متن درس
تفسیر: عدالت الهی و مسئولیت انس و جن در آیه ۱۳۱ سوره انعام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۳۶)
دیباچه
قرآن کریم، کتاب هدایت و رستگاری، در آیات خویش رازهای آفرینش و اسرار وجود را به زبانی روشن و ژرف برای انسان‌ها و جن‌ها به ارمغان آورده است. آیه ۱۳۱ سوره انعام، چونان نگینی درخشان، به بیان عدالت بی‌کران الهی و مسئولیت موجودات مکلف در برابر اعمالشان می‌پردازد. این نوشتار، با تأمل در این آیه و تحلیل‌های عمیق برگرفته از درس‌گفتارهای عالمان دینی، تلاش دارد تا مفاهیم والای آن را به زبانی فصیح و روشن، با ساختاری منظم و پیوندهای معنایی گسترده، برای مخاطبان فرهیخته بازگو نماید. این اثر، با نگاهی به مسئولیت‌های انس و جن، خودشناسی، و نقش آگاهی در هدایت الهی، به تبیین اصول عدالت و حکمت پروردگار می‌پردازد.
بخش نخست: عدالت الهی در آیه ۱۳۱ سوره انعام
متن و ترجمه آیه
ذَٰلِكَ أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَىٰ بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ
این بدان سبب است که پروردگارت شهرها را به ستم، در حالی که مردمش غافل‌اند، نابودکننده نیست.
این آیه، چونان آیینه‌ای صاف، عدالت بی‌حد پروردگار را بازتاب می‌دهد. «ذَٰلِكَ» اشاره‌ای است به گفت‌وگوی پیشین در آیه ۱۳۰، که انس و جن را به محاکمه فرا می‌خواند و از آن‌ها درباره پذیرش یا رد پیام انبیا پرس‌وجو می‌کند. این پیوند، نظامی یکپارچه از هدایت و عدالت را آشکار می‌سازد که در آن هیچ قومی پیش از آگاهی و دریافت پیام الهی، به عذاب گرفتار نمی‌شود.
درنگ: عدالت الهی ایجاب می‌کند که هیچ قومی پیش از دریافت پیام انبیا و آگاهی از حقیقت، به سبب ظلمشان هلاک نگردد. این اصل، ریشه در حکمت و رحمت بی‌کران پروردگار دارد.
تحلیل مفهوم عدالت الهی
عدالت الهی، چونان ستونی استوار، پایه‌ای است که نظام آفرینش بر آن بنا شده است. این آیه بیان می‌دارد که پروردگار، شهرها و جوامع را به سبب ظلمشان هلاک نمی‌کند، مگر آنکه آگاهی لازم به آن‌ها رسیده باشد. این اصل با آیه‌ای دیگر از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا
و ما تا زمانی که پیامبری برانگیزیم، عذاب‌کننده نیستیم.
این آیه (اسراء/۱۵) نشان می‌دهد که هلاکت جوامع تنها زمانی رخ می‌دهد که ظلم با آگاهی همراه باشد. پروردگار، پیش از ارسال پیامبران و بیان احکام، هیچ قومی را به سبب گناهانشان نابود نمی‌سازد. این امر، چونان خورشیدی فروزان، رحمت و حکمت الهی را در نظام هدایت نمایان می‌کند.
نقش آگاهی در مسئولیت
آگاهی، چونان کلیدی است که درهای هدایت را می‌گشاید. در این آیه، غافل بودن اهل شهرها به معنای ناآگاهی از پیام انبیاست. خداوند، جوامعی را که در غفلت به سر می‌برند، به سبب ظلمشان هلاک نمی‌کند، بلکه با بعثت پیامبران، نور آگاهی را بر آن‌ها می‌تاباند. این مفهوم با آیه‌ای دیگر تأیید می‌شود:
فَإِنَّمَا عَلَيْهِ الْبَلَاغُ الْمُبِينُ
وظیفه او تنها رساندن پیام روشن است.
