متن درس
تفسیر: قانون‌مندی توحید و حکمت در سوره مائده
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۴۲)
دیباچه
سوره مائده، چونان نگینی درخشان در میان سور قرآن کریم، با ساختاری قانون‌مند و پیامی ژرف، به تبیین مسائل توحید، نبوت، و مواجهه انبیا با چالش‌های امت‌هایشان می‌پردازد. آیات پایانی این سوره، به‌ویژه آیات ۱۱۱ تا ۱۲۱، با تمرکز بر حضرت عیسی (ع)، حواریون، و گفت‌وگوی الهی، درس‌هایی از حکمت، تسلیم، و رحمت الهی ارائه می‌دهد. این نوشتار، با نگاهی عمیق به این آیات، کوشیده است تا با زبانی روشن و وزین، معانی و پیام‌های آن را برای طالبان حقیقت و دوستداران معرفت الهی بازگو کند. این اثر، با پیوند مفاهیم قرآنی و تحلیل‌های عالمان دینی، راهی به سوی فهم عمیق‌تر از قانون‌مندی الهی و حکمت بی‌پایان خداوند می‌گشاید.
بخش اول: ایمان ظاهری حواریون و درخواست مائده
زمینه‌سازی ایمان حواریون
سوره مائده، در آیات پایانی خود، پرده از ایمان ظاهری حواریون و چالش‌های پیش روی حضرت عیسی (ع) برمی‌دارد. این آیات، با توصیف درخواست مائده از آسمان، به ضعف ایمانی برخی از حواریون اشاره دارند که در پی نشانه‌های مادی برای تثبیت باور خویش بودند.
وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ
و هنگامی که به حواریون وحی کردم که به من و به فرستاده‌ام ایمان بیاورید، گفتند: ایمان آوردیم و گواه باش که ما تسلیم‌شدگانیم.
این آیه، از وحی الهی به حواریون سخن می‌گوید که به ایمان به خدا و رسول او دعوت شدند. پاسخ حواریون، ظاهری از تسلیم را نشان می‌دهد، اما درخواست بعدی آن‌ها برای نزول مائده، پرده از تردیدهای نهان در دل‌هایشان برمی‌دارد. این درخواست، چونان آینه‌ای است که ضعف ایمانی را بازتاب می‌دهد و نشان می‌دهد که ایمان برخی از حواریون، هنوز در بند نشانه‌های مادی گرفتار است.
درخواست مائده و چالش ایمانی
حواریون، در ادامه، با پرسشی از حضرت عیسی (ع) خواستار نزول مائده‌ای از آسمان شدند تا دل‌هایشان آرام گیرد و ایمانشان استوار شود.
إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ ۖ قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
آنگاه که حواریون گفتند: ای عیسی پسر مریم، آیا پروردگار تو می‌تواند برای ما از آسمان مائده‌ای فرو فرستد؟ گفت: اگر مؤمن هستید، از خدا پروا کنید.
این درخواست، نشان‌دهنده نوعی تردید در قدرت الهی است که عیسی (ع) با دعوت به تقوا، به اصلاح آن می‌کوشد. حواریون، در ادامه، هدف خود را خوردن از مائده، آرامش دل، و گواهی بر صدق پیامبر بیان می‌کنند:
قَالُوا نُرِيدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ مِنَ الشَّاهِدِينَ
گفتند: می‌خواهیم از آن بخوریم و دل‌هایمان آرام گیرد و بدانیم که به ما راست گفته‌ای و از گواهان باشیم.
این خواسته، گرچه ظاهری معقول دارد، اما در باطن، نشان‌دهنده وابستگی به نشانه‌های مادی است. عیسی (ع)، با حکمت و صبر، دعایی برای نزول مائده می‌کند:
قَالَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونَ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ ۖ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ
عیسی پسر مریم گفت: خدایا، پروردگار ما، برای ما از آسمان مائده‌ای فرو فرست تا برای اولین و آخرین ما عیدی باشد و نشانه‌ای از تو، و به ما روزی ده که تو بهترین روزی‌دهندگان هستی.
