متن درس
تفسیر: تبیین توحید افعالی و بلای حسن در پرتو آیات قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳۸۲)
دیباچه
این نوشتار به تبیین مفاهیم عمیق توحیدی و الهیاتی در آیات قرآن کریم، با محوریت آیه ۱۸ سوره آل عمران و آیات مرتبط، می‌پردازد. هدف، بازنمایی معارف قرآنی در قالبی منسجم و روشن است که خواننده را به سوی فهم دقیق‌تر از نقش اراده الهی در افعال انسانی و آزمون‌های الهی رهنمون سازد. نوشتار حاضر، با نگاهی به توحید افعالی، مفهوم بلای حسن، و نقد ظلم و کفر در جهان معاصر، کوشیده است تا با زبانی فصیح و متین، پیوندی میان معارف قرآنی و مسائل روز برقرار نماید. در این مسیر، از آیات قرآن کریم به‌عنوان محور بحث بهره گرفته شده و با افزودن تحلیل‌های تفصیلی، تلاش شده است تا معانی عمیق این آیات در قالبی روشن و ساخت‌یافته ارائه گردد.
بخش نخست: جامعیت کلام الهی و مفهوم «ذَٰلِكُمْ»
آیه ۱۸ سوره آل عمران، با عبارت «ذَٰلِكُمْ وَأَنَّ ٱللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ ٱلْكَافِرِينَ»، به‌عنوان جمع‌بندی معارف پیشین، بر جامعیت کلام الهی و نقش خداوند در هدایت امور تأکید دارد. این آیه، در پیوند با آیات پیشین، به‌ویژه آیه ۱۵۲، حقیقت توحید افعالی را آشکار می‌سازد و مؤمنان را به تأمل در اراده الهی دعوت می‌کند.
ذَٰلِكُمْ وَأَنَّ ٱللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ ٱلْكَافِرِينَ
این است حقیقت، و اینکه خداوند سست‌کننده نیرنگ کافران است.
تبیین مفهوم «ذَٰلِكُمْ»
عبارت «ذَٰلِكُمْ» به معنای «این است» یا «این حقیقت»، اشاره‌ای به مجموعه معارف پیشین در آیات قرآن کریم دارد که بر نفی فاعلیت مستقل انسانی و نسبت دادن تمامی افعال به خداوند تأکید می‌ورزد. این واژه، همچون چراغی که مسیر را روشن می‌سازد، خواننده را به سوی فهم عمیق‌تر هدایت می‌کند. «ذَٰلِكُمْ» نه‌تنها کلام الهی را به‌عنوان حقیقتی جامع معرفی می‌کند، بلکه مؤمنان را به فروتنی در برابر اراده الهی و دوری از خودمحوری فرا می‌خواند. این مفهوم، همچون کلیدی است که درهای معرفت توحیدی را می‌گشاید و انسان را از توهم فاعلیت مستقل رها می‌سازد.
درنگ: عبارت «ذَٰلِكُمْ» به‌عنوان پیونددهنده معارف توحیدی، بر نقش محوری اراده الهی در تمامی رخدادها تأکید دارد و مؤمنان را به اعتماد کامل به خداوند و دوری از خودبزرگ‌بینی دعوت می‌کند.
بخش دوم: نفی فاعلیت مستقل انسانی در افعال
یکی از محوری‌ترین مفاهیم مطرح‌شده در این تفسیر، نفی فاعلیت مستقل انسانی، حتی در شریف‌ترین بندگان، مانند پیامبر اکرم (ص)، است. قرآن کریم در آیه ۱۵۲ سوره آل عمران، این حقیقت را با بیانی روشن آشکار می‌سازد.
فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ قَتَلَهُمْ ۚ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ رَمَىٰ
شما آنان را نکشتید، بلکه خدا آنان را کشت. و چون ریگ افکندی، تو نیفکندی، بلکه خدا افکند.
تحلیل توحید افعالی
این آیه، با نفی صریح فاعلیت پیامبر (ص) و مؤمنان در جنگ (مانند جنگ بدر)، بر این نکته تأکید دارد که حقیقت فاعلیت به خداوند بازمی‌گردد. پیامبر (ص) و مؤمنان، هرچند به‌ظاهر عامل قتل دشمنان یا پرتاب ریگ بودند، تنها ابزار اراده الهی‌اند. این مفهوم، همچون آینه‌ای است که حقیقت توحید افعالی را بازمی‌تاباند و انسان را از توهم قدرت مستقل آگاه می‌سازد. در این راستا، استعاره «فاز و نول» که در درس‌گفتارها به‌کار رفته، به زیبایی این حقیقت را تبیین می‌کند: «نول» به اسباب ظاهری (افعال انسانی) و «فاز» به فاعلیت حقیقی الهی اشاره دارد. این تمثیل، همچون نسیمی است که پرده‌های توهم را کنار می‌زند و حقیقت را نمایان می‌سازد.
