طبیعت است.
محدودیت ابزار و روش‌های شکار
آیه با اشاره به «تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِمَاحُكُمْ»، ابزار مجاز شکار را به دست و نیزه محدود می‌سازد. این محدودیت، نه‌تنها روش‌های شکار را مشخص می‌کند، بلکه از استفاده از ابزارهای پیشرفته یا مخرب که به تخریب طبیعت منجر می‌شود، جلوگیری می‌نماید. شکار، در این چارچوب، به حیواناتی محدود می‌شود که به‌طور مستقیم و با ابزارهای ساده قابل دسترسی باشند.
این شرط، چونان خط‌کشی دقیق، مرزهای بهره‌مندی از طبیعت را ترسیم می‌کند. انسان مؤمن، مانند باغبانی است که با دقت و وسواس، تنها شاخه‌های لازم را از درخت طبیعت برمی‌چیند و از هرگونه آسیب به پیکره آن پرهیز می‌کند. این رویکرد، نشان‌دهنده نگاه مسئولانه قرآن کریم به حفظ تعادل طبیعی و جلوگیری از تخریب محیط زیست است.
درنگ: محدودیت ابزار شکار به دست و نیزه، نشانه‌ای از نگاه مسئولانه قرآن کریم به حفظ تعادل طبیعی و جلوگیری از بهره‌برداری بی‌رویه است.
هدف الهی: سنجش خوف از غیب
عبارت «لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ» هدف این آزمون را آشکار می‌سازد: خداوند می‌خواهد بداند چه کسی در نهان از او می‌ترسد. خوف بالغیب، به معنای تقوای درونی و التزام به احکام الهی حتی در نبود ناظر ظاهری است. این ویژگی، چونان گوهری درخشان، مؤمن واقعی را از دیگران متمایز می‌کند.
مؤمن، مانند مسافری است که در تاریکی شب، با نور ایمان راه خویش را می‌یابد. او در خلوت خویش، از نظارت الهی آگاه است و حتی در دشت‌ها و جنگل‌های دورافتاده، از زیاده‌روی در شکار پرهیز می‌کند. این تقوا، نه‌تنها نشانه ایمان به خدا، بلکه گواهی بر اعتقاد به آخرت و قیامت است.
درنگ: خوف بالغیب، نشانه‌ای از تقوای درونی و ایمان عمیق به نظارت الهی و عواقب اخروی است.
ممنوعیت زیاده‌روی و ظلم به حیوانات
آیه 94 سوره مائده، شکار را به نیازهای ضروری، مانند تأمین غذا، محدود می‌سازد و هرگونه زیاده‌روی یا کشتار بی‌مورد حیوانات را ممنوع می‌دارد. این اصل، مانند سپری است که از حیوانات در برابر ظلم انسان محافظت می‌کند. کشتار بی‌مورد، مانند سوزاندن جنگلی سرسبز، نه‌تنها به طبیعت آسیب می‌رساند، بلکه روح ایمان را در انسان تضعیف می‌کند.
ظلم به حیوانات، از جمله سگ‌ها یا حتی موجودات کوچک مانند مگس و مورچه، به‌عنوان معصیت و نشانه بی‌ایمانی به غیب معرفی شده است. این دیدگاه، انسان را به تأمل در جایگاه خویش به‌عنوان سرپرست طبیعت دعوت می‌کند. حیوانات، نه ابزار بی‌جان، بلکه امانتی الهی‌اند که انسان موظف به حفظ و حراست از آنهاست.
درنگ: ظلم به حیوانات، نشانه نقض امانت‌داری و معصیت در برابر احکام الهی است.
انسان، سرپرست مسئول طبیعت
قرآن کریم، انسان را به‌عنوان متولی و سرپرست حیوانات معرفی می‌کند. این سرپرستی، مانند نقش پدری است که با محبت و مسئولیت، از فرزندان خویش مراقبت می‌کند. انسان حق ندارد حیوانات را به‌صورت بی‌رویه تلف کند، بلکه باید از آنها به‌گونه‌ای معقول و شرعی بهره‌مند شود. آیه «وَلِلنَّاسِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ» (برای انسان‌هاست آنچه در آسمان‌ها و زمین است) این مالکیت را مشروط به امانت‌داری و رعایت حدود الهی می‌داند.
انسان، مانند باغبانی است که باغ طبیعت را با دقت و وسواس آبیاری می‌کند، نه آنکه شاخ و برگ آن را بی‌محابا قطع نماید. این سرپرستی، مسئولیت انسان را در قبال حفظ تعادل طبیعی و جلوگیری از تخریب محیط زیست دوچندان می‌سازد.
درنگ: انسان به‌عنوان سرپرست طبیعت، موظف به استفاده معقول و امانت‌داری از مخلوقات الهی است.
