متن درس
تفسیر: انفاق کفار، حسرت و ایثار مؤمنان
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 1394)
دیباچه
این نوشتار به بررسی عمیق و تفصیلی آیه سی‌وششم سوره انفال می‌پردازد که در آن، کردار کافران در انفاق اموالشان برای جلوگیری از راه الهی و نتایج این عمل، از جمله حسرت و شکست، ترسیم شده است. در این میان، تفاوت بنیادین میان انفاق نفاق‌آمیز کافران و ایثار صادقانه مؤمنان، به‌عنوان محور اصلی بحث، مورد کاوش قرار می‌گیرد. این تفسیر، با تکیه بر محتوای درس‌گفتارها و تحلیل‌های ارائه‌شده، در پی آن است که با زبانی روشن و متین، معانی والای قرآنی را در قالبی منسجم و معنوی عرضه کند. با بهره‌گیری از تمثیلات و اشارات ادبی، تلاش شده تا مفاهیم عمیق این آیه به‌گونه‌ای ارائه گردد که هم دل‌انگیز باشد و هم راهگشای تأملات عمیق در باب ایمان، نفاق و ایثار.
انفاق کفار در برابر راه خدا
محور اصلی آیه سی‌وششم سوره انفال، انفاق کافران با نیت خصمانه برای بازداشتن مردم از راه خداست. این انفاق، برخلاف عمل مؤمنانه که با اخلاص همراه است، ریشه در نفاق دارد و هدفی جز تخریب دین و ایجاد موانع در مسیر هدایت الهی دنبال نمی‌کند.
إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا يُنفِقُونَ أَمْوَٰلَهُمْ لِيَصُدُّوا عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ
همانا کسانی که کفر ورزیدند، اموالشان را خرج می‌کنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند.
واژه «يُنفِقُونَ» در این آیه، به خرج کردن مال با هدفی مخرب اشاره دارد. این انفاق، در صدر اسلام، مصداق‌هایی چون رشوه‌دادن یا حمایت مالی از دشمنان پیامبر (ص) داشته است. در مقابل، انفاق مؤمنان، چنان‌که در آیه 261 سوره بقره آمده، با نیت تقرب به خدا و اخلاص انجام می‌شود و ثمره‌ای الهی به بار می‌آورد. انفاق کافران، اما، چونان بذری است که بر سنگ کاشته شود؛ نه تنها میوه‌ای ندارد، بلکه حسرتی عمیق به دنبال می‌آورد.
درنگ:
انفاق کافران، به دلیل نیت خصمانه و نفاق‌آمیز، نه‌تنها بی‌ثمر است، بلکه به حسرت و ناکامی منجر می‌شود، در حالی که انفاق مؤمنان، با اخلاص و در راه خدا، مایه برکت و قرب الهی است.
انفاق و پیوند آن با نفاق
انفاق کافران، در این آیه، به نفاق تشبیه شده است؛ عملی که فاقد صداقت و اخلاص است و هدفی جز تخریب و ایجاد دشمن برای خدا ندارد. این انفاق، مانند تخلیه زواید بی‌ارزش است که نه تنها سودی ندارد، بلکه مایه نجاست و آلودگی معنوی می‌شود. در مقابل، ایثار، عملی است صادقانه که ریشه در محبت و تقوا دارد و با تقسیم عادلانه و بدون منّت همراه است.
تمثیل ارائه‌شده در درس‌گفتارها، انفاق نفاق‌آمیز را به «تخلیه در توالت» و انفاق مخرب را به «نجاست بر فرش» تشبیه می‌کند. این تمثیل، با زبانی طنزآمیز اما عمیق، بی‌ارزشی انفاق بدون صدق را نشان می‌دهد. در توالت، تخلیه عملی طبیعی و در مسیر درست است، اما بر فرش، عملی ناپسند و زیان‌بار. انفاق کافران، چونان نجاست بر فرش، نه‌تنها بی‌فایده است، بلکه مایه حسرت و خسران می‌شود.
