متن درس
تفسیر: فرهنگ پوشش و زینت در پرتو آیات قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۷۶)
دیباچه
قرآن کریم، کتاب هدایت و نور، در آیات خویش به مسائل بنیادین زندگی بشر پرداخته و با بیانی حکیمانه، راه سعادت و کمال را ترسیم کرده است. یکی از این مسائل، فرهنگ پوشش و زینت است که نه‌تنها به‌عنوان ضرورتی اجتماعی و انسانی، بلکه به‌مثابه نشانه‌ای از آیات الهی معرفی شده است. این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره اعراف، به‌ویژه آیه ۲۶، و با الهام از درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، به تبیین جایگاه لباس، زینت، و تقوا در فرهنگ انسانی و دینی می‌پردازد. هدف، ارائه تحلیلی جامع و عمیق است که با زبانی روشن و متین، مفاهیم قرآنی را در قالبی منسجم و متناسب با فضای پژوهشی عرضه کند. این اثر، با پیوند زدن آیات الهی به زندگی روزمره، تلاش دارد تا حکمت نهفته در پوشش و زینت را به‌گونه‌ای بازتاب دهد که هم قلب را روشن کند و هم عقل را به تأمل وادارد.
بخش یکم: لباس و زینت، آیات الهی در فرهنگ بشری
مفهوم لباس و زینت در قرآن کریم
قرآن کریم در آیه‌ای نورانی، لباس و زینت را نعمتی الهی می‌داند که برای پوشش عورات و آراستگی انسان نازل شده است. این آیه، که محور بحث این نوشتار است، چنین می‌فرماید:
يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا ۖ وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ۚ ذَٰلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ
ای فرزندان آدم! ما برای شما لباسی فرو فرستادیم که عورت‌هایتان را می‌پوشاند و [لباسی برای] زینت، و لباس تقوا همان بهتر است. این از آیات خداست، باشد که متذکر شوند.
در این آیه، لباس دو کارکرد اساسی دارد: نخست، پوشاندن عورات («يُوَارِي سَوْآتِكُمْ») که به معنای حفظ حریم و عفت انسانی است؛ و دوم، زینت («رِيشًا») که به آراستگی و زیبایی ظاهری اشاره دارد. واژه «رِيشًا» از پر و پشم حیوانات الهام گرفته شده و به‌گونه‌ای تمثیلی، زیبایی و تناسب در پوشش را نشان می‌دهد. این دو کارکرد، لباس را به فرهنگی مشترک در میان انسان‌ها بدل کرده است که فراتر از زمان و مکان، در همه جوامع بشری دیده می‌شود.
درنگ: لباس، به‌مثابه نعمتی الهی، نه‌تنها پوششی برای حفظ عفت است، بلکه زینتی است که انسان را در جایگاه خلیفه‌الله آراسته و ممتاز می‌سازد. این فرهنگ مشترک، ریشه در فطرت انسانی و حکمت الهی دارد.
لباس به‌مثابه فرهنگ جهانی
لباس، فراتر از یک نیاز جسمانی، نشانه‌ای از فرهنگ و هویت انسانی است. در جوامع گوناگون، از شرق تا غرب، انسان‌ها با بهره‌گیری از رنگ‌ها، طرح‌ها، و جنس‌های متنوع، لباس را به ابزاری برای بیان هویت و زیبایی بدل کرده‌اند. بااین‌حال، برخی فرهنگ‌ها به افراط یا تفریط در این امر گرایش یافته‌اند. برای نمونه، در برخی مناطق، عریانی به‌عنوان بخشی از فرهنگ ترویج می‌شود، چنان‌که در برخی مراکز خاص در غرب، افراد ملزم به کنار گذاشتن هرگونه پوشش‌اند. این رویکرد، که در تضاد با فطرت انسانی است، گاه به بهانه آزادی یا بازگشت به طبیعت توجیه می‌شود. در مقابل، در برخی جوامع دیگر، افراط در پوشش، مانند استفاده از پوشیه و عینک به‌گونه‌ای غیرمتعارف، به پیچیدگی‌های غیرضروری منجر شده است. این دوگانه افراط و تفریط، نشان‌دهنده انحراف از حکمت الهی در استفاده از لباس است.
