متن درس
تفسیر: تأملاتی در آیات 167 تا 170 سوره آل عمران
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۴۵)
دیباچه
کلام الهی در قرآن کریم، چونان چشمه‌ای زلال، معارف بی‌پایان را به سوی قلب‌های جویای حقیقت جاری می‌سازد. آیات 167 تا 170 سوره آل عمران، با بیانی ژرف و حکیمانه، سرگذشت قوم بنی‌اسرائیل را روایت می‌کند؛ قومی که در فراز و نشیب آزمون‌های الهی، گاه به سوی صلاح گام برداشتند و گاه در دام دنیاطلبی گرفتار آمدند. این آیات، با تبیین عذاب‌های مستمر، پراکندگی امت‌ها، و مسئولیت نسل‌های بعدی در قبال ارث الهی، درس‌هایی عمیق از عدالت و رحمت خداوند ارائه می‌دهند. در این نوشتار، با نگاهی دقیق به این آیات، تلاش شده است تا معانی و پیام‌های آن‌ها در قالبی منسجم و با زبانی روشن و فصیح تبیین گردد. این بررسی، با تأمل در مفاهیم عذاب، توبه، و صلاح، دعوتی است به سوی خودسازی و بازگشت به مسیر حق.
بخش نخست: عذاب مستمر و عدالت الهی (آیه 167)
آیه 167 سوره آل عمران، با بیانی قاطع، از تصمیم الهی برای تحمیل عذابی مستمر بر قوم بنی‌اسرائیل سخن می‌گوید. این عذاب، که تا روز قیامت ادامه دارد، پاسخی است به نافرمانی‌های مکرر این قوم، که حتی پس از عذاب‌های موقت پیشین، به اصلاح خویش نپرداختند.
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ ۗ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ ۖ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ
و هنگامی که پروردگارت اعلام فرمود که تا روز قیامت، کسانی را بر آن‌ها برانگیزد که بدترین عذاب را بر آن‌ها تحمیل کنند. به‌راستی پروردگارت سریع‌العقاب است و به‌راستی او آمرزنده و مهربان است.
تحلیل و تبیین
این آیه، چونان آیینه‌ای، دو وجه از ذات الهی را به نمایش می‌گذارد: عدالت و رحمت. «تَأَذَّنَ رَبُّكَ» نشان‌دهنده اراده قطعی خداوند است که با حکمت و قاطعیت، عذابی پایدار را بر قوم نافرمان مقرر فرموده است. این عذاب، که با تعبیر «سُوءَ الْعَذَابِ» توصیف شده، به معنای بدترین نوع رنج و سختی است که در قالب بی‌خانمانی، ناامنی، و فقدان سرزمین و دولت متجلی می‌شود. این وضعیت، چونان سایه‌ای سنگین، بر برخی از اقوام تا روز قیامت گسترده شده است.
در این میان، اشاره به وضعیت معاصر برخی جوامع، مانند فلسطینیان، به‌عنوان مصداقی از این عذاب، تأمل‌برانگیز است. بی‌خانمانی و آوارگی، گویی طوفانی است که ریشه‌های هویت و استقرار را از هم می‌درد. این عذاب، نتیجه نافرمانی‌های مکرر قوم بنی‌اسرائیل است که حتی پس از عذاب‌های موقت، چون تبدیل به میمون‌های پست، به سوی اصلاح بازنگشتند.
با این حال، آیه با یادآوری «إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ» دریچه‌ای به سوی رحمت الهی می‌گشاید. خداوند، در عین اجرای عدالت («لَسَرِيعُ الْعِقَابِ»), راه بازگشت را برای توبه‌کنندگان باز گذاشته است. این دوگانگی، چونان ترازویی است که عدالت و رحمت را در تعادل نگه می‌دارد.
درنگ: عذاب مستمر تا قیامت، نتیجه نافرمانی‌های مکرر است که در قالب بی‌خانمانی و ناامنی متجلی می‌شود. با این حال، رحمت الهی همواره برای توبه‌کنندگان گشوده است.
