متن درس
تفسیر: حقیقت ساعة و تمایز آن از مرگ و قیامت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۵۸)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راه حقیقت را بر آدمی می‌نمایاند و در آیات خویش، از اسرار هستی و معارف الهی سخن می‌گوید. یکی از مفاهیم عمیق قرآنی، «ساعة» است که در آیه ۱۸۷ سوره اعراف، با بیانی ژرف و معنادار، به پرسش از زمان وقوع آن پرداخته شده است. این مفهوم، که در نگاه نخست به مرگ فردی اشاره دارد، با مفاهیم «مرگ» و «قیامت» پیوندی ظریف و در عین حال متمایز دارد. در این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عالمانه، به کاوش در حقیقت ساعة، تمایز آن از مرگ و قیامت، و پیام‌های معنوی و اخلاقی آن پرداخته‌ایم. هدف آن است که با زبانی روشن و متین، این معارف را به گونه‌ای تبیین کنیم که چونان نسیمی بهشتی، روح خواننده را نوازش دهد و او را به تأمل در حقیقت مرگ و آمادگی برای آن دعوت نماید.
بخش نخست: تبیین مفهوم ساعة در قرآن کریم
آیه محوری و معنای آن
آیه ۱۸۷ سوره اعراف، چونان دری گران‌بها، حقیقت ساعة را در برابر دیدگان آدمی می‌گشاید:
﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا ۖ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي ۖ لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ۚ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً ۗ يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا ۖ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾
از تو درباره ساعة می‌پرسند که چه زمانی فرا می‌رسد؟ بگو: علم آن تنها نزد پروردگار من است. هیچ‌کس جز او آن را به وقتش آشکار نمی‌کند. در آسمان‌ها و زمین سنگین است و جز به ناگاه به شما نمی‌رسد. از تو می‌پرسند، گویی تو از آن آگاهی کامل داری. بگو: علم آن تنها نزد خداست، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.
این آیه، با بیانی فصیح، بر ناشناخته بودن زمان ساعة تأکید دارد. ساعة، که در این سیاق به مرگ فردی یا قیامت صغری اشاره دارد، لحظه‌ای است که تنها در علم الهی جای دارد. پیامبر اکرم (ص) مأمور است که با صداقت، نادانی خویش را در برابر این پرسش اعلام کند و علم آن را به خداوند نسبت دهد.
ویژگی‌های ساعة
ساعة، چونان لحظه‌ای گذرا و ناگهانی، در قرآن کریم با ویژگی‌هایی ممتاز توصیف شده است:
ویژگی‌های کلیدی ساعة:
- ناشناخته بودن زمان آن: علم ساعة تنها نزد خداوند است و هیچ‌کس، حتی پیامبر (ص)، از زمان وقوع آن آگاه نیست.
- ناگهانی بودن: ساعة به‌سان نسیمی غیرمنتظره، بی‌مقدمه فرا می‌رسد و آدمی را غافلگیر می‌کند.
- سنگینی در نظام هستی: این لحظه، چنان عظیم است که آسمان‌ها و زمین را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- نادانی اکثریت: بیشتر مردم، به دلیل غفلت یا محدودیت معرفتی، از حقیقت ساعة بی‌خبرند.
تمایز ساعة از مرگ و قیامت
یکی از نکات برجسته در این آیه، تمایز میان سه مفهوم مرگ، ساعة و قیامت است. مرگ، به‌صورت کلی، شامل همه انواع پایان حیات دنیوی است، خواه با آرامش باشد یا با سختی. ساعة، اما، به مرگ آرام و بی‌دردسر مؤمنان اشاره دارد که چونان چشم برهم زدنی، بی‌رنج و با لطافت رخ می‌دهد. قیامت، مرحله‌ای است که پس از برزخ، به محاسبه اعمال و جزای الهی اختصاص دارد. این تمایز، چونان نوری در تاریکی، راه فهم دقیق آیات قرآنی را روشن می‌سازد.
