متن درس
تفسیر: جامعیت ادیان ابراهیمی و پویایی وحی در سوره انعام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۵۶)
دیباچه
سوره انعام، چونان دریایی ژرف، معارف الهی را در خود جای داده و با آیاتی روشنگر، راه هدایت را به سوی انسان می‌گشاید. این سوره، با تأکید بر وحدت ادیان ابراهیمی و جامعیت پیام الهی، دعوتی است به تأمل در اصول مشترک توحیدی و پرهیز از تفرقه و تعصب. در این نوشتار، با تکیه بر آیات پایانی سوره (۱۵۴-۱۵۷)، به بررسی مفاهیم عمیق قرآنی، نقد بغض و خشونت میان ادیان، و ضرورت بازنگری در فهم متون دینی پرداخته می‌شود. این تفسیر، با نگاهی نو به ادامه‌دار بودن وحی و نقش زنان در آینده دین، تلاش دارد تا پیام قرآن کریم را چونان چشمه‌ای زلال، به ذهن و دل خوانندگان برساند.
بخش نخست: جامعیت تورات و قرآن کریم در هدایت الهی
تورات: کتابی کامل و هدایت‌بخش
قرآن کریم در آیه ۱۵۴ سوره انعام، تورات را به‌عنوان کتابی کامل و جامع توصیف می‌کند که برای هدایت و رحمت نازل شده است. این آیه، چونان آیینه‌ای، جامعیت دین موسی علیه‌السلام را بازتاب می‌دهد و هرگونه تصور نقص در آن را نفی می‌کند.
ثُمَّ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذِي أَحْسَنَ وَتَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَعَلَّهُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ
سپس به موسی کتاب دادیم که برای نیکوکار کامل بود و هر چیزی را توضیح می‌داد و هدایت و رحمت بود، شاید که به دیدار پروردگارشان ایمان آورند.
این آیه، تورات را دارای ویژگی‌هایی چون «تمامًا» (کمال کمی)، «على الذي أحسن» (کمال کیفی)، «تفصيلًا لكل شيء» (جامعیت در تبیین)، «هدى» (هدایت‌بخشی)، و «رحمة» (رحمت‌آمیزی) معرفی می‌کند. این اوصاف، نشان از آن دارد که تورات در زمان خود، چونان قرآنی کامل، راهنمای بشریت بوده است. تأکید قرآن کریم بر این ویژگی‌ها، دعوتی است به بازنگری در تصورات نادرست که ادیان پیشین را ناقص می‌پندارند. تورات، مانند گوهری درخشان، در زمان خود خاتم ادیان بوده و راه سعادت را به پیروانش نشان داده است.
درنگ: تورات، به‌عنوان کتابی کامل و هدایت‌بخش، در زمان خود خاتم ادیان بوده و با قرآن کریم در اصول هدایتی اشتراک دارد. این وحدت، زمینه‌ساز گفت‌وگوی بین‌ادیانی و پرهیز از تعصب است.
قرآن کریم: کتابی مبارک و پویا
قرآن کریم در آیه ۱۵۵ سوره انعام، خود را کتابی مبارک معرفی می‌کند که برای هدایت و رحمت نازل شده است. این آیه، چونان نسیمی روح‌بخش، پویایی و تازگی قرآن کریم را به تصویر می‌کشد.
وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
و این کتابی است که آن را نازل کردیم، مبارک است، پس آن را پیروی کنید و تقوا پیشه کنید، شاید مورد رحمت قرار گیرید.
واژه «مبارک» به معنای سرشار از خیر و برکت، نشان‌دهنده تازگی و جذابیت قرآن کریم است. دستور به «فاتبعوه» (پیروی کنید) و «اتقوا» (تقوا پیشه کنید)، دو بعد ایجابی و سلبی هدایت را برجسته می‌کند. قرآن کریم، مانند چشمه‌ای زلال، نه‌تنها هدایت را به ارمغان می‌آورد، بلکه با رحمت خود، دل‌های مؤمنان را سیراب می‌کند. این آیه، بر پیوستگی و تکامل ادیان الهی تأکید دارد و قرآن کریم را به‌عنوان ادامه‌دهنده راه تورات و دیگر کتب آسمانی معرفی می‌کند.