انبیا موظف‌اند پیام الهی را به روشنی ابلاغ کنند، و آگاهی انسان‌ها از این پیام، آن‌ها را در برابر اعمالشان مسئول می‌سازد. حتی فهمی ساده از پیام، کافی است تا انسان از غفلت خارج شود و در برابر کردار خویش پاسخگو باشد.
جمع‌بندی بخش نخست
آیه ۱۳۱ سوره انعام، چونان مشعلی فروزان، بر عدالت الهی تأکید دارد. پروردگار، جوامع را تنها زمانی به عذاب گرفتار می‌کند که ظلمشان با آگاهی از پیام انبیا همراه باشد. این اصل، نظام هدایت الهی را به زیبایی نمایان می‌سازد و نشان می‌دهد که رحمت و حکمت پروردگار، هیچ قومی را در غفلت به هلاکت نمی‌رساند.
بخش دوم: نقد مفهوم مظلومیت و مسئولیت همگانی
بازخوانی مفهوم ظلم و مظلومیت
در نگاه قرآنی، مفهوم مظلومیت به معنای رایج آن، چندان جایگاهی ندارد. ظالم و ضعیف، هر دو در برابر اعمال خویش مسئول‌اند. این دیدگاه، چونان آیینه‌ای صاف، حقیقت را بازتاب می‌دهد که هیچ‌کس از مسئولیت کردار خویش معاف نیست. قرآن کریم می‌فرماید:
وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ
هر مصیبتی که به شما می‌رسد، به سبب آن چیزی است که دستانتان فراهم آورده‌اند.
این آیه (شورى/۳۰) نشان می‌دهد که مصیبت‌ها نتیجه اعمال خود انسان‌هاست. حتی ضعیفان، اگر در برابر ظلم سکوت کنند یا به آن یاری رسانند، در زنجیره ظلم شریک‌اند. به عنوان مثال، کسی که در برابر دود سیگار دیگری سکوت می‌کند، با ناتوانی یا بی‌غیرتی خویش، به تداوم ظلم یاری می‌رساند. این دیدگاه، انسان را به کنشگری و ایستادگی در برابر ستم دعوت می‌کند.
درنگ: در نظام قرآنی، مظلوم واقعی وجود ندارد؛ هر فرد، به سبب کردار خویش، در برابر ظلم مسئول است. این مسئولیت، انسان را به کنشگری و آگاهی دعوت می‌کند.
تمثیلی از آگاهی و مسئولیت
برای روشن شدن این مفهوم، تمثیلی بدیع را در نظر آورید: شخصی در کنار رودخانه‌ای، بی‌توجه به هشدارها، آب آلوده می‌نوشد. عالمی به او هشدار می‌دهد که این آب، زیان‌بار است و ممکن است به بیماری منجر شود. اگر او همچنان به نوشیدن ادامه دهد و بپرسد «فم چیست؟»، این پرسش ساده، خود نشانه‌ای از آگاهی است. حال، اگر با وجود این آگاهی، به عمل زیان‌بار خود ادامه دهد، مسئول عواقب آن خواهد بود. این تمثیل، نشان‌دهنده نقش انبیا در ابلاغ پیام و مسئولیت انسان در پذیرش یا رد آن است.
جمع‌بندی بخش دوم
مفهوم مظلومیت، در نگاه قرآنی، جایگاهی ندارد. هر فرد، اعم از ظالم یا ضعیف، در برابر اعمال خویش مسئول است. این مسئولیت، انسان را به آگاهی و کنشگری در برابر ستم فرا می‌خواند. تمثیل آب آلوده، نشان‌دهنده نقش انبیا در روشن ساختن مسیر هدایت و مسئولیت انسان در پذیرش آن است.
بخش سوم: درجات و درکات اعمال انس و جن
مفهوم درجات و درکات
قرآن کریم، انسان‌ها و جن‌ها را دارای درجات یا درکاتی می‌داند که نتیجه اعمالشان است:
وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا ۚ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
و برای هر یک، درجاتی است از آنچه انجام داده‌اند، و پروردگارت از آنچه می‌کنند غافل نیست.