آزار به حیوانات و نقض ایمان
آزار حتی یک موجود کوچک، مانند مگس یا مورچه، نشانه‌ای از نقض تقوا و بی‌ایمانی به غیب است. قرآن کریم، با ظرافتی بی‌نظیر، حتی موجودات به‌ظاهر ناچیز را در نظام خلقت ارزشمند می‌داند. مگس، مانند کودکی بازیگوش، با انسان تعامل می‌کند و آزار آن، مانند ظلم به یک انسان بی‌گناه، گناهی بزرگ است.
این نگاه، مانند نسیمی لطیف، روح انسان را به سوی محبت و احترام به تمامی مخلوقات هدایت می‌کند. مؤمن واقعی، مانند چوپانی مهربان، از گله خویش مراقبت می‌کند و حتی از آزار کوچک‌ترین موجود نیز پرهیز می‌نماید.
درنگ: آزار به موجودات کوچک، نشانه نقض ایمان به غیب و تقواست.
الگوبرداری از رفتار اخلاقی با حیوانات
در برخی جوامع، رفتار محترمانه با حیوانات، مانند نگهداری بهداشتی سگ‌ها، به‌عنوان نشانه‌ای از اخلاق و فرهنگ انسانی معرفی شده است. این رفتار، مانند آیینه‌ای است که کاستی‌های برخی جوامع اسلامی را در برابر احکام قرآنی نشان می‌دهد. انسان مؤمن، باید از این نمونه‌های اخلاقی درس گیرد و رفتار خویش را با حیوانات اصلاح نماید.
این مقایسه، مانند زنگ بیداری است که انسان را به تأمل در رفتار خویش فرا می‌خواند. آیا سزاوار است که مؤمنی که به احکام الهی پایبند است، در احترام به مخلوقات از دیگران عقب بماند؟
درنگ: رفتار محترمانه با حیوانات، نشانه‌ای از فرهنگ و اخلاق انسانی است که مؤمنان باید از آن الگو گیرند.
عذاب الیم، هشداری برای متجاوزان
عبارت «فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ» هشداری جدی به متجاوزان است. هرگونه زیاده‌روی پس از آگاهی از حکم الهی، عذابی دردناک و اخروی در پی دارد. عذاب الیم، مانند طوفانی است که ریشه‌های درخت گناه را در هم می‌شکند و انسان را به عواقب اعمالش آگاه می‌سازد.
این عذاب، فراتر از درک دنیوی است و شدت آن، مانند آتش نهانی است که در آخرت شعله‌ور می‌شود. این هشدار، انسان را به رعایت حدود الهی و پرهیز از ظلم به مخلوقات دعوت می‌کند.
درنگ: عذاب الیم، هشداری برای متجاوزان از حدود الهی در تعامل با حیوانات است.
تبیین معنای «بَعْدَ ذَٰلِكَ»
عبارت «بَعْدَ ذَٰلِكَ» به معنای پس از آگاهی از حکم الهی است. خداوند، پس از بیان مجوز شکار محدود، هرگونه زیاده‌روی را تجاوز می‌داند و برای آن عذاب الیم مقرر فرموده است. این شرط، مانند خط قرمزی است که مسئولیت انسان را پس از آگاهی از احکام الهی سنگین‌تر می‌سازد.
انسان آگاه، مانند مسافری است که با نقشه‌ای دقیق در دست، راه خویش را می‌پیماید. نادیده گرفتن این نقشه، او را به بیراهه می‌کشاند و عذابی دردناک در انتظارش خواهد بود.
درنگ: «بَعْدَ ذَٰلِكَ» مسئولیت انسان را پس از آگاهی از احکام الهی دوچندان می‌سازد.
نظافت، راهی برای جلوگیری از آزار حیوانات
حفظ نظافت محیط زندگی، مانند سپری است که از ورود حیوانات کوچک، مانند مورچه و سوسک، به خانه جلوگیری می‌کند و مانع آزار آنها می‌شود. این اصل، مانند نسیمی پاک، محیط زندگی را از آلودگی و آزار موجودات زنده پاک می‌سازد.
نظافت، نه‌تنها به سلامت انسان کمک می‌کند، بلکه نشانه‌ای از اخلاق و مسئولیت‌پذیری او در قبmins مخلوقات است. خانه‌ای پاک، مانند باغی سرسبز است که در آن، موجودات زنده در آرامش به سر می‌برند.
درنگ: نظافت محیط زندگی، مانعی برای آزار غیرضروری حیوانات و نشانه‌ای از اخلاق اسلامی است.
آموزش احترام به حیوانات از کودکی
آموزش احترام به حیوانات از کودکی، مانند کاشتن بذری است که در آینده درختی تنومند از تقوا و اخلاق به بار می‌آورد. نگاهی ساده، مانند توجه به زیر پا برای جلوگیری از له کردن مورچه، می‌تواند ریشه‌های ایمان را در قلب کودک استوار سازد.