پیامدهای توحید افعالی
نفی فاعلیت مستقل، مؤمنان را به فروتنی در برابر خداوند و اعتماد به مشیت الهی دعوت می‌کند. این دیدگاه، انسان را از خودمحوری و غرور رها ساخته و او را به سوی توکل و تسلیم هدایت می‌کند. در جنگ‌ها، پیروزی یا شکست، نه به نیروی انسانی، بلکه به اراده الهی وابسته است. این اصل، همچون ستونی است که بنای ایمان را استوار می‌سازد.
درنگ: توحید افعالی، با نفی فاعلیت مستقل انسانی، مؤمنان را به فروتنی و توکل بر خداوند دعوت می‌کند و حقیقت تمامی افعال را به اراده الهی نسبت می‌دهد.
بخش سوم: بلای حسن و شرط مشروعیت آن
یکی از مفاهیم محوری در این تفسیر، مفهوم «بلاء حسن» است که در آیه ۱۵۲ سوره آل عمران مطرح شده و به‌عنوان آزمونی الهی برای مؤمنان معرفی می‌گردد.
وَلِيُبْلِيَ ٱلْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا
و تا مؤمنان را به آزمونی نیکو از جانب خود بیازماید.
مفهوم بلای حسن
«بلاء حسن» به آزمونی الهی اشاره دارد که اگرچه ممکن است دشوار باشد، اما به رشد معنوی، هدایت، و کسب ثواب برای مؤمنان منجر می‌شود. این آزمون، همچون کوره‌ای است که طلای ایمان را از ناخالصی‌ها پاک می‌سازد. بااین‌حال، درس‌گفتارها تأکید دارند که بلای حسن تنها در صورتی نیکو است که تحت اذن الهی و در راستای اهداف دینی باشد. جنگ‌هایی که بدون هدایت الهی و صرفاً بر اساس اقتضائات سیاسی یا اجتماعی شکل می‌گیرند، نمی‌توانند بلای حسن تلقی شوند. این مفهوم، همچون چراغی است که مسیر مشروع جهاد را از گمراهی جدا می‌سازد.
نقد جنگ‌های بدون اذن الهی
درس‌گفتارها با بیانی صریح، به نقد جنگ‌هایی پرداخته‌اند که بدون اذن الهی انجام می‌شوند. این جنگ‌ها، به‌جای آنکه به تعالی معنوی منجر شوند، به گمراهی و ظلم می‌انجامند. برای نمونه، اشاره شده است که در برخی جنگ‌های معاصر، افراد با انگیزه‌های غیرالهی یا تحت فشارهای اجتماعی به جبهه‌ها فرستاده شده‌اند، بدون آنکه این عمل ریشه در هدایت الهی داشته باشد. این نقد، همچون هشداری است که انسان را از افتادن در دام توهمات دینی بازمی‌دارد. جنگ، تنها زمانی مشروع است که با نیت خالص و تحت امر الهی انجام شود.
درنگ: بلای حسن، آزمونی الهی است که تنها در صورتی نیکو تلقی می‌شود که با اذن الهی و نیت خالص انجام گردد. جنگ‌های بدون هدایت الهی، به گمراهی و ظلم منجر می‌شوند.
بخش چهارم: سست‌سازی نیرنگ کافران
بخش پایانی آیه ۱۸ سوره آل عمران، بر قدرت الهی در سست کردن نیرنگ کافران تأکید دارد: «وَأَنَّ ٱللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ ٱلْكَافِرِينَ». این عبارت، همچون شعاعی از نور الهی، برتری اراده خداوند بر تمامی نقشه‌های مخالفان دین را آشکار می‌سازد.
تحلیل مفهوم «موهن کید الکافرین»
خداوند، با تدبیر حکیمانه خود، نیرنگ کافران را سست می‌کند و پیروزی مؤمنان را تضمین می‌نماید، حتی اگر کافران از نظر ظاهری قدرتمندتر به نظر آیند. این اصل، در تاریخ اسلام، مانند جنگ بدر، و در رخدادهای معاصر، مانند شکست قدرت‌های بزرگ در جنگ‌های جهانی یا بلایای طبیعی، مصداق یافته است. درس‌گفتارها با استعاره‌ای تمثیلی از «پهلوان پنبه»، به بلایای غیرمنتظره‌ای اشاره دارند که خداوند برای درهم‌شکستن ظالمان و کافران به‌کار می‌گیرد. این استعاره، همچون نقشی بر سنگ، قدرت الهی را در برابر نیرنگ‌های بشری به تصویر می‌کشد.