برای روشن‌تر شدن این تمایز، به آیه‌ای دیگر از قرآن کریم اشاره می‌کنیم:
﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ﴾
بگو: چه می‌شود اگر عذاب خدا به شما برسد یا ساعة فرا آید؟
در این آیه، ساعة در برابر عذاب قرار گرفته است. عذاب، به مرگ سخت و پررنج غیرمؤمنان اشاره دارد، در حالی که ساعة، مرگ آرام و گوارای مؤمنان است. این تفاوت، نشان‌دهنده تأثیر ایمان بر کیفیت مرگ است.
بخش دوم: کیفیت مرگ مؤمن و غیرمؤمن
مرگ مؤمن: ساعة و آرامش الهی
مرگ مؤمن، چونان نسیمی بهشتی، گوارا و بی‌دردسر است. قرآن کریم در توصیف این لحظه می‌فرماید:
﴿وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ﴾
و امر ساعة جز مانند چشم برهم زدن یا نزدیک‌تر از آن نیست.
این تشبیه، بر سرعت و سهولت مرگ مؤمن تأکید دارد. مؤمن، به دلیل اتصال به حقیقت الهی، مرگی آرام تجربه می‌کند که چونان بوییدن گلی معطر، روح او را به عالم برزخ منتقل می‌سازد. این مرگ، گواراترین تجربه زندگی مؤمن است، چنان‌که یکی از عالمان دینی فرموده است: «مؤمن، چون گلی که عطرش را استشمام می‌کند، از دنیا می‌رود و متوجه انتقال خویش نمی‌شود.»
مرگ غیرمؤمن: عذاب و سختی
در مقابل، مرگ غیرمؤمنان با رنج و عذاب همراه است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
﴿حَتَّىٰ إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ﴾
تا زمانی که آنچه به آنان وعده داده شده است ببینند، یا عذاب یا ساعة.
عذاب، به مرگ سخت و پررنج غیرمؤمنان اشاره دارد که از آن به «جان کندن» تعبیر می‌شود. این مرگ، نتیجه گناه و دوری از حقیقت الهی است. غیرمؤمن، به دلیل ظلم و معصیت، با سختی و گرفتاری از دنیا می‌رود، چنان‌که شاعری گفته است: «هزار عیش و لذت دنیا، به یک تلخی جان کندن نمی‌ارزد.»
تفاوت کیفیت مرگ:
- مؤمن: مرگ او چون نسیمی بهشتی، آرام و بی‌دردسر است.
- غیرمؤمن: مرگ او با عذاب و سختی همراه است، چونان کندن پوست از تن.
بخش سوم: قیامت و محاسبه اعمال
قیامت: روز جزا و محاکمه
قیامت، مرحله‌ای است که پس از برزخ، به محاسبه اعمال و جزای الهی اختصاص دارد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
﴿إِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾
جز این نیست که پاداش‌هایشان در روز قیامت به تمامی داده می‌شود.
قیامت، روزی است که انسان‌ها با نتایج کامل اعمال خویش مواجه می‌شوند. این مرحله، با مرگ و ساعة متفاوت است و به محاکمه، حسابرسی و جزا اختصاص دارد. آیات متعدد قرآن کریم، از جمله:
﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وِزْرًا﴾
و هر که از آن روی گرداند، در روز قیامت باری سنگین بر دوش خواهد داشت.
بر مسئولیت انسان در قبال اعمالش تأکید دارند. قیامت، چونان محکمه‌ای عادلانه، انسان را با حقیقت اعمالش روبه‌رو می‌سازد.
تفاوت آماری ساعة و قیامت
قرآن کریم، واژه «ساعة» را در ۴۸ مورد و «یوم القیامة» را در ۷۰ مورد به کار برده است. این تفاوت آماری، بر تمایز معنایی میان این دو مفهوم تأکید دارد. ساعة، به لحظه مرگ فردی در دنیا مربوط است، در حالی که قیامت، به عالم آخرت و محاسبه اعمال اختصاص دارد.
تفاوت آماری:
- ساعة: ۴۸ مورد، اشاره به مرگ فردی و انتقال به برزخ.
- یوم القیامة: ۷۰ مورد، اشاره به روز محاسبه و جزا در آخرت.
