متن درس

تفسیر: نعمت‌های الهی و پرهیز از خطوات شیطان

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۴۵)

دیباچه

قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشر در مسیر شناخت آفرینش و وظایف او در برابر نعمت‌های الهی است. آیه ۱۴۲ سوره انعام، با بیانی شیوا، به توصیف خلقت حیوانات و دعوت به بهره‌مندی مشروع از رزق الهی پرداخته و انسان را از پیروی از گام‌های شیطان برحذر می‌دارد. این نوشتار، با نگاهی عمیق به این آیه شریفه، درصدد است تا با تبیین خلقت الهی، نقش نعمت‌ها در حیات بشر و خطر وسوسه‌های شیطانی را با زبانی روشن و متین بررسی نماید. با بهره‌گیری از تمثیلات و پیوندهای معنایی، این متن کوشیده است تا مفاهیم قرآنی را به‌گونه‌ای منسجم و جامع برای خوانندگان روشن سازد.

بخش یکم: خلقت الهی و نعمت‌های زمینی

آفرینش گیاهان و درختان

قرآن کریم در آیه ۱۴۱ سوره انعام، پیش از ورود به بحث حیوانات، به خلقت گیاهان و درختان پرداخته و از باغ‌های آراسته (معروشات) و غیرآراسته، نخل‌ها، زراعت‌ها، زیتون و انار سخن می‌گوید. این توصیف، چونان نقاشی‌ای بدیع، نظم و زیبایی آفرینش الهی را به تصویر می‌کشد. خداوند متعال، با آفرینش این نعمت‌ها، انسان را به تأمل در نشانه‌های حکمت خویش دعوت می‌کند.

این آیه، که پیش‌درآمدی بر آیه مورد بحث است، نشان‌دهنده تنوع و تکثر نعمت‌های الهی است. باغ‌های آراسته، که بر داربست‌ها استوارند، و باغ‌های خودرو، که در طبیعت بی‌تکلف روییده‌اند، هر یک به‌گونه‌ای خاص نیازهای انسان را برآورده می‌سازند. نخل‌ها و زراعت‌ها، که مایه حیات و قوت بشرند، و زیتون و انار، که نماد برکت و شفا هستند، همگی گواه لطف بی‌کران الهی‌اند.

خلقت حیوانات: حموله و فرشا

در آیه ۱۴۲ سوره انعام، خداوند متعال به خلقت حیوانات پرداخته و آن‌ها را به دو دسته حموله (بارکش) و فرشا (غیربارکش) تقسیم می‌کند. این تقسیم‌بندی، که با ظرافتی خاص بیان شده، نشان‌دهنده حکمت الهی در خلقت موجودات برای تأمین نیازهای گوناگون بشر است.

حیوانات حموله، مانند اسب، شتر، گاو و خر، برای حمل بار و خدمت به انسان آفریده شده‌اند. این موجودات، که با نیروی خویش بارهای سنگین را جابه‌جا می‌کنند، نمادی از قدرت و حکمت الهی در خدمت به بشر هستند. در مقابل، حیوانات فرشا، مانند پرندگان کوچک (چون گنجشک و قناری)، که بر زمین سکنی گزیده‌اند، نه برای حمل بار، بلکه برای زینت و زیبایی خلقت آفریده شده‌اند. این موجودات، که گاه در آسمان پرواز می‌کنند و گاه بر زمین می‌نشینند، جلوه‌ای از لطافت و تنوع در آفرینش‌اند.

این تقسیم‌بندی، که در قرآن کریم با عبارت «حَمُولَةً وَفَرْشًا» آمده، نشان‌دهنده دقت و نظم الهی در خلقت است. هر دسته از حیوانات، با ویژگی‌های خاص خود، بخشی از نیازهای مادی و معنوی بشر را تأمین می‌کنند.

جمع‌بندی بخش یکم

این بخش از آیه، با توصیف خلقت گیاهان و حیوانات، انسان را به تأمل در نعمت‌های الهی دعوت می‌کند. گیاهان و درختان، که قوت و زیبایی را به ارمغان می‌آورند، و حیوانات حموله و فرشا، که هر یک نقشی خاص در حیات بشر دارند، همگی نشانه‌هایی از حکمت بی‌پایان الهی‌اند. این نعمت‌ها، که چونان گنجینه‌هایی در دسترس بشر قرار گرفته‌اند، او را به شکرگزاری و بهره‌مندی مشروع فرا می‌خوانند.