این آموزش، مانند نوری است که مسیر زندگی انسان را روشن می‌کند و او را به رعایت حقوق تمامی مخلوقات، حتی کوچک‌ترین آنها، هدایت می‌نماید.
درنگ: آموزش احترام به حیوانات از کودکی، پایه‌ای برای تربیت دینی و اخلاقی است.
نقد اسراف و نفله کردن منابع
اسراف در غذا یا منابع، مانند ریختن آب بر زمین تشنه، عملی ناپسند است که می‌تواند به حیوانات و محیط زیست آسیب برساند. استفاده معقول از منابع، مانند دادن غذای اضافی به پرندگان، مانند پلی است که انسان را به طبیعت پیوند می‌دهد.
این اصل، مانند آینه‌ای است که کاستی‌های انسان را در برابر چشمانش قرار می‌دهد. اسراف، نه‌تنها به انسان زیان می‌رساند، بلکه به حیوانات و محیط زیست نیز آسیب می‌زند.
درنگ: اسراف در منابع، عملی ناپسند است که به طبیعت و حیوانات آسیب می‌رساند.
رابطه خانوادگی انسان و حیوانات
حیوانات، مانند اعضای خانواده انسان، شایسته احترام و مراقبت‌اند. این نگاه، مانند نسیمی است که قلب انسان را به محبت و مهربانی با مخلوقات الهی پیوند می‌دهد. انسان، مانند پدری مهربان، موظف است از این فرزندان طبیعت مراقبت کند.
این دیدگاه، ریشه در وحدت خلقت دارد و انسان را به رفتار مسئولانه و عاطفی با حیوانات ترغیب می‌کند. حیوانات، مانند خواهران و برادران کوچک‌تر، در نظام آفرینش جایگاه ویژه‌ای دارند.
درنگ: حیوانات، بخشی از خانواده انسانی‌اند و شایسته احترام و مراقبت هستند.
نقش نطفه و لقمه در رفتار انسان
رفتارهای ناپسند، مانند ظلم به حیوانات یا انسان‌ها، به نطفه ناسالم یا لقمه حرام نسبت داده شده است. این اصل، مانند رودی است که سرچشمه آن پاکی یا ناپاکی را تعیین می‌کند. لقمه حلال و نطفه پاک، مانند خاک حاصلخیزی است که درختی تنومند از ایمان و اخلاق به بار می‌آورد.
این تأکید، نشان‌دهنده تأثیر عوامل مادی و معنوی بر رفتار انسان است و او را به تأمل در سرچشمه اعمال خویش دعوت می‌کند.
درنگ: لقمه حلال و نطفه پاک، پایه‌های تربیت اخلاقی و دینی‌اند.
نقد ظلم به زنان و حیوانات
ظلم به زنان و حیوانات، مانند دو شاخه از یک درخت، در تاریخ بشر ریشه دوانده است. این ظلم، مانند سایه‌ای تاریک، عدالت و مهربانی را از جامعه دور کرده است. قرآن کریم، با نگاهی عدالت‌محور، انسان را به حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر، از جمله زنان و حیوانات، فرامی‌خواند.
این نقد، مانند زنگ بیداری است که انسان را به اصلاح رفتار خویش و رعایت حقوق تمامی مخلوقات دعوت می‌کند.
درنگ: ظلم به زنان و حیوانات، نشانه‌ای از نقض عدالت و اخلاق الهی است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
آیه 94 سوره مائده، چونان نگینی درخشان در گنجینه قرآن کریم، مسئولیت انسان در قبال حیوانات و طبیعت را به زیبایی تبیین می‌کند. این آیه، انسان را به رعایت حدود الهی در شکار و پرهیز از زیاده‌روی دعوت می‌کند و او را به‌عنوان سرپرست مسئول طبیعت معرفی می‌نماید. تقوای درونی، احترام به مخلوقات، نظافت محیط زندگی، و پرهيز از اسراف، از جمله درس‌های ژرف این آیه‌اند. عذاب الیم برای متجاوزان، مانند هشداری است که انسان را از ظلم به مخلوقات برحذر می‌دارد. این تفسیر، با نگاهی عمیق و معنوی، انسان را به تأمل در جایگاه خویش به‌عنوان خلیفه الهی و رفتار مسئولانه با طبیعت و حیوانات دعوت می‌کند.
این اثر، مانند رودی زلال، مفاهیم والای قرآنی را به سوی قلب خوانندگان جاری می‌سازد و آنها را به سوی زندگی متعادل و اخلاقی هدایت می‌کند. امید است که این تأملات، راهگشای انسان در مسیر تقوا و امانت‌داری باشد.
با نظارت صادق خادمی