متن درس
تفسیر: احکام وصیت در سوره مائده، آیه 106
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۳۳)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر در مسیر سعادت و عدالت است. سوره مائده، با احکام پیوسته و منسجم خود، گویی رشته‌ای از گوهرهای حکمت است که هر آیه‌اش، چون نگینی، حامل پیام‌های عقیدتی و عملی برای هدایت مؤمنان است. آیه 106 این سوره، با تمرکز بر احکام وصیت، به مثابه کلیدی برای حفظ نظم اجتماعی و عدالت در لحظات حساس زندگی، از جمله مرگ، می‌درخشد. این نوشتار، با نگاهی عمیق به این آیه و درس‌گفتارهای مرتبط، درصدد است تا معانی ژرف و احکام دقیق آن را در قالبی منسجم و با زبانی روشن و فصیح تبیین نماید. با بهره‌گیری از تشبیهات و پیوندهای معنایی، تلاش شده تا محتوای این آیه و تفاسیر آن، چونان جویباری زلال، در دسترس جویندگان حقیقت قرار گیرد.
بخش اول: ساختار و محتوای سوره مائده
ماهیت احکام سوره مائده
سوره مائده، چونان مجموعه‌ای از احکام پیوسته، احکام فقهی و اخلاقی را به گونه‌ای ارائه می‌دهد که هر آیه، چونان شاخه‌ای از درختی تناور، حامل حکمت و هدایتی خاص است. این سوره، برخلاف یک رمان که روایتی خطی دارد، مجموعه‌ای از احکام عقیدتی و عملی را در خود جای داده که هر یک به فراخور موضوع، به هدایت مؤمنان می‌پردازد. آیه 106، با محوریت وصیت، یکی از این شاخه‌هاست که بر اهمیت حفظ عدالت در توزیع اموال و امانت‌داری تأکید دارد.
خطاب به مؤمنان
قرآن کریم در این آیه، با خطاب «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» مؤمنان را به رعایت احکام وصیت فرامی‌خواند. این خطاب، گویی ندایی است که از عمق ایمان برمی‌خیزد و مؤمنان را به مسئولیت‌پذیری در برابر احکام الهی دعوت می‌کند. ایمان، چونان بنیانی است که اجرای دقیق این احکام بر آن استوار است.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ ۚ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ ۙ وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد، در موقع وصیت، دو نفر عادل از خودتان یا دو نفر دیگر از غیر شما، در صورتی که در سفر باشید و مصیبت مرگ به شما برسد، گواه گیرید. اگر شک کردید، آنها را پس از نماز نگه دارید تا به خدا سوگند یاد کنند که ما این [گواهی] را به هیچ قیمتی، هرچند برای خویشاوند باشد، نمی‌فروشیم و گواهی خدا را کتمان نمی‌کنیم، که در این صورت از گناهکاران خواهیم بود.
بخش دوم: احکام وصیت در آیه 106
اهمیت وصیت در هنگام مرگ
قرآن کریم در این آیه، وصیت را در لحظه‌ای حساس، یعنی هنگامی که مرگ به انسان نزدیک می‌شود، مورد تأکید قرار می‌دهد. این لحظه، چونان گذرگاهی است که انسان را از دنیای فانی به سوی ابدیت هدایت می‌کند. وصیت، چونان کلیدی است که نظم و عدالت را در این گذرگاه حفظ می‌کند، تا اموال و حقوق ورثه به درستی توزیع شود.
لزوم حضور دو شاهد عادل
آیه بر حضور دو شاهد عادل تأکید دارد: «اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ». عدالت این شاهدان، چونان سپری است که از تحریف وصیت جلوگیری می‌کند. این شرط، نشان‌دهنده اهتمام قرآن کریم به حفظ امانت و اجرای عدالت است. عدالت، گویی نوری است که در تاریکی‌های اختلافات و منافع شخصی، راه را روشن می‌کند.
درنگ: عدالت شاهدان وصیت، تضمین‌کننده امانت‌داری و جلوگیری از تحریف است. این شرط، نشان‌دهنده اهمیت حفظ حقوق و اجرای عدالت در نظام حقوقی اسلامی است.
ثبت مکتوب وصیت
در روزگار کنونی، وصیت باید به صورت مکتوب و با تأیید محضری یا امضای دو شاهد عادل ثبت شود. این الزام، چونان پلی است که دقت و شفافیت را در نظام حقوقی نوین تقویت می‌کند. ثبت مکتوب، از هرگونه ابهام و تحریف جلوگیری می‌کند و با اصول حقوقی معاصر همخوانی دارد.
