متن درس
تفسیر: تأملاتی در باب توحید، ظلم و شرک در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۵۹)
دیباچه
سوره انعام، از سوره‌های مکی قرآن کریم، با محوریت توحید، نقد شرک و کفر، و بررسی ظلم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موانع رستگاری، انسان را به سوی تأمل در مسئولیت‌های اعتقادی و اخلاقی فرا می‌خواند. این سوره، با بیانی ژرف و عمیق، به تبیین چالش‌های پیش روی انسان در برابر یگانگی الهی پرداخته و با تأکید بر تکذیب آیات الهی به‌عنوان ظلمی عظیم، راه‌های رستگاری را روشن می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، به بازخوانی و تبیین آیات این سوره و پیوند آن با مضامین مشابه در سوره آل عمران می‌پردازد. هدف این اثر، ارائه تحلیلی جامع و منسجم از مفاهیم توحید، ظلم، شرک، و کفر است که با زبانی روشن و متین، انسان را به سوی فهم عمیق‌تر کلام الهی هدایت می‌کند.
بخش اول: توحید، کفر، شرک و ظلم در قرآن کریم
مفهوم توحید و تقابل آن با کفر و شرک
توحید، به مثابه رکن بنیادین ایمان، در قرآن کریم به‌عنوان محور اعتقادات معرفی شده است. در برابر این یگانگی الهی، کفر و شرک به‌عنوان دو مانع اصلی قرار دارند. کفر، انکار حقیقت الهی است و شرک، شریک قرار دادن برای خداوند، که هر دو در سوره انعام به شدت نکوهش شده‌اند. اما در این میان، ظلم به‌عنوان مقوله‌ای عمیق‌تر و فراگیرتر مطرح می‌شود. ظلم، که در آیات متعدد قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته، نه‌تنها در تکذیب آیات الهی، بلکه در ستم به انسان‌ها نیز نمود می‌یابد.
درنگ: توحید، اساس سعادت انسان است و کفر و شرک، در برابر آن، به مثابه تاریکی‌هایی هستند که نور ایمان را تهدید می‌کنند. ظلم، اما، به‌عنوان گناهی عظیم‌تر، قلب انسان را از مسیر رستگاری دور می‌سازد.
ظلم به‌عنوان تکذیب آیات الهی
یکی از بارزترین مصادیق ظلم در قرآن کریم، تکذیب آیات الهی است. این تکذیب، که در سوره انعام به صراحت مورد توجه قرار گرفته، شامل انکار وحی، رسالت پیامبران، و کتب آسمانی مانند تورات، زبور و قرآن است. این ظلم، نه‌تنها به ذات الهی، بلکه به خود انسان آسیب می‌رساند، زیرا انسان را از هدایت الهی محروم می‌سازد.
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ ٱفْتَرَىٰ عَلَى ٱللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِـَٔايَٰتِهِ ۗ إِنَّهُۥ لَا يُفْلِحُ ٱلظَّٰلِمُونَ (انعام: ۲۱)
ترجمه: و کیست ستمکارتر از آن که بر خدا دروغ بندد یا آیات او را تکذیب کند؟ همانا ستمگران رستگار نمی‌شوند.
این آیه، با بیانی صریح، تکذیب آیات الهی را ظلمی عظیم می‌داند که انسان را از رستگاری بازمی‌دارد. تکذیب، چه در قالب افترای دروغ به خدا و چه در انکار وحی، قلب انسان را از نور هدایت محروم می‌سازد. این مفهوم، در سوره آل عمران نیز با اشاره به تکذیب آیات توسط اهل کتاب (آیه ۱۱۲) مورد تأکید قرار گرفته است.
ظلم به فقرا در برابر ظلم به خدا
یکی از پرسش‌های عمیق مطرح‌شده در این درس‌گفتار، تقابل ظلم به خدا و پیامبر با ظلم به فقرا و نیازمندان است. چرا ظلم به خدا، که از هر گونه آسیب مصون است، عظیم‌تر از ظلم به انسان‌های بی‌پناه تلقی می‌شود؟ فقرا و نیازمندان، که توان جبران آسیب را ندارند، در برابر ظلم آسیب‌پذیرترند. این پرسش، به تأمل در عدالت اجتماعی و مسئولیت انسان در برابر هم‌نوعان دعوت می‌کند. ظلم به فقرا، به مثابه سایه‌ای سنگین، زندگی آنان را در تاریکی فرو می‌برد، در حالی که تکذیب خدا، به خود انسان زیان می‌رساند.