بخش چهارم: نقد تفاسیر نادرست و ضرورت فهم دقیق
نقد سوء‌تفاهم‌ها در تفسیر
برخی تفاسیر، به اشتباه، ساعة و قیامت را یکسان پنداشته‌اند. این سوء‌تفاهم، از عدم دقت در معانی قرآنی ناشی می‌شود. علم دینی، با تأکید بر تمایز این مفاهیم، بر ضرورت مطالعه دقیق و عمیق آیات قرآن کریم تأکید دارد. ساعة، لحظه مرگ فردی است که برای مؤمنان آرام و برای غیرمؤمنان سخت است، در حالی که قیامت، مرحله‌ای پس از برزخ و برای محاسبه اعمال است.
اهمیت آمادگی برای مرگ
ناگهانی بودن ساعة، چونان هشداری الهی، انسان را به آمادگی دائمی برای مرگ دعوت می‌کند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
﴿وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا﴾
و تو چه دانی، شاید ساعة نزدیک باشد.
این آیه، انسان را به زندگی آگاهانه و مسئولانه فرا می‌خواند. مؤمن، با ایمان و عمل صالح، خود را برای لحظه مرگ آماده می‌سازد و از عذاب و سختی آن در امان می‌ماند.
بخش پنجم: تجربه مرگ و حکایت‌های معنوی
روایتی از مرگ مؤمن
یکی از عالمان دینی، در توصیف مرگ مادر خویش، چنین روایت کرده است: «مادرم، که عمری در عبادت و ذکر الهی سپری کرده بود، در لحظه مرگ، تسبیح تربت در دست داشت و پس از خواندن نماز صبح، با آرامشی بی‌مانند، به عالم برزخ منتقل شد. او بارها دعا می‌کرد: خدایا، پاکم کن و خاکم کن. این مرگ، چونان نسیمی بهشتی، گوارا و بی‌دردسر بود.» این روایت، نشان‌دهنده تأثیر ایمان بر کیفیت مرگ است.
در مقابل، مرگ غیرمؤمنان، با سختی و رنج همراه است. برخی، به دلیل گناه و ظلم، چنان با دشواری از دنیا می‌روند که گویی پوست از تنشان کنده می‌شود. این تفاوت، چونان آینه‌ای، حقیقت اعمال انسان را بازمی‌تاباند.
درس‌های اخلاقی و معنوی
مرگ، چونان دروازه‌ای به سوی برزخ، انسان را با حقیقت اعمالش مواجه می‌سازد. مؤمن، با ایمان و عمل صالح، این دروازه را با آرامش و اطمینان می‌گذراند، در حالی که غیرمؤمن، با عذاب و سختی روبه‌رو می‌شود. این حقیقت، انسان را به تأمل در اعمال خویش و آمادگی برای لحظه مرگ دعوت می‌کند.
نتیجه‌گیری
آیه ۱۸۷ سوره اعراف، با بیانی ژرف و معنادار، حقیقت ساعة را به‌عنوان لحظه مرگ فردی تبیین می‌کند. این آیه، با تأکید بر ناشناخته بودن زمان ساعة، ناگهانی بودن آن، و سنگینی‌اش در نظام هستی، انسان را به تأمل در حقیقت مرگ و آمادگی برای آن دعوت می‌کند. تمایز میان مرگ، ساعة و قیامت، چونان نوری هدایتگر، راه فهم دقیق معارف قرآنی را روشن می‌سازد. ساعة، مرگ آرام و گوارای مؤمنان است که چونان نسیمی بهشتی، روح را به عالم برزخ منتقل می‌کند. در مقابل، مرگ غیرمؤمنان، با عذاب و سختی همراه است که نتیجه دوری از حقیقت الهی است. قیامت، اما، مرحله‌ای است که به محاسبه اعمال و جزای الهی اختصاص دارد. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عالمانه، کوشیده است تا این معارف را با زبانی فصیح و متین، به خواننده عرضه دارد.
با نظارت صادق خادمی
اللهم صل علی محمد و آل محمد