جمع‌بندی بخش نخست
آیه 167، با تبیین عذاب مستمر و عدالت الهی، هشداری است به انسان‌ها که نافرمانی از اوامر الهی، پیامدهایی سنگین در پی دارد. اما در این میان، رحمت بی‌کران خداوند، چونان نوری در تاریکی، راه توبه و بازگشت را روشن می‌سازد. این آیه، دعوتی است به تأمل در مسئولیت انسان در برابر خالق و پیامدهای انتخاب‌های او.
بخش دوم: پراکندگی و آزمون‌های الهی (آیه 168)
آیه 168 سوره آل عمران، از پراکندگی قوم بنی‌اسرائیل در زمین و آزمون‌های الهی سخن می‌گوید که با نعمت‌ها و بلاها، آن‌ها را به سوی بازگشت به حق دعوت می‌کند.
وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَمًا ۖ مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَٰلِكَ ۖ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ
و آن‌ها را در زمین به صورت امت‌هایی پراکنده کردیم. برخی از آن‌ها صالحند و برخی کمتر از آن. و آن‌ها را با نیکی‌ها و بدی‌ها آزمودیم، شاید که بازگردند.
تحلیل و تبیین
این آیه، چونان نقشه‌ای از سرنوشت قوم بنی‌اسرائیل، پراکندگی آن‌ها را در زمین به تصویر می‌کشد. «وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَمًا» نشان‌دهنده تفرقه‌ای است که نتیجه نافرمانی و گسست از وحدت الهی است. این قوم، به گروه‌هایی تقسیم شدند: «الصَّالِحُونَ»، که چونان ستارگان درخشان در آسمان هدایت می‌درخشند، و «دُونَ ذَٰلِكَ»، که در درجات مختلف نیکی و بدی پراکنده‌اند.
آزمون الهی با «الْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ» نشان‌دهنده حکمت خداوند در امتحان انسان‌هاست. نعمت‌هایی چون ثروت، فرزند، و علم، گاه به جای هدایت، به بلا تبدیل می‌شوند. ثروتی که قرار بود قوت جان باشد، چونان قاتلی خاموش، زندگی را به تباهی می‌کشاند. فرزندی که مایه افتخار بود، گاه باری بر دوش می‌شود. این آزمون‌ها، چونان آتشی است که گوهر وجود انسان را محک می‌زند تا شاید به سوی حق بازگردد («لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»).
متن درس‌گفتار، با بیانی تمثیلی، به این حقیقت اشاره دارد که حتی حسنات برای غیرصالحان به سیئات بدل می‌شود. این امر، چونان گیاهی است که در خاک ناسازگار، به جای میوه، خار می‌دهد.
درنگ: پراکندگی قوم بنی‌اسرائیل و آزمون آن‌ها با نعمت‌ها و بلاها، دعوتی است به سوی توبه و بازگشت. نعمت‌ها برای غیرصالحان، گاه به بلا تبدیل می‌شوند.
جمع‌بندی بخش دوم
آیه 168، با تبیین پراکندگی و آزمون‌های الهی، انسان را به تأمل در جایگاه خویش دعوت می‌کند. صالحان، چونان درختانی ریشه‌دار، در برابر طوفان‌های آزمون استوار می‌مانند، اما غیرصالحان در دام نعمت‌ها و بلاها گرفتار می‌آیند. این آیه، هشداری است به انسان که نعمت‌های الهی را به درستی به کار گیرد تا به سوی حق بازگردد.
بخش سوم: نسل‌های بعدی و نقض میثاق الهی (آیه 169)
آیه 169 سوره آل عمران، به سرنوشت نسل‌های بعدی قوم بنی‌اسرائیل می‌پردازد که با وجود ارث کتاب الهی، به سوی متاع دنیا شتافتند و توبه‌ای غیرصادقانه را بهانه ادامه گناه قرار دادند.
فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَٰذَا الْأَدْنَىٰ وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَإِنْ يَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَأْخُذُوهُ ۚ أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثَاقُ الْكِتَابِ أَنْ لَا يَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِيهِ ۗ وَالدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ ۗ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
و پس از آن‌ها جانشینانی آمدند که کتاب را به ارث بردند، اما متاع این دنیای پست را برمی‌گزیدند و می‌گفتند: برای ما آمرزیده خواهد شد. و اگر متاعی مانند آن به سویشان آید، آن را نیز برمی‌گیرند. آیا از آن‌ها پیمان کتاب گرفته نشده بود که جز حق درباره خدا نگویند؟ و آنچه را در آن بود خواندند. و سرای آخرت برای پرهیزگاران بهتر است. آیا تعقل نمی‌کنید؟
تحلیل و تبیین
این آیه، چونان هشداری تکان‌دهنده، از انحطاط نسل‌های بعدی بنی‌اسرائیل سخن می‌گوید که با وجود دریافت کتاب الهی، چون تورات، زبور یا قرآن کریم، به جای عمل به آن، به متاع زودگذر دنیا («عَرَضَ هَٰذَا الْأَدْنَىٰ») دل بستند. این گرایش، گویی انتخاب سرابی است که به جای آب، تشنگی را افزون می‌کند.
عبارت «وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا» به توبه‌ای ظاهری و غیرصادقانه اشاره دارد. این توبه، چونان نقابی است که گناه را پنهان می‌کند، اما قلب را از حقیقت دور می‌سازد. درس‌گفتار، این توبه را بی‌اعتبار می‌داند، زیرا بدون تحمل مکافات و جزای گناه، توبه‌ای واقعی شکل نمی‌گیرد. گناه، مکافات، و سپس توبه، چونان زنجیره‌ای است که انسان را به سوی اصلاح هدایت می‌کند. اما توبه بدون پذیرش جزا، گویی کلیدی است که قفلی را نمی‌گشاید.
خطاب «أَفَلَا تَعْقِلُونَ» هشداری است به همه انسان‌ها، از جمله امت اسلامی، که عقل عملی را به کار گیرند و دنیا را بر آخرت ترجیح ندهند. این خطاب، چونان زنگ بیداری است که انسان را به تأمل در اولویت‌های زندگی دعوت می‌کند.
درنگ: نسل‌های بعدی، با وجود ارث کتاب الهی، به دنیا چسبیدند و توبه‌ای غیرصادقانه را بهانه ادامه گناه قرار دادند. توبه واقعی، تنها پس از تحمل مکافات ممکن است.
جمع‌بندی بخش سوم
آیه 169، با نقد دنیاطلبی و توبه ظاهری، انسان را به تأمل در مسئولیت خویش در قبال کتاب الهی دعوت می‌کند. این آیه، هشداری است به جوامع دینی که با وجود دسترسی به معارف الهی، گاه در دام دنیا گرفتار می‌آیند. تأکید بر عقل عملی، دعوتی است به انتخاب مسیر حق و دوری از سراب‌های زودگذر دنیا.
بخش چهارم: صالحان و پاداش مصلحان (آیه 170)
آیه 170 سوره آل عمران، از گروه صالحان سخن می‌گوید که با تمسک به کتاب الهی و اقامه نماز، در مسیر اصلاح خویش و جامعه گام برمی‌دارند.
وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ
و کسانی که به کتاب تمسک می‌جویند و نماز را برپا می‌دارند، به‌راستی ما پاداش مصلحان را ضایع نمی‌کنیم.
تحلیل و تبیین
این آیه، چونان مشعلی فروزان، راه صالحان را روشن می‌سازد. «يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ» به معنای پایبندی عملی به دستورات الهی است که انسان را از انحراف مصون می‌دارد. «وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ» نشانه‌ای از ارتباط مستمر با خداوند و تعهد به اصلاح خویش و جامعه است. مصلحان، که همان صالحان آیه پیشین‌اند، چونان باغبانانی هستند که با عمل به کتاب و اقامه نماز، باغ وجود خویش را به گل‌های تقوا می‌آرایند.
وعده الهی در «إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ» چونان نوید بهاری است که به صالحان اطمینان می‌دهد پاداش اعمالشان محفوظ است. درس‌گفتار، با اشاره به روایات، تأکید دارد که اقامه نماز و تمسک به کتاب، انسان را از عذاب‌های الهی مصون می‌دارد و جایگاهی والا در آخرت برای او رقم می‌زند.
درنگ: صالحان، با تمسک به کتاب و اقامه نماز، در مسیر اصلاح خویش و جامعه گام برمی‌دارند و پاداش آن‌ها نزد خداوند محفوظ است.