بلایا به‌عنوان ابزار تنبیه و هدایت
بلایای طبیعی، مانند آنفلوآنزای اسپانیایی یا بیماری‌های همه‌گیر معاصر، در این تفسیر به‌عنوان ابزارهای الهی برای تنبیه ظالمان و هدایت جامعه معرفی شده‌اند. این بلایا، همچون شمشیری دو لبه، هم تنبیه‌کننده ظالمان‌اند و هم آزمونی برای مؤمنان. درس‌گفتارها با اشاره به این بلایا، انسان‌ها را به تأمل در اعمال خود و دوری از ظلم دعوت می‌کنند. این دیدگاه، همچون آیینه‌ای است که حقیقت رفتارهای بشری را بازمی‌تاباند و انسان را به اصلاح خویش فرا می‌خواند.
درنگ: خداوند با سست کردن نیرنگ کافران و فرستادن بلایا، هم ظالمان را تنبیه می‌کند و هم مؤمنان را به سوی هدایت و اصلاح رهنمون می‌سازد.
بخش پنجم: نقد ظلم و اطاعت از ظالم
یکی از نکات برجسته درس‌گفتارها، نقد اطاعت مظلوم از ظالم است که به‌عنوان ظلمی بزرگ‌تر از ظلم ظالم معرفی شده است. این دیدگاه، ریشه در اخلاق اسلامی دارد و انسان را به مقاومت در برابر ظلم و حفظ استقلال معنوی دعوت می‌کند.
مظلوم و مسئولیت اخلاقی
درس‌گفتارها تأکید دارند که مظلوم، با اطاعت از ظالم، به تداوم ظلم کمک می‌کند و از این‌رو، گناهی بزرگ‌تر مرتکب می‌شود. این مفهوم، همچون هشداری است که انسان را از تسلیم در برابر ظلم بازمی‌دارد و او را به ایستادگی و حفظ کرامت دعوت می‌کند. اطاعت از ظالم، به معنای مشروعیت‌بخشی به ظلم است و این امر، در چارچوب معارف قرآنی، محکوم است.
پیامدهای ظلم در جامعه
جهان معاصر، پر از ظلم و ستم است، از قدرت‌های بزرگ که با نیرنگ خود تسلط می‌یابند تا افراد ضعیفی که با اطاعت از ظالمان، به تداوم این چرخه کمک می‌کنند. درس‌گفتارها با اشاره به این واقعیت، انسان‌ها را به تأمل در نقش خود در این چرخه دعوت می‌کنند. این نقد، همچون زنگ بیداری است که انسان را به اصلاح خویش و جامعه فرا می‌خواند.
درنگ: اطاعت مظلوم از ظالم، گناهی بزرگ‌تر از ظلم ظالم است، زیرا به تداوم ظلم کمک می‌کند. مؤمنان باید در برابر ظلم ایستادگی کنند و استقلال معنوی خود را حفظ نمایند.
بخش ششم: اهمیت طهارت و نیت خالص
درس‌گفتارها بر اهمیت طهارت باطنی، دوری از گناه، و ذکر دعای «یا مجیر» به‌عنوان راهی برای محافظت در برابر بلایا تأکید دارند. این دعا، به‌عنوان نمادی از توکل و استغاثه به خداوند، انسان را از آسیب‌های بلایا مصون می‌دارد.
نقش دعا و توکل
دعای «یا مجیر»، به معنای پناه‌دهنده، انسان را به سوی توکل بر خداوند هدایت می‌کند. درس‌گفتارها تأکید دارند که اگر انسان از گناه و ظلم دوری کند و با نیت خالص به خداوند پناه ببرد، از بلایا در امان خواهد ماند. این مفهوم، همچون سپری است که انسان را در برابر طوفان‌های زندگی محافظت می‌کند.
طهارت و سبک زندگی اسلامی
طهارت باطنی، دوری از گناه، و پایبندی به سبک زندگی اسلامی، انسان را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد. درس‌گفتارها با تأکید بر این اصل، انسان‌ها را به اصلاح رفتار و دوری از ظلم و گناه دعوت می‌کنند. این دیدگاه، همچون جویباری است که انسان را به سوی چشمه زلال سعادت هدایت می‌کند.