درنگ: ظلم به فقرا و نیازمندان، به دلیل آسیب‌پذیری آنان، اثری مستقیم بر زندگی دنیوی دارد، اما ظلم به خدا، هرچند عظیم است، به ذات الهی آسیبی نمی‌رساند و تنها انسان را از رستگاری محروم می‌کند.
بخش دوم: بی‌نیازی الهی و تأثیر ظلم بر انسان
بی‌تأثیری تکذیب بر ذات الهی
قرآن کریم، با تأکید بر عظمت و بی‌نیازی خدا، تکذیب و انکار او را بی‌اثر بر ذات الهی می‌داند. این بی‌نیازی، که در آیات متعدد مانند سوره لقمان (آیه ۲۶) و آل عمران (آیه ۹۷) مطرح شده، نشان‌دهنده عظمت الهی است که از هر گونه نقصان و آسیب مصون است. درس‌گفتار با استفاده از اصطلاح عامه‌پسند «صر و مر و گنده» به این معنا اشاره دارد که خدا، به مثابه کوهی استوار، از تکذیب انسان‌ها متأثر نمی‌شود. این دیدگاه، انسان را به تأمل در آسیب‌های خودساخته دعوت می‌کند.
ظلم به‌عنوان بدآموزی قرآنی؟
یکی از پرسش‌های انتقادی مطرح‌شده، این است که تأکید قرآن کریم بر ظلم به خدا و پیامبر، ممکن است به‌عنوان بدآموزی تلقی شود، زیرا هر قدرتمندی می‌تواند چنین ادعایی کند. این پرسش، به چالش تفسیر ظاهری آیات اشاره دارد و ضرورت فهم عمیق و تأمل در معانی قرآنی را گوشزد می‌کند. در سوره آل عمران (آیه ۷)، قرآن کریم به خطر تفسیر نادرست آیات متشابه اشاره کرده و بر ضرورت تأمل در معانی عمیق تأکید می‌ورزد.
مصادیق ظلم در تکذیب
ظلم در قرآن کریم، به دو شکل اصلی نمود می‌یابد: افترای دروغ به خدا و تکذیب آیات الهی. این دو، که در آیه ۲۱ سوره انعام به صراحت ذکر شده‌اند، به خدا و پیامبر مرتبط‌اند. افترا، به مثابه بستن دروغ به ذات الهی، و تکذیب، به معنای انکار وحی و رسالت، هر دو انسان را از مسیر هدایت دور می‌سازند. این مفهوم، در سوره آل عمران (آیه ۹۴) نیز با اشاره به افترا بر خدا مورد تأکید قرار گرفته است.
عدم رستگاری ظالمان
قرآن کریم، با صراحت اعلام می‌دارد که ظالمان رستگار نمی‌شوند. این عدم رستگاری، که در آیه ۲۱ سوره انعام به آن اشاره شده، به آخرت مربوط است، نه دنیا. ظالمان، هرچند در دنیا ممکن است از قدرت و ثروت برخوردار باشند، در نهایت از سعادت اخروی محروم می‌مانند. این مفهوم، در سوره آل عمران (آیه ۵۷) نیز با تأکید بر مجازات ظالمان در آخرت مورد توجه قرار گرفته است.
درنگ: ظالمان، هرچند در دنیا به ظاهر موفق باشند، در آخرت از رستگاری محروم‌اند. این حقیقت، به مثابه آیینه‌ای است که عاقبت اعمال انسان را بازمی‌تاباند.
بخش سوم: قیامت و مواجهه با شرک
تجمع در قیامت و پرسش از شریکان
یکی از صحنه‌های تأثیرگذار در قرآن کریم، تجمع انسان‌ها در قیامت و پرسش از شریکان مشرکان است. این صحنه، که در آیه ۲۲ سوره انعام به تصویر کشیده شده، پوچی شرک و ادعاهای مشرکان را آشکار می‌سازد.
وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكَاؤُكُمُ ٱلَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (انعام: ۲۲)
ترجمه: و روزی که همه را گرد می‌آوریم، سپس به کسانی که شرک ورزیده‌اند می‌گوییم: کجایند شریکان شما که گمان می‌بردید؟
این آیه، با بیانی رسا، مشرکان را در برابر ادعاهای باطلشان مورد پرسش قرار می‌دهد. شریکان، که مشرکان گمان می‌بردند به خدا نزدیک‌شان می‌کنند، در روز قیامت غایب‌اند و این حقیقت، پوچی شرک را آشکار می‌سازد. این مفهوم، در سوره آل عمران (آیه ۲۵) نیز با اشاره به روز حساب مورد تأکید قرار گرفته است.
شرک و ادعای تقرب
مشرکان، به گمان خود، بت‌ها را برای تقرب به خدا می‌پرستیدند. این ادعا، که در قرآن کریم (زمر: ۳) نقد شده، به‌عنوان شرک معرفی می‌شود. درس‌گفتار، استفاده از قرآن یا اشیاء به‌عنوان حرز را مشابه این شرک می‌داند، زیرا این اعمال، به جای فهم و عمل به قرآن، آن را به شیء مادی تقلیل می‌دهند.
نقد استفاده ابزاری از قرآن
استفاده از قرآن کریم به‌عنوان حرز یا طلسم، مانند آویزان کردن آن به ماشین یا قرار دادن پول در میان صفحات آن، عملی است که درس‌گفتار آن را به شدت نقد می‌کند. این عمل، به مثابه فروکاستن کلام الهی به شیء مادی، شرک تلقی می‌شود. در سوره آل عمران (آیه ۷۸)، تحریف کلام خدا مورد نکوهش قرار گرفته و بر ضرورت فهم و عمل به قرآن تأکید شده است.
درنگ: قرآن کریم، نوری برای هدایت است، نه ابزاری برای توهمات. استفاده ابزاری از آن، به مثابه پوشاندن خورشید با پرده‌ای از جهل است.
تجربه سربازان و قرآن
درس‌گفتار به تجربه‌ای در زاهدان اشاره دارد که از سربازان فقیر خواسته شد از زیر قرآن کریم رد شوند تا به خیال خود، محافظت شوند. این عمل، که به جای هدایت، به توهم منجر می‌شود، به‌عنوان شرک و سوءاستفاده از کلام الهی نقد شده است. این مفهوم، با سوره آل عمران (آیه ۱۸۷) که به سوءاستفاده از دین اشاره دارد، هم‌خوانی دارد.
بخش چهارم: نقد جنگ و تأثیرات آن
جنگ و بدبختی اجتماعی
درس‌گفتار، جنگ را عاملی برای فقر، فساد، و بدبختی می‌داند و ادعای تقدس آن را رد می‌کند. جنگ، به‌ویژه در شرایط غیرعادلانه، زندگی فقرا را ویران می‌سازد و فساد اجتماعی را گسترش می‌دهد. این دیدگاه، با سوره بقره (آیه ۲۱۶) که جنگ را مشروط به عدالت می‌داند، و سوره آل عمران (آیه ۱۶۹) که به شهادت در راه خدا اشاره دارد، مرتبط است.
درنگ: جنگ غیرعادلانه، به مثابه طوفانی است که کشتزار زندگی فقرا را ویران می‌کند و جز فساد و تباهی به ارمغان نمی‌آورد.
بخش پنجم: سلامت در برابر سعادت
تمایز سلامت و سعادت
درس‌گفتار، بین سلامت (زندگی بدون ظلم و فساد) و سعادت (رستگاری اخروی) تمایز قائل می‌شود. انسان مکلف به سلامت است، نه سعادت، زیرا سعادت در دست خداست. پرهیز از ظلم، دزدی، و آزار دیگران، کلید سلامت است. این مفهوم، در سوره آل عمران (آیه ۱۳۰) که به تقوا و سعادت اشاره دارد، مورد تأکید قرار گرفته است.
اولویت سلامت در زندگی
سلامت، به مثابه درختی است که ریشه در پرهیز از ظلم دارد و میوه آن، زندگی‌ای پاک و عاری از فساد است. درس‌گفتار تأکید می‌کند که انسان باید به جای دنبال کردن سعادت، که در اختیار خداست، بر سلامت تمرکز کند. پرهیز از ظلم، دروغ، و فساد، انسان را به سوی زندگی‌ای متعادل و معنوی هدایت می‌کند.
درنگ: سلامت، پلی است به سوی سعادت. انسان با پرهیز از ظلم و فساد، راهی به سوی زندگی متعادل و معنوی می‌گشاید.
بخش ششم: نقد متون غیرقرآنی
نقد نهج‌البلاغه
درس‌گفتار، نهج‌البلاغه را به دلیل محتوای خشن و استفاده سیاسی مورد انتقاد قرار می‌دهد و آن را به متونی تشبیه می‌کند که برای براندازی نظام‌ها به کار رفته‌اند. این نقد، به ضرورت بررسی دقیق متون دینی و پرهیز از سوءاستفاده از آن‌ها اشاره دارد. در سوره آل عمران (آیه ۷۸)، تحریف کلام خدا مورد نکوهش قرار گرفته و بر ضرورت فهم صحیح متون دینی تأکید شده است.
بخش هفتم: قیامت و روان‌شناسی انکار
انکار شرک در قیامت
یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، انکار شرک توسط مشرکان در قیامت است. این انکار، که در آیه ۲۳ سوره انعام به تصویر کشیده شده، نتیجه فقدان ایمان و عدم درکpresence الهی است.
ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّآ أَن قَالُوا۟ وَٱللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ (انعام: ۲۳)
ترجمه: آن‌گاه فتنه‌شان جز این نبود که گفتند: به خدا، پروردگارمان، قسم که ما مشرک نبودیم.
این آیه، با بیانی رسا، پوچی انکار مشرکان را نشان می‌دهد. آن‌ها، به جای توبه و پذیرش خطا، خود را تبرئه می‌کنند، زیرا خدا را در صحنه قیامت مشاهده نمی‌کنند. این مفهوم، در سوره آل عمران (آیه ۱۰۶) نیز با اشاره به جدال در قیامت مورد تأکید قرار گرفته است.
دروغ و دشمنی با خدا
درس‌گفتار، دروغ را دشمنی با خدا می‌داند، زیرا مشرکان با انکار شرک، دروغ می‌گویند. این دروغ، نتیجه بی‌ایمانی و عدم درک حضور الهی است. در سوره آل عمران (آیه ۷۷)، دروغ بستن به خدا به‌عنوان گناهی کبیره معرفی شده است.
نفهمی و شرک
شرک برخی افراد، مانند توسل به امامزاده‌ها یا استفاده از قرآن به‌عنوان حرز، نتیجه نفهمی و جهل است. اما این شرک، با انکار مشرکان در قیامت متفاوت است، زیرا مشرکان قیامت، به دلیل کفر، شرک را انکار می‌کنند. این مفهوم، در سوره آل عمران (آیه ۶۵) که به جهل اهل کتاب اشاره دارد، مورد توجه قرار گرفته است.
روان‌شناسی انکار در قیامت
درس‌گفتار، انکار مشرکان را از منظر روان‌شناختی تحلیل می‌کند. آن‌ها، به دلیل مشاهده عذاب و فقدان خدا، شرک را انکار می‌کنند، نه از روی توبه، بلکه برای تبرئه خود. این انکار، به مثابه تلاشی نافرجام برای گریز از حقیقت است. در سوره آل عمران (آیه ۲۴)، توجیه گناه مورد نکوهش قرار گرفته و بر پوچی انکار تأکید شده است.
فتنه و انکار
فتنه مشرکان، که در آیه ۲۳ سوره انعام به آن اشاره شده، در گفتن «ما کنا مشرکین» نمود می‌یابد. این فتنه، نتیجه کفر و عدم درک خدا در قیامت است. مشرکان، به جای توبه، خود را تبرئه می‌کنند، که این عمل، پوچی اعتقاداتشان را آشکار می‌سازد. در سوره آل عمران (آیه ۷)، فتنه آیات متشابه مورد توجه قرار گرفته و بر تأثیر کفر بر گمراهی تأکید شده است.
درنگ: انکار شرک در قیامت، به مثابه تلاشی است برای پنهان کردن حقیقت در زیر سایه جهل و کفر، اما این انکار، جز رسوایی در پیشگاه الهی نتیجه‌ای ندارد.
جمع‌بندی
این نوشتار، با تأمل در آیات سوره انعام و پیوند آن با مضامین مشابه در سوره آل عمران، به تبیین مفاهیم توحید، ظلم، شرک، و کفر پرداخت. توحید، به‌عنوان محور ایمان، انسان را به سوی رستگاری هدایت می‌کند، در حالی که کفر و شرک، تاریکی‌هایی هستند که قلب را از نور هدایت محروم می‌سازند. ظلم، به‌ویژه تکذیب آیات الهی، عظیم‌ترین ستم است که انسان را از سعادت اخروی بازمی‌دارد. درس‌گفتار، با نقد استفاده ابزاری از قرآن کریم، جنگ غیرعادلانه، و متون غیرقرآنی، بر ضرورت فهم عمیق کلام الهی و پرهیز از ظلم تأکید می‌ورزد. سلامت، به‌عنوان کلیدی برای زندگی متعادل، مقدم بر سعادت است و انسان را به سوی پرهیز از ظلم، دروغ، و فساد هدایت می‌کند. این اثر، با بیانی فصیح و متین، انسان را به تأمل در مسئولیت‌های اعتقادی و اخلاقی دعوت می‌کند و راهی به سوی فهم عمیق‌تر قرآن کریم می‌گشاید.
با نظارت صادق خادمی