ناکافی بودن عدالت ظاهری
حتی اگر شاهدان از منظر ظاهری عادل باشند، روابط خویشاوندی یا منافع شخصی ممکن است آنان را به سوی دروغ‌گویی سوق دهد. این حقیقت، چونان هشداری است که نشان می‌دهد عدالت انسانی شکننده است و ثبت محضری، مکملی برای تضمین صحت وصیت محسوب می‌شود.
وصیت در حالت اضطرار
آیه، وصیت در هنگام نزدیک شدن مرگ را به عنوان حالتی اضطراری معرفی می‌کند. این حالت، گویی لحظه‌ای است که انسان در برابر حقیقت مرگ، ناگزیر از برنامه‌ریزی برای آینده است. برنامه‌ریزی زودهنگام، چونان نقشه‌ای است که از بی‌نظمی و آشوب جلوگیری می‌کند.
آزادی در وصیت یک‌سوم اموال
انسان می‌تواند یک‌سوم اموال خود را به هر کس که بخواهد وصیت کند، حتی به غیرخویشاوند. این آزادی، چونان دریچه‌ای است که انعطاف‌پذیری و اختیار انسان را در مدیریت اموالش نشان می‌دهد. این حکم، امکان تخصیص اموال بر اساس نیازها و اولویت‌های شخصی را فراهم می‌کند.
درنگ: آزادی در وصیت یک‌سوم اموال، انعطاف‌پذیری و اختیار انسان را در مدیریت دارایی‌هایش نشان می‌دهد و از اختلافات خانوادگی جلوگیری می‌کند.
بخش سوم: نمونه‌های عملی وصیت
توصیه به تأمین همسر
در یکی از نمونه‌های ارائه‌شده، توصیه شده که یک‌سوم اموال به همسر اختصاص یابد تا از اختلافات خانوادگی پس از مرگ جلوگیری شود. این توصیه، گویی نقشه‌ای است برای حفظ کرامت و امنیت مالی همسر، که مانع از تنش‌های وراثتی می‌شود.
وصیت پدر راوی
پدر راوی وصیت کرد که تمامی اموالش به همسرش تعلق گیرد و فرزندان، در صورت عدم همراهی با مادر، حقی نداشته باشند. این وصیت، چونان سندی است که بر اولویت همسر و حفظ وحدت خانواده تأکید دارد.
وفاداری به وصیت مادر
راوی هیچ‌گونه مالی از مادر خود برنداشت و اموال او، از جمله طلا و ظروف برنجی، را طبق وصیتش توزیع کرد. این رفتار، چونان آیینه‌ای از امانت‌داری و احترام به وصیت است که تعهد اخلاقی و دینی را به نمایش می‌گذارد.
بخشش و خمس در کودکی
راوی از یازده سالگی خمس می‌داد و اموال مادرش را به دیگران می‌بخشید تا از اسراف جلوگیری کند. این عمل، گویی گلی است که در باغ تربیت دینی شکوفا شده و نشان‌دهنده تعهد به احکام شرعی از سنین پایین است.
احترام به والدین
راوی اموال واردشده به خانه را ابتدا به مادرش اختصاص می‌داد و حتی در صورت خطای او، احترامش را حفظ می‌کرد. این رفتار، چونان شاخه‌ای از درخت فضیلت اخلاقی است که در اسلام از جایگاه والایی برخوردار است.
درنگ: احترام به والدین، حتی در صورت اختلاف‌نظر، از فضایل برجسته اسلامی است که نظم و انسجام خانواده را حفظ می‌کند.
بخش چهارم: وصیت در شرایط خاص
وصیت در سفر
قرآن کریم در آیه 106، با عبارت «إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ»، اجازه می‌دهد که در سفر، از دو نفر غیرمسلمان به عنوان شاهد استفاده شود. این حکم، چونان پلی است که محدودیت‌های دسترسی به شاهدان عادل را در شرایط اضطراری برطرف می‌کند.
مرگ به عنوان مصیبت
آیه، مرگ را «مُصِيبَةُ الْمَوْتِ» می‌نامد، که نشان‌دهنده تأثیر عمیق آن بر نظم خانواده و جامعه است. مرگ، گویی طوفانی است که بدون وصیت، می‌تواند بنیان خانواده را متزلزل کند.