درنگ: قرآن کریم، با ویژگی مبارک بودن، پویایی و انطباق‌پذیری خود را نشان می‌دهد و دعوتی است به عمل به اوامر و پرهیز از نواهی برای دستیابی به رحمت الهی.
بخش دوم: رفع بهانه‌جویی و مسئولیت‌پذیری در برابر هدایت
هدف نزول قرآن کریم
آیه ۱۵۶ سوره انعام، هدف از نزول قرآن کریم را رفع بهانه‌جویی انسان‌ها بیان می‌کند. این آیه، چونان مشعلی فروزان، راه را برای پذیرش مسئولیت هدایت روشن می‌سازد.
أَنْ تَقُولُوا إِنَّمَا أُنْزِلَ الْكِتَابُ عَلَى طَائِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنَا وَإِنْ كُنَّا عَنْ دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ
تا نگویید که کتاب تنها بر دو گروه پیش از ما نازل شده و ما از مطالعه آن‌ها غافل بودیم.
این آیه، بهانه‌جویی کسانی را که ادعا می‌کنند اگر کتابی الهی به آن‌ها نازل می‌شد، بهتر عمل می‌کردند، نفی می‌کند. قرآن کریم، با ارائه «بینه» (دلیل روشن)، انسان‌ها را به پذیرش مسئولیت در برابر هدایت الهی فرا می‌خواند. این دعوت، مانند کلیدی است که قفل غفلت را می‌گشاید و راه را برای عمل به آیات الهی هموار می‌سازد.
درنگ: نزول قرآن کریم، بهانه‌جویی را از انسان سلب کرده و با ارائه دلیل روشن، مسئولیت‌پذیری در برابر هدایت الهی را الزام می‌کند.
نقد رویگردانی از آیات الهی
قرآن کریم در آیه ۱۵۷ سوره انعام، به کسانی که از آیات الهی روی برمی‌گردانند، هشدار می‌دهد. این آیه، چونان زنگ بیدارباشی، انسان را به تأمل در عواقب نافرمانی دعوت می‌کند.
فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَصَدَّ عَنْهَا ۗ سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ
پس کیست ستمکارتر از آن که آیات خدا را تکذیب کند و از آن‌ها روی بگرداند؟ به‌زودی کسانی را که از آیات ما روی می‌گردانند، به سزای اعمالشان به عذابی سخت کیفر می‌دهیم.
این آیه، رویگردانی از آیات الهی را ظلم بزرگی می‌داند و هشدار می‌دهد که چنین عملی، عواقب سختی در پی خواهد داشت. با این حال، زبان هشدارآمیز این آیه، که در فرهنگ صدر اسلام متناسب با مخاطبان آن زمان بود، نیازمند تفسیری است که با ارزش‌های مدرن مانند رحمت و مدارا همخوانی داشته باشد. این تفسیر، مانند نسیمی آرام، باید بر رحمت و هدایت الهی تأکید کند تا دل‌های امروزی را به سوی ایمان سوق دهد.
درنگ: رویگردانی از آیات الهی، ظلمی بزرگ است که نیازمند بازتعریف زبان هشدارآمیز قرآن کریم با تأکید بر رحمت و هدایت در دنیای مدرن است.
بخش سوم: نقد تعصبات دینی و دعوت به وحدت
نقد بغض و خشونت میان ادیان
یکی از محورهای کلیدی درس‌گفتار، نقد تعصبات دینی و خشونت‌هایی است که میان پیروان ادیان ابراهیمی رواج یافته است. این تعصبات، که یهودیان، مسیحیان، و دیگر گروه‌های دینی را با برچسب‌هایی چون «کافر» یا «دشمن» می‌نوازند، مانند خاری در پای وحدت توحیدی فرو می‌روند. این نقد، دعوتی است به بازنگری در رویکردهایی که به جای تقویت اشتراکات، تفرقه را دامن می‌زنند.
قرآن کریم، چونان آیینه‌ای صاف، وحدت پیام ادیان ابراهیمی را بازتاب می‌دهد. ادیان موسی، عیسی، و محمد صلوات‌الله‌علیهم، همگی از یک چشمه الهی سیراب شده‌اند و تفاوت‌های ظاهری آن‌ها نباید بهانه‌ای برای دشمنی باشد. اگر جوامع دینی، مانند شاخه‌های یک درخت تنومند، در کنار هم قرار گیرند، می‌توانند در برابر طوفان‌های فرهنگی و استعماری استوار بمانند.
درنگ: تعصبات دینی و برچسب‌زنی به پیروان ادیان دیگر، مانعی در برابر وحدت توحیدی است. قرآن کریم دعوت به گفت‌وگوی بین‌ادیانی بر اساس اصول مشترک می‌کند.
ضرورت وحدت ادیان
اگر جوامع دینی، با تکیه بر اصول مشترک توحیدی، متحد شوند، می‌توانند چونان سپری استوار، از ارزش‌های الهی در برابر چالش‌های جهانی دفاع کنند. تفرقه، مانند زهری مهلک، نیروی جوامع دینی را تضعیف کرده و آن‌ها را در برابر نفوذ فرهنگ‌های مخرب آسیب‌پذیر می‌سازد. وحدت، مانند جریانی خروشان، می‌تواند جوامع را به سوی سعادت و پیشرفت هدایت کند.
بخش چهارم: پویایی وحی و آینده دین
وحی: نهادی انسانی و ادامه‌دار
یکی از دیدگاه‌های نوآورانه درس‌گفتار، تأکید بر ادامه‌دار بودن وحی به‌عنوان نهادی انسانی است. وحی، مانند شاعری که از اعماق جان انسان می‌جوشد، پایان‌ناپذیر است و تا زمانی که بشریت وجود دارد، این چشمه الهی جاری خواهد ماند. این دیدگاه، ایده خاتمیت نبوت به معنای سنتی را به چالش می‌کشد و وحی را ظرفیتی انسانی می‌داند که در هر زمان و مکان می‌تواند ظهور یابد.
تشبیه وحی به شاعری، مانند نغمه‌ای دل‌انگیز، نشان‌دهنده پویایی و خلاقیت این پدیده است. همان‌گونه که شاعری در هر عصری می‌تواند اشعاری نو سراید، وحی نیز می‌تواند در قالب‌های جدید و متناسب با نیازهای زمانه ظاهر شود. این دیدگاه، مانند کلیدی زرین، درهای جدیدی به سوی فهم دین در دنیای مدرن می‌گشاید.
درنگ: وحی، به‌عنوان نهادی انسانی، پایان‌ناپذیر است و می‌تواند در آینده با ظهور پیام‌آوران جدید، از جمله زنان، ادامه یابد.
نقش زنان در آینده نبوت
یکی از پیش‌بینی‌های بدیع درس‌گفتار، امکان ظهور زنان به‌عنوان پیام‌آوران الهی در آینده است. این دیدگاه، با تأکید بر لزوم امنیت اجتماعی، معتقد است که زنان، مانند ستارگانی در آسمان دین، می‌توانند در شرایط مناسب به مقام نبوت نائل شوند. این پیش‌بینی، مانند نسیمی نویدبخش، افق‌های جدیدی را در الهیات و فلسفه جنسیت می‌گشاید.
اشاره به ستم‌هایی که بر بانویی چون حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها رفت، نشان‌دهنده موانع تاریخی و اجتماعی در برابر نقش‌آفرینی زنان در حوزه دین است. با این حال، آینده‌ای که در آن زنان از امنیت و فرصت برابر برخوردار باشند، می‌تواند شاهد ظهور پیام‌آورانی باشد که از پیشینیان نیز بزرگ‌ترند. این دیدگاه، مانند گلی که در بهار شکوفا می‌شود، نویدبخش تحولات عمیق در فهم دینی است.
درنگ: با فراهم شدن امنیت اجتماعی، زنان می‌توانند در آینده به مقام نبوت نائل شوند و نقش‌های برجسته‌ای در هدایت الهی ایفا کنند.
بخش پنجم: نقد انحرافات اخلاقی و نقش علم دینی
انحرافات اخلاقی در جوامع مدرن
درس‌گفتار به انحرافات اخلاقی در جوامع مدرن اشاره دارد و آن‌ها را نتیجه دوری از ارزش‌های دینی می‌داند. در گذشته، جوامع با وجود سادگی و کمبود دانش، از فساد و تباهی کمتری رنج می‌بردند. اما امروز، با افزایش دانش و فناوری، شیطنت و فساد، مانند علف‌های هرز، در جامعه ریشه دوانده است. این نقد، مانند هشداری است که انسان را به بازگشت به اصول اخلاقی دینی فرا می‌خواند.