جمع‌بندی بخش چهارم
آیه 170، با معرفی صالحان و مصلحان، راه سعادت را به انسان نشان می‌دهد. تمسک به کتاب و اقامه نماز، چونان دو بال است که انسان را به سوی آسمان تقوا و رستگاری پرواز می‌دهد. این آیه، دعوتی است به زندگی معصومانه و پایبندی به اصول الهی.
بخش پنجم: نقد توبه ظاهری و تأملات اجتماعی
درس‌گفتار، با نگاهی نقادانه، مفهوم توبه بدون مکافات را بررسی می‌کند و به مسائل اجتماعی و اخلاقی جوامع دینی می‌پردازد.
تحلیل و تبیین
متن درس‌گفتار، با صراحت، توبه بدون تحمل مکافات را بی‌اعتبار می‌داند. گناه، مکافات، و سپس توبه، چونان حلقه‌های زنجیری هستند که انسان را به سوی اصلاح هدایت می‌کنند. توبه‌ای که بدون پذیرش جزای گناه باشد، گویی شعله‌ای است که بدون سوخت، خاموش می‌ماند. این نقد، متوجه جوامعی است که با وجود دسترسی به کتاب‌های الهی، چون تورات، زبور، یا قرآن کریم، به دنیا چسبیده و توبه را بهانه‌ای برای ادامه گناه قرار می‌دهند.
درس‌گفتار، با اشاره به نابرابری‌های اجتماعی، مانند گرسنگی اکثریت در برابر ثروت اقلیت، این وضعیت را نتیجه دوری از صلاح و عدالت می‌داند. این نابرابری، چونان زخمی است که پیکره جامعه را از درون می‌فرساید. ثروت و نعمت‌هایی که باید مایه خیر باشند، گاه برای غیرصالحان به بلا تبدیل می‌شوند، چنان‌که فرزندی که قرار بود نور چشم باشد، به باری بر دوش بدل می‌گردد.
این تأملات، هشداری است به جوامع دینی که با وجود ادعای دینداری، در دام دنیاطلبی گرفتار شده‌اند. علم دینی، که باید چراغ هدایت باشد، گاه به دلیل عدم تعقل عملی، به بیراهه می‌رود. خطاب «أَفَلَا تَعْقِلُونَ» در آیه 169، دعوتی است به همه انسان‌ها که با عقل عملی، مسیر حق را از باطل بازشناسند.
درنگ: توبه بدون مکافات، بی‌اعتبار است. نابرابری‌های اجتماعی و انحطاط اخلاقی، نتیجه دوری از صلاح و عدم استفاده از عقل عملی است.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با نقد توبه ظاهری و بررسی مسائل اجتماعی، انسان را به تأمل در مسئولیت خویش دعوت می‌کند. عدالت اجتماعی و پایبندی به اصول الهی، تنها راه رهایی از انحطاط و رسیدن به سعادت است. این تأملات، چونان آیینه‌ای، کاستی‌های جوامع دینی را به تصویر می‌کشند و راه اصلاح را نشان می‌دهند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
آیات 167 تا 170 سوره آل عمران، چونان گنجینه‌ای از معارف الهی، درس‌هایی عمیق از عدالت، رحمت، و مسئولیت انسان ارائه می‌دهند. عذاب مستمر قوم بنی‌اسرائیل، پراکندگی آن‌ها در زمین، و انحطاط نسل‌های بعدی، هشداری است به همه انسان‌ها که از نافرمانی پرهیز کنند و به سوی حق بازگردند. صالحان، با تمسک به کتاب و اقامه نماز، الگویی برای زندگی معصومانه ارائه می‌دهند. نقد توبه ظاهری و مسائل اجتماعی، انسان را به استفاده از عقل عملی و اصلاح خویش و جامعه دعوت می‌کند.
این آیات، چونان چشمه‌ای جوشان، معانی بی‌پایان را به سوی قلب‌های جویای حقیقت جاری می‌سازند. انسان، در پرتو این کلام الهی، می‌تواند راه سعادت را بیابد و از دام‌های دنیا و انحطاط اخلاقی رهایی یابد. این نوشتار، با تأمل در این آیات، تلاشی است برای روشن ساختن مسیر حق و دعوت به خودسازی و اصلاح جامعه.
با نظارت صادق خادمی