متن درس
تفسیر: بازخوانی مفهوم ذات‌الشوکه در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۷۵)
دیباچه
قرآن کریم، چشمه‌سار زلال هدایت و کتابی است که در هر عصر و زمان، راهنمایی برای بشر به سوی سعادت و کمال ارائه می‌دهد. این کتاب آسمانی، با زبانی زنده و پویا، انسان را به تأمل در مفاهیم عمیق و کاربردی دعوت می‌کند. یکی از این مفاهیم، «ذات‌الشوکه» است که در آیه‌ای از سوره مبارکه انفال به تصویر کشیده شده و در این نوشتار، با نگاهی نو و تحلیلی، مورد بازخوانی قرار گرفته است. هدف این نوشتار، تبیین معنای این مفهوم در بستر تاریخی و مدرن، همراه با نقدی بر تفاسیر سنتی و دعوتی به بازنگری در علوم قرآنی است. این بررسی، با تأمل در دو طایفه‌ای که در آیه مورد اشاره قرار گرفته‌اند، به دنبال آن است که نشان دهد چگونه قرآن کریم می‌تواند در هر زمان، راهگشای مسائل اجتماعی، سیاسی و اخلاقی باشد.
بخش یکم: تبیین آیه و زمینه تاریخی
متن و ترجمه آیه
وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ
و هنگامی که خداوند به شما وعده داد که یکی از دو گروه برای شما خواهد بود و شما دوست می‌داشتید که آن گروه که بی‌سلاح است از آن شما باشد، در حالی که خداوند می‌خواست حق را با کلماتش استوار کند و ریشه کافران را قطع نماید.
این آیه از سوره مبارکه انفال، به ماجرای جنگ بدر اشاره دارد، جایی که مؤمنان با دو طایفه مواجه بودند: طایفه قریش، که مجهز به سلاح و نیروی نظامی بودند، و طایفه‌ای از بازاریان، که ثروتمند اما فاقد قدرت نظامی بودند. مؤمنان، به اقتضای طبیعت انسانی، تمایل داشتند با گروه کم‌خطرتر، یعنی بازاریان، روبرو شوند، اما اراده الهی بر پیروزی بر گروه مسلح قرار گرفت تا حق استوار شود. این آیه، همچون آیینه‌ای، تمایلات بشری و اراده الهی را در برابر یکدیگر قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که پیروزی حقیقی، در گرو اعتماد به مشیت الهی است.
درنگ: آیه ۲۶ سوره انفال، با اشاره به دو طایفه در جنگ بدر، بر تضاد میان تمایل انسانی به امنیت و اراده الهی برای استواری حق تأکید می‌کند.
زمینه تاریخی دو طایفه
در بستر تاریخی جنگ بدر، دو طایفه مورد اشاره در آیه، نمایانگر دو نوع قدرت بودند: قریش، با تجهیزات نظامی و نیروی جنگی، و بازاریان، با ثروت و امکانات مادی اما بدون توان رزمی. قریش، به مثابه تیغی بران، با سلاح و نیروی انسانی خود، تهدیدی جدی برای مؤمنان محسوب می‌شدند. در مقابل، بازاریان، که به سان چشمه‌ای از ثروت اما بی‌دفاع بودند، گزینه‌ای کم‌خطر به نظر می‌رسیدند. تمایل مؤمنان به رویارویی با گروه دوم، نشان‌دهنده گرایش طبیعی انسان به سوی امنیت و پرهیز از خطر است. با این حال، خداوند با وعده پیروزی بر گروه مسلح، ایمان و استقامت مؤمنان را آزمود و حق را به واسطه کلمات خویش استوار ساخت.
بخش دوم: مفهوم ذات‌الشوکه در بستر تاریخی و مدرن
معنای تاریخی ذات‌الشوکه
واژه «ذات‌الشوکه» در زبان عربی، به معنای «دارای تیغ» یا «مجهز به ابزار تیز» است که در زمان نزول قرآن کریم، به قدرت نظامی و ابزارهای جنگی مانند شمشیر و نیزه اشاره داشت. در جنگ بدر، این مفهوم به قریش اطلاق می‌شد که با تجهیزات نظامی خود، قدرت و شوکت ظاهری داشتند. این معنا، در بستر تاریخی، به مثابه تیغی بود که در دست جنگجویان، نماد برتری و سلطه محسوب می‌شد. با این حال، این مفهوم نباید به ابزارهای مادی محدود گردد، بلکه باید به مثابه کلیدی برای فهم قدرت در هر زمان بازتعریف شود.
درنگ: در بستر تاریخی، «ذات‌الشوکه» به قدرت نظامی و ابزارهای جنگی اشاره داشت، اما معنای آن باید فراتر از ابزارهای مادی فهمیده شود.