نقد عریانی و ترویج آن
در روزگار کنونی، رسانه‌ها و جریان‌های فرهنگی، گاه با ترویج عریانی، به حذف فرهنگ پوشش دامن می‌زنند. این جریان، که در فیلم‌ها، سریال‌ها، و شبکه‌های اجتماعی نمود یافته، نه‌تنها با آیه نورانی قرآن کریم («وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ»، انعام: ۱۵۱) در تضاد است، بلکه به آسیب‌های اجتماعی مانند تجاوز و ناامنی منجر می‌شود. به‌عنوان مثال، صحنه‌هایی از عریانی در ملأعام، مانند شیردادن آشکار در خیابان‌ها، گاه به واکنش‌های اجتماعی و حتی خشونت منجر شده است. این امر، پرسشی بنیادین را مطرح می‌کند: آیا عریانی، به‌ویژه در فضاهای عمومی، به نقض حریم و عفت نمی‌انجامد؟ در عین حال، قضاوت یک‌طرفه علیه مردان در این موضوع، بدون در نظر گرفتن نقش فرهنگ عریانی، ناعادلانه است. مرد و زن، هر دو در برابر حفظ عفت و پوشش مسئول‌اند، چنان‌که آیه نور (۳۱) بر پوشش هر دو جنس تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش یکم
لباس و زینت، به‌مثابه آیات الهی، در فرهنگ بشری جایگاهی والا دارند. قرآن کریم با تأکید بر پوشش عورات و آراستگی، راه میانه‌ای را نشان می‌دهد که از افراط و تفریط به دور است. نقد عریانی و فرهنگ‌سازی نادرست در این زمینه، ضرورت بازگشت به حکمت قرآنی را گوشزد می‌کند. این بخش، با تکیه بر آیه ۲۶ سوره اعراف، نشان داد که لباس نه‌تنها نیازی جسمانی، بلکه نشانه‌ای از فرهنگ، هویت، و زیبایی فطری انسان است.
بخش دوم: پوشش در برابر حجاب: بازخوانی مفهوم پوشش در اسلام
تمایز پوشش و حجاب
یکی از نکات برجسته در این درس‌گفتار، نقد مفهوم حجاب به‌عنوان اصطلاحی غیراسلامی و تأکید بر مفهوم پوشش است. در فرهنگ قرآنی، پوشش به معنای حفظ بدن از عریانی است و برای هر دو جنس الزامی است. برخلاف حجاب، که گاه به معنای پوشاندن بخشی خاص از بدن با پارچه‌ای خاص فهمیده می‌شود، پوشش مفهومی عام‌تر و فراگیرتر دارد. این دیدگاه با آیه ۲۶ سوره اعراف همخوانی دارد که لباس را برای پوشاندن عورات و زینت معرفی می‌کند، بدون الزام به شکل خاصی از پوشش. برای نمونه، تأکید بر چادر به‌عنوان تنها شکل پوشش، گاه به پیچیدگی‌های غیرضروری منجر شده است، چنان‌که در برخی فرهنگ‌ها، استفاده از پوشیه و عینک به‌گونه‌ای غیرمتعارف، از حکمت پوشش دور شده است.
درنگ: پوشش در اسلام، به معنای حفظ عفت و آراستگی است، نه الزام به شکل خاصی از لباس. این مفهوم، هم مردان و هم زنان را در بر می‌گیرد و با فطرت انسانی همسوست.
نقد خرافات در فتاوای پوششی
برخی فتاوا، مانند لزوم پوشاندن کف پا در نماز، گاه به پیچیدگی‌های غیرضروری در دین منجر شده‌اند. این‌گونه نظرات، که ریشه در اجتهادهای نادرست دارند، با روح آسان‌گیری دین («وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»، حج: ۷۸) در تضادند. پوشش در اسلام، باید معقول و متناسب با عرف باشد، نه آن‌که به خرافات و سخت‌گیری‌های بی‌مورد منجر شود. این نقد، به ضرورت بازخوانی فتاوا در پرتو عقل و حکمت قرآنی اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
مفهوم پوشش در اسلام، فراتر از حجاب به معنای خاص آن، به حفظ عفت و آراستگی اشاره دارد. این مفهوم، که ریشه در آیات قرآن کریم دارد، از هرگونه افراط و تفریط به دور است. نقد خرافات در فتاوا و تأکید بر پوشش معقول، راهی به سوی دینی آسان و همسو با فطرت انسانی می‌گشاید.