این آیه (انعام/۱۳۲) نشان می‌دهد که اعمال انسان‌ها و جن‌ها، آن‌ها را به سوی درجات والا یا درکات پست می‌برد. کافران، به سبب اعمال ناشایست، در درکات قرار می‌گیرند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ
همانا منافقان در پایین‌ترین درجه از آتش‌اند.
این درجات و درکات، چونان پله‌های نردبانی هستند که انسان و جن با اعمال خویش بر آن بالا یا پایین می‌روند. پیشرفت یا پسرفت، نتیجه کردار آگاهانه آن‌هاست.
نقد ناآگاهی از جن
جن‌ها، موجوداتی مکلف با توانایی‌های ویژه‌اند که قرآن کریم از آن‌ها یاد کرده است:
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ
و جن را از شعله‌ای از آتش آفرید.
ناآگاهی از ماهیت جن‌ها، مانعی در مسیر تعامل مثبت با آن‌هاست. جن‌ها، با قدرت و توانایی‌های خاص خود، می‌توانند تأثیرات عمیقی بر انسان‌ها داشته باشند. این ناآگاهی، چونان پرده‌ای تاریک، مانع از فهم حقیقت این موجودات و نقش آن‌ها در نظام آفرینش شده است.
درنگ: جن‌ها، موجوداتی مکلف با توانایی‌های ویژه‌اند که آگاهی از آن‌ها، به فهم بهتر نظام آفرینش یاری می‌رساند.
جمع‌بندی بخش سوم
درجات و درکات، نتیجه اعمال آگاهانه انسان‌ها و جن‌هاست. این درجات، چونان نردبانی، جایگاه هر موجود را در نظام آفرینش تعیین می‌کند. ناآگاهی از جن‌ها، مانعی در مسیر فهم حقیقت است، و شناخت آن‌ها، به درک بهتر نظام هدایت الهی کمک می‌کند.
بخش چهارم: خودشناسی و جفت‌شناسی
خودشناسی به مثابه دروازه معرفت
خودشناسی، چونان کلیدی طلایی، راه به سوی معرفت پروردگار می‌گشاید. قرآن کریم می‌فرماید:
وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ
و در وجود خودتان، آیا نمی‌نگرید؟
این آیه (ذاریات/۲۱) انسان را به تأمل در خویشتن دعوت می‌کند. خودشناسی، با شناخت جفت آغاز می‌شود. جفت، چه در معنای زیستی و چه در معنای معنوی، بخشی از هویت انسان است. انسان، چونان درختی است که ریشه‌هایش در جفت او نهفته است. بدون شناخت این ریشه‌ها، معرفت به پروردگار، چونان بنایی بی‌پایه، فرو می‌ریزد.
تمثیلی از جفت‌شناسی
جفت‌شناسی را می‌توان به آینه‌ای تشبیه کرد که انسان در آن، حقیقت خویش را می‌بیند. انسانی که جفت خویش را نشناسد، چونان مسافری است که در بیابانی بی‌انتها سرگردان مانده است. شناخت جفت، چه در انسان و چه در جن، راه به سوی فهم حقیقت وجود می‌گشاید. این شناخت، نیازمند تأمل و وقت‌گذاری است، چنان‌که انسان باید در برابر آینه وجود خویش بایستد و بپرسد: «من کیستم؟»
درنگ: خودشناسی، با شناخت جفت آغاز می‌شود و این شناخت، دروازه‌ای است به سوی معرفت پروردگار.
جمع‌بندی بخش چهارم
خودشناسی، پایه‌ای است برای معرفت الهی. شناخت جفت، چه در معنای زیستی و چه در معنای معنوی، انسان را به فهم حقیقت خویش نزدیک می‌کند. این شناخت، نیازمند تأمل و آگاهی است و انسان را از غفلت به سوی هدایت رهنمون می‌سازد.