بازتعریف ذات‌الشوکه در عصر مدرن
در دنیای معاصر، مفهوم «ذات‌الشوکه» نمی‌تواند به ابزارهای جنگی محدود بماند. این واژه، همچون نهالی که در خاک زمان می‌روید، باید در بستر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بازتعریف شود. امروز، «ذات‌الشوکه» به معنای سیاست، ثروت، عظمت، قدرت، مهربانی، عطوفت و کمال است. این ویژگی‌ها، به سان ستون‌هایی استوار، جوامع را در مسیر پیشرفت و سربلندی هدایت می‌کنند. قدرت نظامی، که در گذشته نماد شوکت بود، اکنون تحت سیطره سیاست و اقتصاد قرار دارد. ارتش‌های جهان، هرچند ظاهری عظیم دارند، در نهایت تابع سیاستمداران و دارندگان ثروت هستند. این بازتعریف، قرآن کریم را به کتابی زنده و پویا تبدیل می‌کند که در هر زمان، راهنمایی برای بشریت ارائه می‌دهد.
بخش سوم: نقد تفاسیر سنتی و ضرورت پویایی علوم قرآنی
نقد تفاسیر سنتی
تفاسیر سنتی، با اکتفا به معنای تحت‌اللفظی «ذات‌الشوکه» به‌عنوان تیغ و خار، از بازتعریف این مفهوم در بستر مدرن غفلت ورزیده‌اند. این رویکرد، به سان زندانی کردن قرآن کریم در قفس زمان است که مانع از تابش نور هدایت آن بر مسائل روز می‌شود. علوم قرآنی، که باید چون رودی جاری، پاسخگوی نیازهای هر عصر باشند، در بسیاری از موارد به دلیل کهنگی و ایستایی، از کارآمدی بازمانده‌اند. این نقد، نه به معنای نفی تلاش‌های گذشته، بلکه دعوتی است به بازنگری و نوآوری در فهم قرآن کریم.
درنگ: تفاسیر سنتی، با محدود ماندن به معانی تحت‌اللفظی، از پویایی قرآن کریم غافل شده و نیازمند بازنگری هستند.
ضرورت به‌روزرسانی علوم قرآنی
قرآن کریم، کتابی نیست که در غبار زمان کهنه شود یا به کپک تاریخ گرفتار آید. این کتاب، به سان خورشیدی است که در هر سپیده‌دم، نوری نو بر زمین می‌افکند. علوم قرآنی باید با بازتعریف واژگان و مفاهیم، به‌روز شوند تا پاسخگوی نیازهای معاصر باشند. مفهوم «ذات‌الشوکه» باید از تیغ و چماق به سوی سیاست، اقتصاد و ارزش‌های انسانی چون محبت و عطوفت سوق یابد. این پویایی، به مثابه باز کردن پنجره‌ای است که نسیم هدایت الهی را به سوی جامعه بشری هدایت می‌کند.
بخش چهارم: نقد فرهنگ نظامی‌گری و اولویت‌بندی آموزش
نقد ترویج فرهنگ جنگ
تأکید بیش از حد بر جنگ و خشونت در تفاسیر، به تحقیر جایگاه قرآن کریم انجامیده است. این رویکرد، به سان کاشتن بذر خار در زمین حاصلخیز هدایت الهی است که به جای میوه‌های حکمت، خشونت و نزاع به بار می‌آورد. در دنیای امروز، که قدرت در دانش، سیاست و اقتصاد نهفته است، ترویج فرهنگ نظامی‌گری، جوامع اسلامی را از پیشرفت بازمی‌دارد. این نقد، دعوتی است به بازنگری در اولویت‌ها و تمرکز بر ارزش‌هایی که جامعه را به سوی عزت و سربلندی هدایت می‌کنند.
درنگ: ترویج فرهنگ جنگ در تفاسیر، مانع از بهره‌گیری از ظرفیت‌های قرآن کریم در هدایت جوامع به سوی پیشرفت است.
اولویت آموزش و پرورش
به جای فرستادن جوانان به میدان‌های جنگ، باید آنان را به سوی دانشگاه‌ها و مراکز علمی هدایت کرد. دانش، به سان کلید زرینی است که درهای پیشرفت و قدرت را می‌گشاید. در دنیای مدرن، «ذات‌الشوکه» در قلم دانشمند، سیاست دیپلمات و توان اقتصادی نهفته است، نه در تیغ و تفنگ. این دیدگاه، به مثابه دعوتی است برای بازسازی آینده جوامع اسلامی بر پایه علم و معرفت.