این دعا، نه از سر تردید عیسی (ع)، بلکه از سر اجابت خواسته حواریون و هدایت آن‌ها به سوی حقیقت است. اما خداوند، با وعده‌ای مشروط، پاسخ می‌دهد:
قَالَ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ ۖ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَابًا لَا أُعَذِّبُهُ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ
خدا گفت: من آن را بر شما فرو می‌فرستم، اما هر کس از شما پس از آن کفر ورزد، او را به عذابی عذاب کنم که هیچ یک از جهانیان را چنان عذاب نکرده باشم.
وعده الهی، همراه با هشدار به کفر پس از دریافت مائده، نشان‌دهنده رحمت الهی است. عدم نزول مائده، که در اسناد تاریخی نیز تأیید نشده، از حکمت خداوند در جلوگیری از آزمونی سخت برای حواریون حکایت دارد.
درنگ: درخواست مائده، چونان آزمونی برای ایمان حواریون بود که ضعف باور آن‌ها را آشکار ساخت. خداوند، با عدم نزول مائده، رحمت خویش را بر بندگانش گسترد تا از عذابی بی‌سابقه در امان مانند.
جمع‌بندی بخش اول
این بخش از سوره مائده، با تبیین ایمان ظاهری حواریون و درخواست مائده، به چالش‌های تبلیغی حضرت عیسی (ع) اشاره دارد. این آیات، چونان آینه‌ای، ضعف ایمانی برخی از پیروان را نشان می‌دهند و حکمت الهی در هدایت بندگان را آشکار می‌سازند. رحمت خداوند، در عدم نزول مائده، از آزمونی سخت جلوگیری کرد و درس تسلیم و توکل را به همگان آموخت.
بخش دوم: گفت‌وگوی الهی با عیسی (ع) و جنگ زرگری
ماهیت گفت‌وگوی الهی
قرآن کریم، در آیات ۱۱۶ و ۱۱۷، گفت‌وگویی میان خداوند و حضرت عیسی (ع) را روایت می‌کند که به اصلاح شبهه الوهیت عیسی (ع) و مریم (س) می‌پردازد. این گفت‌وگو، به تعبیری، چونان نمایشی حکیمانه است که برای هدایت امت و رفع شبهات طراحی شده است.
وَإِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّي إِلَٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ ۖ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ ۖ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ ۚ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ
و هنگامی که خدا گفت: ای عیسی پسر مریم، آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به جای خدا دو خدا بگیرید؟ گفت: منزهی تو، مرا نرسد که چیزی را که حق من نیست بگویم. اگر آن را گفته بودم، تو خود می‌دانستی. تو آنچه در نفس من است می‌دانی و من آنچه در نفس توست نمی‌دانم. بی‌گمان، تو خود دانای نهان‌ها هستی.
مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ ۚ وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَا دُمْتُ فِيهِمْ ۖ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ ۚ وَأَنْتَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
من به آن‌ها جز آنچه مرا به آن فرمان دادی نگفتم: اینکه خدا را که پروردگار من و پروردگار شماست بپرستید. و تا هنگامی که در میانشان بودم، بر آن‌ها گواه بودم، و چون مرا برگرفتی، تو خود بر آن‌ها نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی.
این گفت‌وگو، که به «جنگ زرگری» تشبیه شده، نه از سر نزاع واقعی، بلکه برای آشکار ساختن حقیقت و رد شبهه تثلیث است. این تمثیل، چونان نمایشی است که در آن دو بازیگر، برای هدایت تماشاگران، گفت‌وگویی ظاهری را به نمایش می‌گذارند. عیسی (ع)، با استدلال‌هایی محکم، از جمله تنزیه خداوند، عدم گفتن سخن ناحق، علم الهی، و دانای غیوب بودن خداوند، اتهام الوهیت را رد می‌کند.
تشبیه جنگ زرگری به فرهنگ عامه
برای تبیین این گفت‌وگو، از تمثیلی از فرهنگ عامه بهره گرفته شده است. در میدان شوش و دروازه غار، دعواهای ساختگی میان برخی افراد، برای فریب و جیب‌بری طراحی می‌شد. این تشبیه، نشان می‌دهد که گفت‌وگوی الهی با عیسی (ع)، نه از سر اتهام واقعی، بلکه برای هدایت امت و رفع شبهات است.
این تمثیل، چونان چراغی است که تاریکی شبهات را می‌زداید و حقیقت توحید را آشکار می‌سازد. حواریون و امت عیسی (ع)، با مشاهده این گفت‌وگو، به حقیقت توحید و جایگاه عیسی (ع) به‌عنوان پیامبر الهی پی می‌برند.