بخش سوم: تقوا، لباسی ماندگار
برتری لباس تقوا
قرآن کریم در ادامه آیه ۲۶ سوره اعراف، لباس تقوا را برتر از هر پوشش ظاهری می‌داند: «وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ». تقوا، به‌مثابه لباسی معنوی، انسان را از گزند گناه و انحراف حفظ می‌کند و به او عزت و عاقبت‌به‌خیری می‌بخشد. برخلاف لباس ظاهری که با مرگ از تن انسان جدا می‌شود، تقوا همراه او به جهان آخرت می‌رود. این لباس، که از درستی، پاکی، و عقلانیت بافته شده، نشانه‌ای از حکمت الهی است.
وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ۚ ذَٰلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ
و لباس تقوا همان بهتر است. این از آیات خداست، باشد که متذکر شوند.
تقوا و عاقبت‌به‌خیری
تقوا، به‌مثابه سپری در برابر گناه، انسان را به سوی سلامت روحی و عاقبت‌به‌خیری رهنمون می‌شود. این مفهوم، که در قرآن کریم بارها تکرار شده، با آیه «وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ» (کهف: ۴۶) همخوانی دارد. تقوا، برخلاف لباس ظاهری که فانی است، ماندگار و جاودانه است. این لباس، انسان را در برابر وسوسه‌های نفسانی و اجتماعی مصون می‌دارد و او را به سوی کمال هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
لباس تقوا، به‌مثابه نعمتی الهی، از هر پوشش ظاهری برتر است. این لباس، که از درستی و پاکی بافته شده، انسان را در مسیر عاقبت‌به‌خیری و کمال نگه می‌دارد. تأکید قرآن کریم بر برتری تقوا، دعوتی است به تأمل در اولویت‌های زندگی و بازگشت به ارزش‌های معنوی.
بخش چهارم: تأثیر رژیم غذایی بر سلامت و عمر
نقد رژیم غذایی مدرن
یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، تأثیر رژیم غذایی بر سلامت و طول عمر است. در این دیدگاه، مصرف بیش‌ازحد غذاهای پخته و به‌ویژه نوشیدنی‌های داغ، مانند چای، به کاهش عمر و پیری زودرس منجر می‌شود. در گذشته، انسان‌ها با خام‌خواری، عمری طولانی (تا ۴۰۰ یا ۵۰۰ سال) داشتند، اما در روزگار کنونی، رژیم غذایی مبتنی بر غذاهای پخته، عمر را به ۵۰ یا ۶۰ سال کاهش داده است. این دیدگاه، اگرچه از منظر علمی قابل‌تردید است، به‌صورت تمثیلی بر ضرورت اعتدال در تغذیه تأکید دارد.
درنگ: رژیم غذایی متعادل، که با حکمت قرآنی («كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ»، بقره: ۵۷) همخوان است، به سلامت جسم و روح کمک می‌کند. اعتدال در مصرف غذاهای پخته، راهی به سوی زندگی سالم‌تر است.
آتش‌خوری و تأثیر آن بر عقل و ایمان
در این درس‌گفتار، مصرف غذاهای پخته به «آتش‌خوری» تشبیه شده که عقل و ایمان را می‌سوزاند. این تمثیل، که با طنزی دلنشین بیان شده، به تأثیر مخرب رژیم غذایی ناسالم بر سلامت جسمی و روانی اشاره دارد. برای نمونه، مصرف چای داغ، که «تا ماتحت می‌سوزاند»، به‌گونه‌ای طنزآمیز به نقد عادات نادرست غذایی پرداخته است. این دیدگاه، با آیه «نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ» (همزة: ۶) پیوندی تمثیلی دارد که آتش را عامل سوختن می‌داند.
جمع‌بندی بخش چهارم
رژیم غذایی، به‌مثابه بخشی از سبک زندگی، تأثیر عمیقی بر سلامت جسم و روح دارد. تأکید بر اعتدال در تغذیه و پرهیز از افراط در مصرف غذاهای پخته، درسی است که با حکمت قرآنی همخوانی دارد. این بخش، با زبانی تمثیلی و طنزآمیز، به ضرورت بازنگری در عادات غذایی دعوت می‌کند.