بخش پنجم: تبیین مفهوم حق و ضرورت رقابت جهانی
مفهوم حق در آیه
در آیه مورد بحث، «حق» به معنای پیروزی الهی بر کافران است که از طریق استواری کلمات الهی محقق می‌شود. این مفهوم، به سان فانوسی است که در تاریکی جهل، راه را به سوی حقیقت روشن می‌کند. در گذشته، «حق» با پیروزی در میدان جنگ تحقق می‌یافت، اما امروز، این مفهوم به قدرت‌های اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی گره خورده است. بازتعریف «ذات‌الشوکه» به‌عنوان محبت، توانایی و سیاست، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری قرآن کریم در ارائه راهکارهایی برای چالش‌های معاصر است.
درنگ: مفهوم «حق» در قرآن کریم، با بازتعریف «ذات‌الشوکه» به‌عنوان قدرت‌های مدرن، قابلیت انطباق با نیازهای روز را دارد.
ضرورت رقابت جهانی
جوامع اسلامی، برای دستیابی به «ذات‌الشوکه» مدرن، باید در عرصه‌های علمی، اقتصادی و سیاسی به رقابت جهانی بپردازند. ضعف در امکانات و تمرکز بر نظامی‌گری، به سان باری است که شانه‌های این جوامع را خم کرده است. برای برون‌رفت از این چالش، باید بر آموزش، فناوری و دیپلماسی سرمایه‌گذاری کرد تا جایگاه شایسته‌ای در جهان به دست آید.
بخش ششم: قرآن کریم به‌عنوان کتابی زنده
پویایی قرآن کریم
قرآن کریم، کتابی نیست که در پستوی تاریخ خاک بخورد، بلکه چشمه‌ای است که همواره جوشان و زلال باقی می‌ماند. این کتاب، با واژگان و مفاهیمی که قابلیت بازتعریف دارند، در هر زمان پاسخگوی نیازهای بشر است. همان‌گونه که خواب در هر عصر، تعبیری نو می‌طلبد، قرآن کریم نیز نیازمند تفسیری است که با زبان روز سخن بگوید. «ذات‌الشوکه»، که در گذشته به تیغ و چماق اشاره داشت، امروز به محبت، سواد، سیاست و قدرت معنا می‌شود.
درنگ: قرآن کریم، کتابی زنده و پویا است که با بازتعریف واژگان و مفاهیم، در هر زمان راهگشای بشر است.
نقد سوءاستفاده از دین
استفاده از دین برای منافع شخصی و سیاسی، به سان پوشاندن جامه‌ای ناپاک بر پیکر پاک حقیقت است. دین، که باید راهنمای اخلاق و عدالت باشد، در برخی موارد به ابزاری برای قدرت‌طلبی تبدیل شده است. این انحراف، جایگاه قرآن کریم را تضعیف کرده و آن را از نقش هدایت‌گر جهانی‌اش دور ساخته است.
بخش هفتم: خاطره‌ای از دفاع عزتمندانه
در بخشی از درس‌گفتار، خاطره‌ای از دفاع در برابر مزاحمان با تأکید بر محبت و ملاحظه دیگران نقل شده است. این خاطره، به سان حکایتی است که از دل تاریخ، درس عزت و کرامت می‌آموزد. دفاع در اینجا، نه به معنای خشونت، بلکه به معنای حفظ حقوق و حرمت دیگران با تکیه بر محبت و اخلاق است. این روایت، نشان می‌دهد که «ذات‌الشوکه» می‌تواند در رفتارهای انسانی و اخلاقی نیز متجلی شود.
جمع‌بندی
این نوشتار، با بازخوانی مفهوم «ذات‌الشوکه» در آیه ۲۶ سوره انفال، تلاش کرد تا نشان دهد که قرآن کریم، کتابی است زنده و پویا که در هر زمان، راهنمایی برای بشر ارائه می‌دهد. از تحلیل تاریخی دو طایفه در جنگ بدر تا بازتعریف «ذات‌الشوکه» به‌عنوان قدرت‌های اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی، این تفسیر بر ضرورت پویایی علوم قرآنی تأکید دارد. نقد تفاسیر سنتی، دعوتی است به بازنگری در رویکردهای کهنه و تمرکز بر مفاهیمی چون محبت، سیاست و دانش. این دیدگاه، قرآن کریم را به سان آیینه‌ای معرفی می‌کند که حقیقت را در هر زمان به شکلی نو منعکس می‌سازد. جوامع اسلامی، برای دستیابی به عزت و سربلندی، باید از نظامی‌گری به سوی علم و معرفت حرکت کنند و با بازتعریف مفاهیم قرآنی، جایگاه شایسته‌ای در جهان به دست آورند.
با نظارت صادق خادمی