درنگ: طهارت باطنی و ذکر دعای «یا مجیر» انسان را از بلایا مصون می‌دارد و او را به سوی سعادت و توکل بر خداوند هدایت می‌کند.
بخش هفتم: نقد کشتار غیرضروری و تأثیر آن بر روح انسان
درس‌گفتارها با بیانی تأمل‌برانگیز، به نقد کشتار غیرضروری حیوانات پرداخته و آن را عاملی برای خشن شدن روح انسان معرفی کرده‌اند. این دیدگاه، ریشه در اخلاق اسلامی دارد که احترام به حیات، حتی حیات حیوانی، را مورد تأکید قرار می‌دهد.
اخلاق اسلامی و احترام به حیات
رعایت شرایط شرعی در ذبح حیوانات، مانند رو به قبله کردن و دادن آب به حیوان، نشان‌دهنده احترام به مخلوقات خداوند است. درس‌گفتارها با تأکید بر این اصل، انسان را از کشتار غیرضروری برحذر می‌دارند و هشدار می‌دهند که این عمل می‌تواند به «خونی شدن» یا خشونت در رفتار منجر شود. این مفهوم، همچون هشداری است که انسان را از افتادن در دام وحشی‌گری بازمی‌دارد.
تأثیر کشتار بر روح انسان
کشتار غیرضروری، حتی در مورد حیوانات، روح انسان را تیره می‌سازد و او را به سوی خشونت سوق می‌دهد. درس‌گفتارها با اشاره به این حقیقت، انسان را به خرید گوشت آماده و پرهیز از کشتار مستقیم دعوت می‌کنند. این دیدگاه، همچون آیینه‌ای است که تأثیرات روانی و معنوی رفتارهای انسان را بازمی‌تاباند.
درنگ: کشتار غیرضروری حیوانات، روح انسان را تیره کرده و به خشونت سوق می‌دهد. رعایت شرایط شرعی و احترام به حیات، انسان را از این آسیب حفظ می‌کند.
بخش هشتم: ضرورت بازگشت به معرفت قرآنی
درس‌گفتارها با تأکید بر ضرورت بازگشت به معرفت قرآنی، انسان‌ها را به دوری از گناه، ظلم، دروغ، و سالوس دعوت می‌کنند. قرآن کریم، به‌عنوان مربی و هادی، باید محور زندگی مؤمنان باشد.
قرآن کریم به‌عنوان راهنما
قرآن کریم، همچون مشعلی فروزان، مسیر سعادت را به انسان نشان می‌دهد. درس‌گفتارها با دعوت به پیروی از این کتاب آسمانی، انسان را از گناه و ظلم برحذر می‌دارند و او را به سوی طهارت و اخلاص هدایت می‌کنند. این دعوت، همچون جویباری است که انسان را به سوی دریای رحمت الهی رهنمون می‌سازد.
دعا برای عاقبت‌به‌خیری
درس‌گفتارها با تأکید بر دعای «به حق قرآن کریم ما را عاقبت بخیر کن»، انسان را به اصلاح خویش و دوری از گناه دعوت می‌کنند. این دعا، همچون کلیدی است که درهای سعادت را می‌گشاید و انسان را از بلایا و گمراهی حفظ می‌کند.
درنگ: بازگشت به معرفت قرآنی و دوری از گناه و ظلم، انسان را به سوی سعادت و عاقبت‌به‌خیری هدایت می‌کند.
جمع‌بندی
تفسیر آیه ۱۸ سوره آل عمران، با تأکید بر توحید افعالی، بلای حسن، و سست‌سازی نیرنگ کافران، انسان را به سوی فهم عمیق‌تر از اراده الهی و نقش آن در زندگی رهنمون می‌سازد. مفهوم «ذَٰلِكُمْ» به‌عنوان جمع‌بندی معارف توحیدی، بر جامعیت کلام الهی تأکید دارد، در حالی که «موهن کید الکافرین» قدرت خداوند در خنثی‌سازی نیرنگ‌های مخالفان دین را آشکار می‌کند. بلای حسن، تنها در صورتی نیکو است که تحت اذن الهی و با نیت خالص انجام شود. نقد ظلم، اطاعت از ظالم، و کشتار غیرضروری، انسان را به تأمل در رفتار خویش و اصلاح آن دعوت می‌کند. در نهایت، بازگشت به معرفت قرآنی، طهارت، و توکل، راه سعادت و محافظت از بلایا را هموار می‌سازد. این تفسیر، همچون نقشه‌ای است که انسان را در مسیر حقیقت و سعادت هدایت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی