متن درس
تفسیر: واگذاری ظالمان به یکدیگر در پرتو آیات کریمه انعام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۳۳)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر در مسیر شناخت حقیقت و عدالت است. آیات کریمه سوره انعام، به‌ویژه آیات ۱۲۸ تا ۱۳۰، با بیانی ژرف به رابطه میان انسان و جن، نظام مکافات عمل، و حکمت الهی در واگذاری ظالمان به یکدیگر می‌پردازد. این نوشتار، با تکیه بر آیات مذکور و تأمل در معانی آن‌ها، به بررسی مفهوم واگذاری ظالمان، نسبیت در مجازات، و نقش عدالت الهی در دنیا و آخرت می‌پردازد. هدف آن است که با نگاهی عمیق و روشمند، این مفاهیم برای پژوهشگران و طالبان علم روشن گردد.
بخش یکم: زمینه‌سازی آیات کریمه انعام در تبیین رابطه انسان و جن
پیوند آیات ۱۲۸، ۱۲۹ و ۱۳۰
آیات ۱۲۸ تا ۱۳۰ سوره انعام، به‌عنوان مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته، برای نخستین بار در قرآن کریم به‌صورت مشترک به انسان و جن پرداخته و رابطه‌ای متقابل میان این دو گروه ترسیم می‌کنند. این آیات، با بیانی که چونان پلی میان دو ساحت وجودی است، نشان‌دهنده ارتباطی عمیق و پیچیده‌اند که در آن، هر یک از این دو گروه می‌توانند بر دیگری تأثیر گذارند یا از او متأثر شوند.
درنگ: آیات ۱۲۸ تا ۱۳۰ سوره انعام، به‌عنوان اولین مجموعه آیات در قرآن کریم، به‌طور مشترک به انسان و جن پرداخته و رابطه‌ای متقابل میان آن‌ها را در چارچوب استمتاع و مکافات عمل ترسیم می‌کنند.
آیه ۱۲۸: استمتاع متقابل انسان و جن
آیه ۱۲۸ سوره انعام، با اشاره به استمتاع متقابل انسان و جن، دریچه‌ای به سوی فهم رابطه این دو موجود می‌گشاید:
وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَقَالَ أَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ
و روزی که همه را گرد می‌آورد، ای گروه جنیان، شما بسیاری از انسان‌ها را [به گمراهی] کشاندید، و نزدیکانشان از انسان‌ها گفتند: پروردگارا، برخی از ما از برخی دیگر بهره‌مند شدیم.
این آیه، با استعاره‌ای چونان رقص نور و سایه، به بهره‌مندی متقابل انسان و جن اشاره دارد. این بهره‌مندی، گاه در قالب وسوسه و گمراهی، و گاه در تعاملات روحی و روانی، میان این دو گروه رخ می‌دهد. واژه «اولیاء» در اینجا به معنای نزدیکان است، که نشان‌دهنده پیوندی عمیق و نه لزوماً دوستی یا حمایت است.
بخش دوم: تبیین مفهوم واگذاری در آیه ۱۲۹
مفهوم «نولی» و واگذاری ظالمان
آیه ۱۲۹ سوره انعام، محور اصلی این نوشتار، مفهومی کلیدی را مطرح می‌سازد:
وَكَذَٰلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ
و این‌گونه برخی از ستمگران را به برخی دیگر واگذار می‌کنیم، به سبب آنچه به دست می‌آوردند.
واژه «نولی» در این آیه، به معنای واگذاری است، نه حمایت یا ولایت. این واگذاری، چونان زنجیری که ظالمان را به یکدیگر پیوند می‌دهد، به معنای آن است که ستمگران، به دلیل کردارشان، گرفتار یکدیگر می‌شوند. این مفهوم، با آیه‌ای دیگر در سوره انعام پیوند دارد:
وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ
و هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد.
این آیه، بر استقلال مسئولیت هر فرد تأکید می‌ورزد، اما آیه ۱۲۹ نشان می‌دهد که ظالمان، در شبکه‌ای از تعاملات، گرفتار پیامدهای اعمال یکدیگر می‌شوند.
درنگ: واگذاری ظالمان به یکدیگر، نه به معنای انتقال گناه، بلکه به معنای گرفتاری آن‌ها در پیامدهای متقابل اعمالشان است، که چونان تار و پودی درهم‌تنیده، آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد.
شمول ظالمان: انسان و جن
آیه ۱۲۹، ظالمان را به‌صورت عام شامل انسان و جن می‌داند. این شمول، چونان آینه‌ای است که بازتاب‌دهنده تأثیرات متقابل این دو گروه بر یکدیگر است. ظلم انسان به جن، یا جن به انسان، در چرخه‌ای از مکافات، به خودشان بازمی‌گردد. روایتی که می‌فرماید: «خدایا، ظالمان را به ظالمان مشغول کن و ما را از میان آن‌ها سالم بدار»، این مفهوم را تأیید می‌کند.
بخش سوم: نسبیت در مکافات عمل
مکافات عمل در دنیا
مکافات عمل، چونان سایه‌ای که دنباله‌رو آدمی است، گاه در زندگی خود فرد، گاه در نسل‌های بعدی، و گاه در تعاملات میان انسان و جن ظاهر می‌شود. این نسبیت، نشان‌دهنده حکمت الهی در نظام هستی است که در آن، هیچ ظلمی بی‌پاسخ نمی‌ماند، اما زمان و چگونگی این پاسخ، در پرده‌ای از راز الهی نهفته است.
به‌عنوان مثال، حکایتی از فردی که در جایگاه قدرت، ظلم روا می‌داشت، نقل شده است. او که خود را برتر از دیگران می‌پنداشت، سرانجام فرزندانش را در تنگدستی و سختی دید. این حکایت، چونان تمثیلی از چرخش روزگار، نشان می‌دهد که ظلم، گاه نه به خود ظالم، بلکه به نزدیکانش بازمی‌گردد.
درنگ: مکافات عمل، در نسبیتی ژرف، ممکن است در نسل‌های بعدی یا در تعاملات میان انسان و جن ظاهر شود، که نشان‌دهنده نظام عادلانه الهی در دنیا است.
تسویه حساب نهایی در قیامت
گرچه مکافات عمل در دنیا به‌صورت نسبی رخ می‌نماید، تسویه حساب نهایی در قیامت، چونان ترازویی دقیق، عدالت الهی را به کمال می‌رساند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ
در آن روز، خداوند حساب واقعی آن‌ها را به‌طور کامل ادا می‌کند.
این آیه، چونان نویدی است که عدالت الهی، هیچ ظلمی را بی‌پاسخ نمی‌گذارد و هر کس، به اندازه کردارش، پاداش یا مجازات می‌بیند.
بخش چهارم: حکایت‌های واقعی و درس‌های عبرت‌آموز
حکایت قره‌گوزلو
یکی از عالمان دینی، حکایتی از فردی در جایگاه قدرت نقل کرده است که با نفوذ خود، امور را به نفع خویش پیش می‌برد. اما در گفت‌وگویی، وقتی از گستردگی قدرت خود سخن گفت، با پاسخی مواجه شد که چونان آینه‌ای، آینده فرزندانش را در برابر چشمانش نهاد: «چنان‌که تو امروز بر دیگران سایه افکنده‌ای، روزگاری فرزندانت در چنگال دیگران گرفتار خواهند شد.» این حکایت، چونان تلنگری است که ظلم، هرچند در لحظه پنهان ماند، سرانجام پیامدهای خود را آشکار می‌سازد.
حکایت شجاع‌الممالک
حکایت دیگری از فرزندی نقل شده که پدرش، در روزگار قدرت، ظلم روا داشته بود. این فرزند، که خود روزگاری را در تنگدستی و سختی می‌گذراند، از وضعیت خویش سخن گفت و آن را نتیجه کردار پدرش دانست. این داستان، چونان شاخه‌ای که زیر بار میوه سنگین خم می‌شود، نشان‌دهنده تأثیر اعمال والدین بر نسل‌های بعدی است.
درنگ: حکایت‌های واقعی، چونان آینه‌هایی هستند که بازتاب‌دهنده قانون الهی مکافات عمل‌اند و نشان می‌دهند که ظلم، گاه در نسل‌های بعدی، پیامدهای خود را آشکار می‌سازد.
بخش پنجم: جدایی مؤمنان از ظالمان
تمایز مؤمنان و ظالمان در نظام الهی
در نظام الهی، مؤمنان از ظالمان جدا هستند. گرچه همه در جهانی به‌هم‌پیوسته زیست می‌کنند، اما مؤمنان، به دلیل ایمان و تقوایشان، از شدت مجازاتی که ظالمان گرفتار آن می‌شوند، در امان‌اند. روایتی که می‌فرماید: «خدایا، ظالمان را به ظالمان مشغول کن و ما را از میان آن‌ها سالم بدار»، این جدایی را تأیید می‌کند.
درنگ: مؤمنان، به دلیل تقوا و ایمان، از چرخه مجازات ظالمان جدا بوده و مشمول لطف و حفظ الهی می‌شوند.
دعا برای دوری از ظالمان
دعای «خدایا، ظالمان را به ظالمان مشغول کن و ما را از میان آن‌ها سالم بدار»، چونان سپری است که مؤمنان را از بلای ظالمان حفظ می‌کند. این دعا، در منابع روایی، به‌عنوان راهکاری برای دوری از آسیب‌های ظلم توصیه شده است.
بخش ششم: اهمیت توکل و دوری از ظلم
نقش توکل در رهایی از چرخه ظلم
توکل به خداوند و دوری از ظلم، چونان کلیدی است که درهای رهایی از چرخه ظالمانه واگذاری را می‌گشاید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا
و هر کس از خداوند پروا کند، برای او راه خروجی قرار می‌دهد.
این آیه، چونان نویدی است که تقوا و توکل، انسان را از گرفتاری در دام ظالمان نجات می‌دهد.
درنگ: توکل به خداوند و دوری از ظلم، انسان را از چرخه واگذاری ظالمانه حفظ کرده و راه رهایی از بلایا را به او می‌نمایاند.
جمع‌بندی
آیات ۱۲۸ تا ۱۳۰ سوره انعام، با بیانی ژرف و روشمند، نظام مکافات عمل و واگذاری ظالمان به یکدیگر را تبیین می‌کنند. این آیات، با ترسیم رابطه انسان و جن، نشان‌دهنده تأثیرات متقابل این دو گروه‌اند. مفهوم «نولی» در آیه ۱۲۹، چونان زنجیری است که ظالمان را به پیامدهای کردارشان پیوند می‌دهد. نسبیت در مکافات عمل، حکایت‌های واقعی، و جدایی مؤمنان از ظالمان، همگی نشان‌دهنده حکمت الهی در اداره جهان‌اند. دعا و توکل، به‌عنوان راهکارهایی برای دوری از ظلم، انسان را به سوی سلامت و سعادت رهنمون می‌سازند.
با نظارت صادق خادمی