درنگ: گفت‌وگوی الهی با عیسی (ع)، چونان نمایشی حکیمانه است که برای رفع شبهه الوهیت و تثبیت توحید طراحی شده است. این جنگ زرگری، حقیقت را برای حواریون و امت آشکار ساخت.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تبیین گفت‌وگوی الهی با عیسی (ع)، بر اهمیت توحید و رد شبهات الوهیت تأکید دارد. عیسی (ع)، با استدلال‌هایی محکم و تسلیم در برابر اراده الهی، جایگاه خود را به‌عنوان پیامبر تثبیت می‌کند. این گفت‌وگو، چونان آیینه‌ای است که حقیقت توحید را بازتاب می‌دهد و امت را به سوی ایمان ناب هدایت می‌کند.
بخش سوم: حکمت و تسلیم عیسی (ع) در برابر اراده الهی
تسلیم عیسی (ع) در برابر قضاوت الهی
عیسی (ع)، در آیه ۱۱۸، با بیانی سرشار از حکمت و تواضع، قضاوت درباره بندگان را به خداوند واگذار می‌کند:
إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ ۖ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
اگر عذابشان کنی، بندگان تواند، و اگر ببخشایشان، تو عزیز و حکیمی.
این سخن، چونان گوهر درخشانی از حکمت و تسلیم است که عیسی (ع) را به‌عنوان پیامبری حکیم و متواضع معرفی می‌کند. او، با واگذاری قضاوت به خداوند، از هرگونه دخالت در امور بندگان پرهیز می‌کند و بر عزت و حکمت الهی تأکید دارد.
مقایسه عیسی (ع) با نوح (ع)
در مقایسه‌ای ژرف، عیسی (ع) با نوح (ع) سنجیده می‌شود. نوح (ع)، در آیه‌ای از سوره نوح، خواستار نابودی کافران شد:
لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا
بر روی زمین از کافران هیچ دیاری برجای مگذار.
این درخواست، که در شرایط خاص امت نوح (ع) ریشه داشت، با حکمت و تسلیم عیسی (ع) در برابر اراده الهی مقایسه می‌شود. عیسی (ع)، با پرهیز از قضاوت شتاب‌زده، نمونه‌ای از تواضع و حکمت ارائه می‌دهد.
درنگ: حکمت عیسی (ع) در تسلیم کامل به اراده الهی، او را از نوح (ع) متمایز می‌سازد. این تسلیم، درس تواضع و واگذاری قضاوت به خداوند را به امت می‌آموزد.
نقد شبهات درباره نوح (ع)
برخی شبهات، با بیانی طنزآمیز، به رفتار فرزندان نوح (ع) اشاره دارند، مانند دزدیدن لنگ او توسط باد. این شبهات، بی‌اساس بوده و عظمت نوح (ع) به‌عنوان پیامبر الهی را خدشه‌دار نمی‌کنند. این اشاره، چونان نسیمی است که گرد شبهات را می‌زداید و حقیقت را آشکار می‌سازد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تأکید بر حکمت و تسلیم عیسی (ع)، درس‌هایی از تواضع و واگذاری قضاوت به خداوند ارائه می‌دهد. مقایسه او با نوح (ع)، تفاوت‌های تبلیغی انبیا را نشان می‌دهد و بر ضرورت حکمت در مواجهه با امت تأکید دارد.
بخش چهارم: پاداش صادقان و رضایت الهی
پاداش راستی و صدق
قرآن کریم، در آیه ۱۱۹، از پاداش صادقان سخن می‌گوید:
قَالَ اللَّهُ هَٰذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ ۚ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۚ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ۚ ذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ
خدا گفت: این روزی است که راستگویان را راستی‌شان سود دهد. برای آن‌هاست باغ‌هایی که از زیر آن‌ها جوی‌ها روان است، جاودانه در آن بمانند. خدا از آن‌ها خشنود است و آن‌ها از او خشنودند. این است کامیابی بزرگ.
این آیه، صدق را چونان کلیدی به سوی بهشت می‌داند که نهرهای جاری در زیر آن، نشانه پاکیزگی و جاودانگی است. رضایت متقابل خدا و بندگان، فوز عظیم را رقم می‌زند.