بخش دوم: دعوت به بهره‌مندی مشروع از نعمت‌ها

رزق الهی و تنوع آن

قرآن کریم در ادامه آیه ۱۴۲، با عبارت «كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ»، انسان را به بهره‌مندی از نعمت‌های الهی دعوت می‌کند. این دعوت، که با زبانی نرم و مهربانانه بیان شده، نشان‌دهنده لطف و رحمت خداوند است که رزق را به‌گونه‌ای متنوع و در دسترس قرار داده است.

رزق الهی، که شامل خوراک، پوشاک و دیگر نیازهای زندگی است، برای هر فرد و جامعه‌ای به تناسب شرایط و مکان متفاوت است. برای برخی، که در مناطق روستایی زیست می‌کنند، محصولاتی چون کشک، ماست و گوشت در دسترس‌تر است، در حالی که برای شهرنشینان، روغن‌های نباتی و دیگر محصولات صنعتی رایج‌تر است. این تنوع، که چونان رنگ‌های گوناگون در تابلوی آفرینش است، نشان‌دهنده حکمت الهی در تأمین نیازهای بشر است.

این آیه، انسان را به استفاده مشروع از این نعمت‌ها دعوت می‌کند. مشروعیت در بهره‌مندی، به معنای پرهیز از اسراف، حرام‌خواری و ظلم در استفاده از نعمت‌هاست. انسان باید با هوشیاری، نعمت‌های الهی را به‌گونه‌ای مصرف کند که شایسته امانت‌داری او باشد.

جمع‌بندی بخش دوم

دعوت به بهره‌مندی از رزق الهی، پیامی است که انسان را به شکرگزاری و استفاده مسئولانه از نعمت‌ها فرا می‌خواند. این بخش از آیه، با تأکید بر تنوع رزق و مشروعیت در مصرف، انسان را به سوی زندگی‌ای متعادل و معنوی هدایت می‌کند.

بخش سوم: پرهیز از خطوات شیطان

مفهوم خطوات شیطان

قرآن کریم در ادامه آیه ۱۴۲، با عبارت «وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ»، انسان را از پیروی از گام‌های شیطان برحذر می‌دارد. خطوات، که به معنای گام‌ها یا ردپاهاست، به اعمال و رفتارهایی اشاره دارد که شیطان انسان را به سوی آن‌ها سوق می‌دهد. این اعمال، که چونان دام‌هایی پنهان در مسیر انسان گسترده شده‌اند، شامل غیبت، تهمت، ظلم، آزار و دیگر رفتارهای ناپسند است.

شیطان، که دشمن آشکار انسان معرفی شده، با وسوسه و فریب، او را به سوی گمراهی می‌کشاند. این وسوسه‌ها، گاه چون نسیمی فریبنده، انسان را به سوی اعمال ناشایست سوق می‌دهند و گاه چون طوفانی سهمگین، او را از مسیر حق دور می‌سازند.

نقش نفس عماره در گمراهی

یکی از عوامل اصلی گمراهی انسان، نفس عماره است که زمینه‌ساز وسوسه‌های شیطانی می‌شود. نفس عماره، که در قرآن کریم با عبارت «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ» (یوسف/۵۳) توصیف شده، چونان خاکی حاصلخیز، بستر پذیرش وسوسه‌های شیطان را فراهم می‌کند. اگر نفس انسان از اقتضائات شیطانی تهی باشد، شیطان توان نفوذ در او را نخواهد داشت.

نفس عماره، که گاه چون موجی سرکش در دریای وجود انسان به خروش می‌آید، او را به سوی گناه و نافرمانی سوق می‌دهد. شیطان، با بهره‌گیری از این اقتضا، وسوسه‌های خود را در دل انسان می‌کارد و او را به سوی اعمال ناشایست هدایت می‌کند.

شیاطین جن و انس

قرآن کریم، شیاطین را به دو دسته جن و انس تقسیم می‌کند. شیاطین انس، که گاه در قالب انسان‌هایی فریبکار و گمراه ظاهر می‌شوند، با رفتارهایی چون غیبت، تهمت و ظلم، راه شیطان را هموار می‌کنند. این شیاطین، که گاه در میان نزدیکان و آشنایان انسان یافت می‌شوند، خطرشان از شیطان جن کمتر نیست.

