متن درس
تفسیر: تأمل در مالکیت الهی و تمایز لیل و نهار
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۵۳)
دیباچه
سوره انعام، یکی از سوره‌های مکی قرآن کریم، با تمرکز بر توحید و دعوت به تأمل در خلقت، انسان را به سوی شناخت حقیقت و دوری از خسران رهنمون می‌سازد. این نوشتار، با نگاهی عمیق به آیات این سوره و پیوند آن با مضامین مشابه در سوره آل عمران، به بررسی مفاهیم بنیادین مالکیت الهی، تمایز میان شب و روز با زمین و آسمان، و جایگاه موجودات غیرمادی در ظرف زمان می‌پردازد. متن پیش‌رو، با زبانی فصیح و متین، کوشیده است تا محتوای درس‌گفتار را به گونه‌ای بازآفرینی کند که هم‌چون آیینه‌ای صیقلی، معانی بلند قرآنی را در قالبی روشن و منسجم بازتاب دهد.
بخش نخست: مالکیت الهی و رحمت بی‌کران
قرآن کریم در سوره انعام، با بیانی ژرف، مالکیت مطلق خداوند بر تمامی موجودات عالم را به تصویر می‌کشد. این مالکیت، نه‌تنها آسمان‌ها و زمین را در بر می‌گیرد، بلکه هر آنچه در ظرف شب و روز جای دارد را نیز شامل می‌شود.
درنگ: رحمت الهی
رحمت الهی، چونان جویباری زلال، تمامی موجودات را در بر گرفته و خداوند، این رحمت را بر خویشتن واجب فرموده است. این صفت، نشان‌دهنده لطف بی‌انتهای پروردگار است که حتی گناهکاران را در سایه مهر خویش جای می‌دهد.
آیه محوری و تحلیل
قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ قُلْ لِلَّهِ ۚ كَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ
وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (انعام: ۱۲-۱۳)
بگو: آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آنِ کیست؟ بگو: از آنِ خداست. او رحمت را بر خود مقرر داشته است. و آنچه در شب و روز جای دارد، از آنِ اوست، و او شنوای داناست.
این آیات، چونان نوری درخشان، بر مالکیت مطلق خداوند تأکید دارند. عبارت «ما سکن فی اللیل و النهار» به موجوداتی اشاره دارد که در ظرف زمان، یعنی شب و روز، استقرار یافته‌اند. خداوند، به‌عنوان سمیع و علیم، آگاهی کامل بر این موجودات دارد و رحمتش، چونان سایبانی گسترده، همه را در بر می‌گیرد. این مفهوم، با آیه‌ای از سوره آل عمران (آیه ۱۵۹) که به رحمت پیامبر(ص) به‌عنوان جلوه‌ای از رحمت الهی اشاره دارد، پیوندی عمیق دارد.
بخش دوم: تمایز شب و روز با زمین و آسمان
یکی از مفاهیم بنیادین درس‌گفتار، تمایز میان «لیل و نهار» (شب و روز) و «ارض و سما» (زمین و آسمان) است. شب و روز، چونان ظرفی زمانی، موجوداتی را در خود جای داده‌اند که وابستگی به مکان مادی ندارند. این موجودات، که عمدتاً غیرمادی‌اند، در ظرف زمان ظهور می‌یابند، بی‌آنکه به زمین یا آسمان وابسته باشند.
درنگ: اخص بودن شب و روز
شب و روز چونان جریانی سیال در بستر زمان، اخص از زمین و آسمان‌اند. موجوداتی که در این ظرف زمانی سکنی گزیده‌اند، گاه از بند ماده آزادند و در شب و روز، چونان پرندگانی بی‌وزن، سیر می‌کنند.
تحلیل و تبیین
شب و روز، به‌عنوان نشانه‌های الهی، در قرآن کریم (مانند سوره روم: ۲۱) ظرفی برای تأمل در خلقت معرفی شده‌اند. این ظرف زمانی، از ظرف مکانی زمین و آسمان متمایز است، زیرا موجوداتی را در بر می‌گیرد که به ماده وابسته نیستند. این مفهوم، با آیه ۱۹۰ سوره آل عمران که به تأمل در خلقت آسمان‌ها، زمین، و تعاقب شب و روز دعوت می‌کند، هم‌خوانی دارد. برای نمونه، ملائکه، چونان جبرئیل، در ظرف شب (مانند لیلة القدر) ظهور می‌یابند، بی‌آنکه به زمین یا آسمان وابستگی مادی داشته باشند.