قسم شاهدان غیرمسلمان
در صورت شک به صداقت شاهدان غیرمسلمان، آنان باید پس از نماز قسم بخورند: «تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ». این قسم، چونان مهر تأییدی است که در فضای معنوی نماز، امانت‌داری را تضمین می‌کند.
پرهیز از تحریف گواهی
شاهدان باید قسم بخورند که گواهی را حتی برای خویشاوندان تحریف نمی‌کنند: «لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ». این شرط، گویی سپری است که عدالت را در برابر منافع شخصی حفظ می‌کند.
کتمان شهادت، گناه بزرگ
کتمان شهادت الهی، گناهی بزرگ است که شاهدان را در زمره گناهکاران قرار می‌دهد: «وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ». این حکم، چونان هشداری است که شهادت را امانتی الهی می‌داند.
زمان قسم شاهدان
قسم شاهدان باید پس از نماز انجام شود تا در فضایی معنوی و مقدس باشد. این زمان‌بندی، گویی لحظه‌ای است که حضور الهی، صداقت را تقویت می‌کند.
درنگ: قسم پس از نماز، به دلیل فضای معنوی و مقدس، صداقت و امانت‌داری شاهدان را تضمین می‌کند.
بخش پنجم: انعطاف‌پذیری و جهان‌شمولی احکام
وصیت در ادیان دیگر
وصیت، اصلی مشترک در ادیان ابراهیمی است و یهود و نصارا نیز به آن پایبندند. این اشتراک، گویی نشانه‌ای از جهان‌شمولی احکام الهی است که نظم و عدالت را در جوامع مختلف تضمین می‌کند.
تیمم در نبود آب
در صورت نبود آب برای وضو، تیمم جایز است، حتی اگر سال‌ها طول بکشد. این حکم، چونان نشانه‌ای از انعطاف‌پذیری فقه اسلامی است که در شرایط دشوار، راه را برای عبادت هموار می‌کند.
جلوگیری از اضطرار در وصیت
وصیت باید پیش از اضطرار انجام شود تا از بی‌نظمی جلوگیری کند. این اصل، گویی نقشه‌ای است که عقلانیت و دوراندیشی را در مدیریت اموال ترویج می‌دهد.
آشوب‌های اجتماعی و مصیبت مرگ
مرگ، به مثابه مصیبتی است که می‌تواند نظم خانواده را مختل کند. نمونه‌هایی از آشوب‌های اجتماعی، مانند انتخابات پرتنش، نشان‌دهنده تأثیر رویدادهای بزرگ بر جامعه است. وصیت، چونان سپری است که از این اختلال جلوگیری می‌کند.
نقد تأثیر منفی برخی حاکمان
طول عمر برخی رجال سیاسی فاسد، گاه مصیبتی بزرگ‌تر از مرگشان ایجاد می‌کند. این نقد، گویی هشداری است که ثبات جامعه در گرو عدالت و امانت‌داری است.
درنگ: وصیت، به‌عنوان ابزاری برای حفظ نظم و عدالت، از آشوب‌های اجتماعی و خانوادگی ناشی از مرگ جلوگیری می‌کند.
جمع‌بندی
آیه 106 سوره مائده، چونان گوهری درخشان در مجموعه احکام این سوره، به تبیین احکام وصیت می‌پردازد. این آیه، با تأکید بر حضور دو شاهد عادل، ثبت مکتوب وصیت، و قسم شاهدان در شرایط خاص، نظامی حقوقی و اخلاقی برای حفظ عدالت و امانت‌داری ارائه می‌دهد. انعطاف‌پذیری احکام، مانند استفاده از شاهدان غیرمسلمان در سفر یا تیمم در نبود آب، نشان‌دهنده جامعیت و جهان‌شمولی اسلام است. نمونه‌های عملی، از جمله وفاداری راوی به وصیت والدین و احترام به مادر، گواهی بر تأثیر این احکام در زندگی واقعی است. مرگ، به‌عنوان مصیبتی اجتماعی، نیازمند مدیریت دقیق از طریق وصیت است تا نظم و عدالت حفظ شود. این تفسیر، با نگاهی عمیق و زبانی فصیح، تلاش دارد تا این معانی را به گونه‌ای روشن و مؤثر منتقل نماید.
با نظارت صادق خادمی