نهرهای زیرین بهشت
توصیف نهرهای جاری در زیر بهشت، به پاکیزگی و محافظت از آلودگی اشاره دارد. این تصویر، چونان نقاشی‌ای است که عظمت بهشت را در برابر چشمان مؤمنان ترسیم می‌کند.
رضایت متقابل خدا و بندگان
رضایت الهی، مقدم بر رضایت بندگان است. اگر بنده‌ای از خدا راضی نباشد، نمی‌تواند انتظار رضایت الهی داشته باشد. این رابطه دوسویه، چونان پیمانی است که فوز عظیم را به ارمغان می‌آورد.
درنگ: رضایت متقابل خدا و بندگان، فوز عظیم را رقم می‌زند. صدق در ایمان و عمل، بندگان را به بهشتی جاودانه رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تأکید بر پاداش صادقان و رضایت متقابل خدا و بندگان، درس‌هایی از راستی و ایمان ناب ارائه می‌دهد. نهرهای بهشت و رضایت الهی، چونان گوهرهایی هستند که رستگاری مؤمنان را تضمین می‌کنند.
بخش پنجم: قانون‌مندی توحید و قدرت الهی
مالکیت و قدرت مطلق الهی
آیه پایانی سوره مائده، با تأکید بر مالکیت و قدرت الهی، سوره را به پایان می‌رساند:
لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا فِيهِنَّ ۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
فرمانروایی آسمان‌ها و زمین و آنچه در آن‌هاست از آن خداست و او بر هر چیز تواناست.
این آیه، چونان ختامی است که تمام مباحث سوره را در چارچوب توحید و قدرت الهی جمع‌بندی می‌کند. مالکیت خداوند، چونان دریای بی‌کرانی است که همه هستی را در بر می‌گیرد.
قانون‌مندی سوره مائده
سوره مائده، با ساختاری قانون‌مند، از مسائل انبیا، عیسی (ع)، حواریون، و چالش‌های اعتقادی سخن می‌گوید و با تأکید بر توحید و حکمت الهی به پایان می‌رسد. این قانون‌مندی، چونان نقشه‌ای است که راه هدایت را برای مؤمنان روشن می‌سازد.
نقد خشونت در دفاع از دین
علم دینی، با استناد به روایات، از خصومت و خشونت در دفاع از دین نهی می‌کند: «لَا تُخَاصِمُوا» (با مردم در دین خصومت نکنید). هدایت، از آن خداوند است و خشونت، راه به سوی گمراهی می‌برد.
این نهی، چونان نسیمی است که آتش خصومت را خاموش می‌کند و راه متانت و معرفت را می‌گشاید. شیعه، با تأکید بر حکمت، عبودیت، و افتادگی، از خشونت پرهیز کرده و به هدایت با انسانیت پرداخته است.
درنگ: سوره مائده، با قانون‌مندی خود، از توحید و حکمت الهی سخن می‌گوید. نهی از خصومت و تأکید بر متانت، راه هدایت را برای مؤمنان روشن می‌سازد.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تأکید بر مالکیت و قدرت الهی، سوره مائده را در چارچوب توحید ختم می‌کند. قانون‌مندی این سوره، درس‌هایی از حکمت و هدایت ارائه می‌دهد و نهی از خشونت، راه متانت و معرفت را به مؤمنان می‌آموزد.
نتیجه‌گیری
سوره مائده، در آیات ۱۱۱ تا ۱۲۱، چونان کتابی حکیمانه، درس‌هایی از توحید، حکمت، و تسلیم در برابر اراده الهی ارائه می‌دهد. ایمان ظاهری حواریون، درخواست مائده، و گفت‌وگوی الهی با عیسی (ع)، چالش‌های تبلیغی انبیا را نشان می‌دهد. عیسی (ع)، با حکمت و تواضع، قضاوت را به خداوند واگذار کرد و شبهه الوهیت را با استدلال‌هایی محکم رد نمود. مقایسه او با نوح (ع)، تفاوت‌های تبلیغی انبیا را آشکار می‌سازد. پاداش صادقان، رضایت متقابل خدا و بندگان، و مالکیت مطلق الهی، سوره را با پیامی از توحید و رستگاری به پایان می‌رساند. این آیات، چونان چراغی هستند که راه هدایت را برای طالبان حقیقت روشن می‌کنند.
با نظارت صادق خادمی