مقایسه گذشته و حال، مانند ترازویی است که سادگی و پاکی گذشته را در برابر پیچیدگی و فساد امروز می‌سنجد. این وضعیت، ضرورت بازتعریف ارزش‌های دینی در چارچوب‌های مدرن را برجسته می‌کند تا مانند مشعلی فروزان، راه سعادت را روشن سازد.
درنگ: انحرافات اخلاقی جوامع مدرن، نتیجه دوری از ارزش‌های دینی است و نیازمند بازگشت به اصول اخلاقی مبتنی بر هدایت الهی است.
چالش‌های علم دینی در کاربرد قرآن کریم
درس‌گفتار به گسست میان قرآن کریم و زندگی روزمره انتقاد دارد و از ناتوانی برخی عالمان در بهره‌گیری عملی از این کتاب آسمانی سخن می‌گوید. این گسست، مانند دیواری است که میان چشمه زلال قرآن کریم و تشنگی جامعه فاصله انداخته است. حتی برخی از عالمان برجسته، در اموری مانند استخاره با قرآن کریم ناتوان بوده‌اند، که نشان‌دهنده نیاز به رویکردی نو در آموزش علوم دینی است.
این نقد، مانند ناقوسی است که عالمان دینی را به بازنگری در روش‌های خود فرا می‌خواند. علم دینی باید با علوم مدرن و روش‌های تفسیری پویا همگام شود تا قرآن کریم را به منبعی زنده و کاربردی برای هدایت تبدیل کند.
درنگ: گسست میان قرآن کریم و زندگی روزمره، ضرورت آموزش پویا و کاربردی علوم دینی را برای تبدیل قرآن به منبعی زنده برجسته می‌کند.
بخش ششم: بازتعریف زبان قرآن کریم در دنیای مدرن
نقد زبان تهدیدآمیز و ضرورت بازتعریف
درس‌گفتار به زبان تهدیدآمیز برخی آیات قرآن کریم، مانند «سنجزی الذین یصدفون عن آیاتنا سوء العذاب»، انتقاد دارد و آن را متناسب با فرهنگ خشن صدر اسلام می‌داند. این زبان، مانند شمشیری دو لبه، در آن زمان برای هدایت مخاطبان مناسب بود، اما در دنیای مدرن، نیازمند تفسیری است که بر رحمت و هدایت تأکید کند.
این بازتعریف، مانند پلی است که قرآن کریم را به ارزش‌های مدرن مانند مهربانی و مدارا پیوند می‌دهد. تفسیر تاریخی و context-bound آیات، می‌تواند مانند نسیمی روح‌بخش، پیام قرآن کریم را برای مخاطبان امروزی زنده و جذاب کند.
درنگ: زبان تهدیدآمیز برخی آیات قرآن کریم، نیازمند تفسیری است که با تأکید بر رحمت و هدایت، با ارزش‌های مدرن همخوانی داشته باشد.
نتیجه‌گیری
تفسیر آیات ۱۵۴ تا ۱۵۷ سوره انعام، مانند گوهری درخشان، عمق و جامعیت پیام قرآن کریم را آشکار می‌سازد. این آیات، با تأکید بر وحدت ادیان ابراهیمی، از تورات تا قرآن کریم، دعوتی است به پرهیز از تعصب و تفرقه. نقد بغض و خشونت میان ادیان، مانند آینه‌ای است که ضرورت گفت‌وگوی بین‌ادیانی را بازتاب می‌دهد. ادامه‌دار بودن وحی و امکان نبوت زنان، مانند افقی نو، پویایی دین را در آینده بشریت نوید می‌دهد. نقد انحرافات اخلاقی و چالش‌های علم دینی، مانند هشداری است که جوامع را به بازگشت به اصول توحیدی و اخلاقی فرا می‌خواند. این تفسیر، مانند چشمه‌ای زلال، تلاش دارد تا پیام قرآن کریم را به زبانی فاخر و متناسب با نیازهای زمانه به خوانندگان عرضه کند.
با نظارت صادق خادمی