ابلیس، که سردمدار شیاطین است، تنها به سراغ انسان‌های بزرگ و انبیا می‌رود، اما فرزندان او، که در قالب شیاطین جن و انس عمل می‌کنند، همگان را هدف وسوسه‌های خود قرار می‌دهند. این شیاطین، چونان سایه‌هایی تاریک، در کمین انسان‌اند تا او را از مسیر حق دور سازند.

راهکارهای مقابله با شیطان

برای مقاومت در برابر وسوسه‌های شیطان، قرآن کریم راهکارهایی چون استعاذه و توبه را پیشنهاد می‌کند. استعاذه، که با عبارت «فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ» (فصلت/۳۶) توصیه شده، پناه بردن به خداوند از شر شیطان است. این پناه‌جویی، چونان سپری استوار، انسان را در برابر وسوسه‌ها حفظ می‌کند.

توبه، که راه بازگشت به سوی خداوند است، انسان را از دام گناه رها می‌سازد. هنگامی که انسان در برابر وسوسه‌های شیطان شکست می‌خورد، توبه چون کلیدی گشاینده، درهای رحمت الهی را به روی او می‌گشاید.

دشمنی آشکار و پنهان

قرآن کریم، شیطان را دشمنی آشکار (عَدُوٌّ مُبِينٌ) معرفی می‌کند، در حالی که نفاق، دشمنی‌ای پنهان است. دشمنی شیطان، که گاه با عربده و فریاد همراه است، از دشمنی منافقان، که در خفا و با تزویر عمل می‌کنند، متمایز است. این آشکار بودن دشمنی شیطان، انسان را به هوشیاری و مقاومت در برابر او دعوت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش از آیه، با تأکید بر پرهیز از خطوات شیطان، انسان را به هوشیاری در برابر وسوسه‌های شیطانی دعوت می‌کند. نفس عماره، شیاطین جن و انس، و دشمنی آشکار شیطان، همگی عواملی‌اند که انسان را به سوی گمراهی سوق می‌دهند. استعاذه و توبه، به‌عنوان راهکارهایی الهی، انسان را در این مسیر یاری می‌کنند.

بخش چهارم: نقد تأثیرات اجتماعی وسوسه‌های شیطان

آثار اجتماعی گمراهی

وسوسه‌های شیطان، نه‌تنها به انحراف فردی، بلکه به فساد اجتماعی نیز منجر می‌شوند. غیبت، تهمت و ظلم، که از مصادیق خطوات شیطان‌اند، چونان زخم‌هایی بر پیکر جامعه، همبستگی و اعتماد را از میان می‌برند. این اعمال، که گاه با اراده انسان و گاه تحت تأثیر نفس عماره انجام می‌شوند، ریشه در اقتضائات نفسانی و وسوسه‌های شیطانی دارند.

قرآن کریم، با عبارت «وَلَا تَفْسَدُوا فِي الْأَرْضِ» (اعراف/۵۶)، انسان را از فساد در زمین برحذر می‌دارد. این فساد، که گاه در قالب رفتارهای ناشایست اجتماعی بروز می‌کند، نتیجه پیروی از خطوات شیطان است.

جمع‌بندی بخش چهارم

وسوسه‌های شیطان، که چونان بادی مسموم در جامعه می‌وزد، به انحرافات اجتماعی و فروپاشی اخلاقی منجر می‌شوند. پرهیز از این وسوسه‌ها و پایبندی به ارزش‌های الهی، راهی است برای حفظ سلامت جامعه و سعادت انسان.

نتیجه‌گیری کلی

آیه ۱۴۲ سوره انعام، چونان آیینه‌ای شفاف، خلقت الهی، نعمت‌های بی‌پایان خداوند و خطر وسوسه‌های شیطانی را به تصویر می‌کشد. این آیه، با دعوت به بهره‌مندی مشروع از رزق الهی و پرهیز از خطوات شیطان، انسان را به سوی زندگی‌ای متعادل و معنوی هدایت می‌کند. حیوانات حموله و فرشا، که هر یک نقشی خاص در حیات بشر دارند، نشانه‌هایی از حکمت الهی‌اند. نفس عماره و شیاطین جن و انس، که در کمین انسان‌اند، با استعاذه و توبه مهار می‌شوند. این نوشتار، با تبیین این مفاهیم، کوشیده است تا راهی روشن برای فهم و عمل به این آیه شریفه ارائه دهد.