بخش پنجم: نقد نظام آموزشی و نیاز به فرهنگ‌سازی
نقد نظام آموزشی کنونی
نظام آموزشی کنونی، چونان باغی است که میوه‌هایش به جای تغذیه روح، تنها جسم را سیر می‌کند. آموزش‌های مدرن، انسان را از خودشناسی و معرفت الهی محروم ساخته‌اند. قرآن کریم می‌فرماید:
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ
آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟
این آیه (نساء/۸۲) انسان را به تأمل در معانی قرآن کریم دعوت می‌کند. نظام آموزشی، به جای پرورش فهم و شعور، تنها به علوم مادی پرداخته و انسان را از حقیقت وجود خویش دور ساخته است.
اهمیت فرهنگ‌سازی
فرهنگ‌سازی، چونان آبی زلال، جامعه را از تشنگی جهل می‌رهاند. سرمایه‌گذاری در فرهنگ، ارزشمندتر از پروژه‌های مادی است. قرآن کریم می‌فرماید:
قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ
بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟
این آیه (زمر/۹) بر برتری دانش و آگاهی تأکید دارد. سرمایه‌گذاری در فرهنگ، انسان‌ها را به سوی فهم و شعور هدایت می‌کند و جامعه را از نادانی می‌رهاند.
درنگ: فرهنگ‌سازی، کلید رهایی از جهل و نادانی است. سرمایه‌گذاری در آگاهی، جامعه را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی بخش پنجم
نظام آموزشی کنونی، انسان را از خودشناسی و معرفت الهی دور ساخته است. فرهنگ‌سازی، به عنوان ضرورتی بنیادین، می‌تواند جامعه را از جهل رهایی بخشد و انسان‌ها را به سوی آگاهی و کمال هدایت کند.
بخش ششم: آینده هدایت و تکامل اجتماعی
پیشرفت انسان و جن
انسان و جن، با اعمال خویش، در مسیر تکامل یا انحطاط گام برمی‌دارند. این پیشرفت، چونان رودی جاری، از آگاهی و عمل صالح سرچشمه می‌گیرد. با گذر زمان، انسان‌ها عاقل‌تر شده و درجات بالاتری کسب می‌کنند. این دیدگاه، با آیه ۱۳۲ سوره انعام هم‌خوانی دارد که در بخش پیشین ذکر شد.
امکان نبوت زنان در آینده
با افزایش آگاهی و امنیت اجتماعی، امکان ظهور پیامبران زن در آینده وجود دارد. این پیش‌بینی، چونان بذری در خاک حاصل‌خیز، به تکامل اجتماعی اشاره دارد. در گذشته، محدودیت‌های اجتماعی مانع از چنین امری بود، اما با پیشرفت جامعه، این امکان پدیدار خواهد شد.
درنگ: با تکامل اجتماعی و افزایش آگاهی، امکان نبوت زنان در آینده پدیدار خواهد شد، که نشانه‌ای از پیشرفت انسان در درجات است.
جمع‌بندی بخش ششم
انسان و جن، با اعمال خویش، در مسیر تکامل یا انحطاط گام برمی‌دارند. آینده هدایت، با افزایش آگاهی و امنیت اجتماعی، امکان ظهور اشکال جدیدی از نبوت را فراهم می‌آورد. این پیشرفت، نشانه‌ای از حرکت انسان به سوی درجات والاست.
نتیجه‌گیری کلی
آیه ۱۳۱ سوره انعام، چونان مشعلی فروزان، عدالت الهی را در عدم عذاب غافلان تبیین می‌کند. این آیه، انسان و جن را به مسئولیت در برابر اعمالشان فرا می‌خواند. خودشناسی، جفت‌شناسی، و فرهنگ‌سازی، دروازه‌های آگاهی و هدایت‌اند. نظام آموزشی کنونی، نیازمند بازنگری است تا انسان را به سوی فهم حقیقت وجود خویش رهنمون سازد. آینده هدایت، با تکامل اجتماعی و افزایش آگاهی، افق‌های جدیدی را پیش روی انسان و جن می‌گشاید. این نوشتار، با تأمل در این مفاهیم، تلاش کرد تا نوری بر حقیقت قرآن کریم و درس‌های ژرف آن بتاباند.
با نظارت صادق خادمی