بخش سوم: موجودات غیرمادی در ظرف زمان
موجودات غیرمادی، مانند ملائکه، که در ظرف شب و روز سکنی دارند، از ویژگی‌های ممتازی برخوردارند. این موجودات، بدون نیاز به استقرار در زمین یا آسمان، وظایف الهی خویش را به انجام می‌رسانند. جبرئیل، میکائیل، و دیگر ملائکه، چونان نسیمی نامرئی، در ظرف زمان سیر می‌کنند.
درنگ: ملائکه و لیلة القدر
ملائکه، چونان سفیران الهی، در شب قدر (سوره قدر: ۴) در ظرف زمان نزول می‌یابند، بی‌آنکه به زمین یا آسمان وابسته باشند. این حضور، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان موجودات غیرمادی و ظرف شب و روز است.
تبیین نقش ملائکه
قرآن کریم در سوره قدر (آیه ۴) به نزول ملائکه در لیلة القدر اشاره دارد. این نزول، در ظرف زمانی شب رخ می‌دهد و از وابستگی به مکان مادی آزاد است. این مفهوم با آیه ۱۲۴-۱۲۵ سوره آل عمران، که به یاری ملائکه در جنگ بدر اشاره دارد، پیوندی معنایی دارد و بر نقش غیرمادی این موجودات تأکید می‌کند.
بخش چهارم: مقام جمعی انسان و محدودیت‌های شناختی
انسان، به‌رغم برخورداری از مقام جمعی، گاه در خسران گرفتار می‌شود. این مقام، که در انبیا و اولیای الهی به کمال می‌رسد، امکان شناخت موجودات عالم، از جمله عالین را فراهم می‌سازد. با این حال، انسان عادی، چونان پرنده‌ای در قفس ماده، از درک کامل این مقام محروم است.
درنگ: مقام جمعی
مقام جمعی، چونان گوهری درخشان، در انبیا و اولیا تجلی می‌یابد. این مقام، انسان را به سوی شناخت موجودات عالم و عالین رهنمون می‌سازد، اما انسان عادی، در سایه خسران، از این نور محروم است.
تحلیل مقام انسانی
مقام جمعی، توانایی جمع میان جنبه‌های مادی و معنوی است که در قرآن کریم (مانند سوره آل عمران: ۷۹) به انبیا نسبت داده شده است. خسران انسان‌های عادی، که در سوره عصر (آیه ۲) به آن اشاره شده، مانع از دستیابی به این مقام می‌گردد.
بخش پنجم: عالین و ناشناختگی مخلوقات الهی
عالین، موجوداتی برترند که حتی جبرئیل ممکن است از وجود برخی از آن‌ها آگاه نباشد. این موجودات، در ظرف شب و روز سکنی دارند و شناخت آن‌ها، چونان گنجی پنهان، تنها در دسترس اولیا و انبیاست.
درنگ: عالین
عالین، چونان ستارگانی در آسمان معرفت، از دسترس شناخت عادی دورند. تنها اولیای الهی، با سیر و سلوک، به درک این موجودات نائل می‌شوند.
تحلیل عالین
قرآن کریم در سوره صافات (آیه ۸) به عالین اشاره دارد که در مراتب بالای وجودی قرار دارند. این مفهوم با آیه ۱۷۹ سوره آل عمران، که به انتخاب اولیا توسط خداوند اشاره دارد، پیوندی عمیق دارد و بر ناشناختگی برخی مخلوقات تأکید می‌کند.
بخش ششم: محدودیت‌های شناختی انسان
انسان، با وجود پیشرفت‌های علمی، در برابر عظمت خلقت الهی، چونان کودکی ناتوان است. حتی شمارش موهای بدن، که تمثیلی از محدودیت‌های شناختی است، فراتر از توان اوست.
درنگ: محدودیت معرفت
شناخت انسان، چونان قطره‌ای در برابر اقیانوس بی‌کران خلقت، محدود است. این محدودیت، عظمت علم الهی را آشکار می‌سازد.
تبیین محدودیت‌ها
قرآن کریم در سوره اسراء (آیه ۸۵) به محدودیت علم انسانی اشاره دارد. این مفهوم با آیه ۷ سوره آل عمران، که به ناشناخته بودن برخی آیات متشابه اشاره می‌کند، هم‌خوانی دارد.
بخش هفتم: روشنایی و تاریکی در شب و روز
شب و روز، چونان آیینه‌ای از روشنایی و تاریکی، نشانه‌های الهی‌اند. حتی در خورشید و ستارگان، که مظهر نورند، تاریکی حضور دارد. این دوگانگی، ویژگی فراگیر عالم است.
درنگ: روشنایی و تاریکی
روشنایی و تاریکی، چونان دو بال پرنده خلقت، در تمامی عالم جاری‌اند. هیچ مکانی از نور یا تاریکی تهی نیست.
تحلیل روشنایی و تاریکی
قرآن کریم در سوره نور (آیه ۴۵) به تعاقب شب و روز به‌عنوان نشانه‌های الهی اشاره دارد. این مفهوم با آیه ۱۹۰ سوره آل عمران، که به تأمل در خلقت شب و روز دعوت می‌کند، پیوند دارد.
بخش هشتم: معنای سکون در قرآن کریم
«سکن» در قرآن کریم، نه به معنای ایستایی در برابر حرکت، بلکه به معنای وقوع و استقرار در ظرف شب و روز است. این مفهوم، با زبان محاورات انسانی سازگار است.
درنگ: معنای سکون
سکون، چونان استقرار در بستر زمان، به معنای حضور در ظرف شب و روز است، نه ایستایی در برابر حرکت.
تحلیل مفهوم سکون
عبارت «سکن» در قرآن کریم گاه به معنای آرامش (سوره روم: ۲۱) و گاه به معنای وجود در ظرف زمان است. این مفهوم با آیه ۱۹۱ سوره آل عمران، که به تأمل در خلقت اشاره دارد، هم‌خوانی دارد.
بخش نهم: ملائکه و استقلال از زمین و آسمان
ملائکه، چونان نسیمی بی‌وزن، بدون وابستگی به زمین و آسمان، در ظرف شب و روز سیر می‌کنند. برخی از آن‌ها، که از شناخت جبرئیل نیز خارج‌اند، در مراتب بالاتری قرار دارند.
درنگ: استقلال ملائکه
ملائکه، چونان پرستوهایی در آسمان معنا، بی‌نیاز از زمین و آسمان، در ظرف زمان وظایف الهی خویش را به انجام می‌رسانند.
تبیین نقش ملائکه
قرآن کریم در سوره نازعات (آیه ۵) ملائکه را مجری اوامر الهی می‌داند. این مفهوم با آیه ۱۲۵ سوره آل عمران، که به یاری ملائکه اشاره دارد، پیوند دارد.
بخش دهم: خلق آخر و روح انسانی
ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ (مؤمنون: ۱۴)
سپس او را خلقی دیگر آفریدیم، پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است.
خلق آخر، چونان گوهری که انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌سازد، روح الهی است که پس از مراحل نطفه، علقه، و مضغه شکل می‌گیرد. تفاوت انسان‌ها، در زمان و کیفیت این خلق است.
درنگ: خلق آخر
خلق آخر، چونان نفخه‌ای الهی، انسان را به موجودی متعالی بدل می‌سازد و او را از دیگر مخلوقات ممتاز می‌کند.
تحلیل خلق آخر
خلق آخر، به نفخ روح (سوره سجده: ۹) اشاره دارد که انسان را به مقامی والا می‌رساند. این مفهوم با آیه ۵۹ سوره آل عمران، که به خلقت عیسی(ع) اشاره دارد، پیوند دارد.
بخش یازدهم: چالش‌های علم دینی و ضرورت سیر و سلوک
علم دینی، گاه به دلیل تمرکز صرف بر مطالعه متون، از پویایی و تولید معرفت بازمی‌ماند. این ایستایی، چونان خمیری که نان نمی‌شود، مانع از شناخت عمیق مخلوقات الهی می‌گردد. سیر و سلوک، راهی است برای رهایی از این محدودیت.
درنگ: پویایی علم دینی
علم دینی، چونان درختی که نیاز به آبیاری دارد، با سیر و سلوک بارور می‌شود. بدون این پویایی، معرفت دینی به خمیری بی‌حاصل بدل می‌گردد.
تحلیل چالش‌های علم دینی
قرآن کریم در سوره علق (آیات ۱-۵) بر ضرورت تولید دانش تأکید دارد. این مفهوم با آیه ۱۸ سوره آل عمران، که به اهمیت علم الهی اشاره دارد، هم‌خوانی دارد. علم دینی، برای بالندگی، نیازمند تأمل و سیر در عالم خلقت است.
جمع‌بندی
این نوشتار، با تأمل در آیات سوره انعام و پیوند آن با مضامین سوره آل عمران، به بررسی مالکیت الهی، تمایز شب و روز با زمین و آسمان، و نقش موجودات غیرمادی پرداخت. مفاهیم رحمت الهی، مقام جمعی انسان، و محدودیت‌های شناختی، چونان نوری در مسیر معرفت، انسان را به سوی تأمل در خلقت رهنمون می‌سازند. این تحلیل، نه‌تنها به فهم عمیق‌تر آیات قرآن کریم یاری می‌رساند، بلکه برای پژوهش‌های قرآنی و فلسفی منبعی ارزشمند است.
با نظارت صادق خادمی