بخش پنجم: نقد ظلم‌های اجتماعی و جنایات بشری
ظلم به کودکان و زنان
یکی از موضوعات مهم درس‌گفتار، نقد ظلم‌های اجتماعی، به‌ویژه علیه کودکان و زنان است. برای نمونه، اشاره به کودکی که در سطل آشغال گرفتار شده، به مسئولیت اجتماعی در قبال کودکان اشاره دارد. همچنین، خشونت علیه زنان، که گاه با ترویج عریانی تشدید می‌شود، مورد نقد قرار گرفته است. این دیدگاه، با آیه «وَلَا تَظْلِمُوا فِيهَا أَنْفُسَكُمْ» (توبه: ۳۶) همخوانی دارد که ظلم را نهی می‌کند.
نقد قضاوت یک‌طرفه در خشونت علیه زنان
درس‌گفتار تأکید دارد که قضاوت یک‌طرفه علیه مردان در موضوع خشونت علیه زنان، بدون در نظر گرفتن نقش فرهنگ عریانی، ناعادلانه است. عریانی، گاه به نقض حریم و عفت منجر می‌شود و نمی‌توان تنها یک طرف را مسئول دانست. این دیدگاه، با آیه نور (۳۱) همسوست که بر حفظ عفت برای هر دو جنس تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش پنجم
نقد ظلم‌های اجتماعی، از کودکان گرفتار در فقر تا زنان قربانی خشونت، دعوتی است به تأمل در مسئولیت‌های اجتماعی. تأکید بر نقش فرهنگ پوشش در کاهش این ظلم‌ها، با حکمت قرآنی همخوانی دارد و راهی به سوی جامعه‌ای عادلانه‌تر می‌گشاید.
بخش ششم: منشأ طبیعی لباس و زینت
لباس و زینت، نعمتی از نزولات الهی
لباس و زینت، به‌مثابه نعمت‌هایی از نزولات الهی، از باران، گیاهان، و خاک سرچشمه گرفته‌اند. این نعمت‌ها، که بدون دخالت مستقیم انسان رشد کرده‌اند، نشانه‌ای از حکمت الهی‌اند. قرآن کریم در آیه «وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعَامِ» (زمر: ۶) به نعمت‌های طبیعی اشاره دارد که لباس و زینت نیز بخشی از آن‌هاست.
وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ
و برای شما از دام‌ها هشت جفت فرو فرستاد.
کشف نعمت‌های الهی توسط بشر
انسان، این نعمت‌ها را کشف کرده و از آن‌ها برای پوشش و زینت بهره برده است. گیاهان، که از خاک و باران روییده‌اند، و پشم حیوانات، که زینت طبیعی آن‌هاست، منشأ لباس و آراستگی‌اند. این کشف، نشانه‌ای از عقل و خلاقیت انسانی است که در خدمت حکمت الهی قرار گرفته است.
جمع‌بندی بخش ششم
لباس و زینت، به‌مثابه نعمت‌هایی الهی، از طبیعت سرچشمه گرفته‌اند و نشانه‌ای از حکمت خالق‌اند. انسان، با کشف این نعمت‌ها، فرهنگ پوشش و آراستگی را پدید آورده است. این بخش، با تکیه بر آیات قرآن کریم، به پیوند میان طبیعت و فرهنگ انسانی اشاره دارد.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با تکیه بر آیه ۲۶ سوره اعراف و درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، به تبیین فرهنگ پوشش و زینت در پرتو حکمت قرآنی پرداخت. لباس، به‌مثابه نعمتی الهی، نه‌تنها عفت را حفظ می‌کند، بلکه زیبایی و هویت انسانی را متجلی می‌سازد. تقوا، به‌عنوان لباسی ماندگار، انسان را به سوی کمال و عاقبت‌به‌خیری رهنمون می‌شود. نقد عریانی، خرافات، و ظلم‌های اجتماعی، همراه با تأمل در رژیم غذایی و تأثیر آن بر سلامت، درس‌هایی است که این اثر به مخاطب عرضه می‌کند. این نوشتار، با زبانی فصیح و متین، تلاش دارد تا حکمت قرآنی را در قالبی پژوهشی و دلنشین ارائه دهد، تا قلب و عقل خواننده را به سوی نور هدایت رهنمون سازد.
با نظارت صادق خادمی