درنگ:
انفاق بدون صدق، مانند نجاست است که ارزشی ندارد، اما ایثار، چون گوهری درخشان، با محبت و اخلاص همراه است و مایه تعالی روح می‌شود.
حسرت و شکست: نتیجه انفاق کافران
آیه سی‌وششم سوره انفال، نتیجه انفاق کافران را حسرت و شکست معرفی می‌کند. این حسرت، پشیمانی عمیقی است که از هدر رفتن اموال و بی‌ثمر ماندن تلاش‌ها ناشی می‌شود.
فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ
پس آن [اموال] را خرج می‌کنند، سپس برایشان حسرتی می‌شود، آن‌گاه مغلوب می‌گردند.
حسرت، چونان سایه‌ای سنگین بر دل کافران می‌افتد؛ چنان‌که پدری که سال‌ها برای تربیت فرزندش زحمت کشیده و مال خرج کرده، اما او را گرفتار اعتیاد و تباهی می‌بیند، گرفتار پشیمانی عمیق می‌شود. این حسرت، نتیجه بی‌ثمر بودن تلاش‌ها و اموال خرج‌شده است. شکست («يُغْلَبُونَ») نیز نشان‌دهنده ناکامی کافران در برابر اراده الهی است، چنان‌که در آیه 21 سوره مجادله آمده: «خداوند چنین مقرر کرده که او و پیامبرانش پیروز شوند.»
درنگ:
حسرت کافران، پشیمانی از هدر رفتن اموال و تلاش‌هایشان است، و شکست آن‌ها، نشانه پیروزی حق بر باطل است که اراده الهی آن را تضمین کرده است.
جهان آخرت: عاقبت کافران
عاقبت کافران، پس از حسرت در دنیا، رانده شدن به سوی جهنم است. این عاقبت، نتیجه طبیعی کفر و نفاق آن‌هاست که در اعمالشان، از جمله انفاق با نیت مخرب، تجلی یافته است.
وَٱلَّذِينَ كَفَرُوا إِلَىٰ جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ
و کسانی که کفر ورزیدند، به سوی جهنم گردآورده می‌شوند.
این آیه، با صراحت، عاقبت اخروی کافران را ترسیم می‌کند. انفاق آن‌ها، که با نیت بازداشتن از راه خدا انجام شده، نه‌تنها در دنیا بی‌ثمر است، بلکه در آخرت نیز آن‌ها را به سوی عذاب سوق می‌دهد. این عاقبت، چونان میوه‌ای تلخ از درختی است که ریشه در نفاق و کفر دارد.
درنگ:
کافران، پس از حسرت در دنیا، در آخرت به جهنم رانده می‌شوند، که این عاقبت، نتیجه کفر و انفاق نفاق‌آمیز آن‌هاست.
ایثار در برابر انفاق: تفاوت بنیادین
ایثار، به‌عنوان عملی صادقانه و سرشار از محبت، در برابر انفاق نفاق‌آمیز کافران قرار می‌گیرد. ایثار، چون گوهری است که از دل اخلاص می‌درخشد و با تقسیم عادلانه و بدون منّت همراه است. انفاق کافران، اما، فاقد صدق و اخلاص است و جز حسرت و خسران ثمری ندارد.
در قرآن کریم، ایثار به‌عنوان عملی برتر ستایش شده است: «وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» (سوره حشر، آیه 9)؛ «و دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند.» این آیه، ایثار را عملی می‌داند که حتی در تنگدستی انجام می‌شود و ریشه در اخلاص دارد. انفاق کافران، اما، چونان تخلیه زواید است که ارزشی ندارد و مایه نجاست معنوی می‌شود.
درنگ:
ایثار، عملی است صادقانه که با اخلاص و محبت همراه است، در حالی که انفاق نفاق‌آمیز، فاقد صدق و مایه خسران است.
حسرت و نکبت: دو روی خسران کافران
حسرت و نکبت، دو وجه از خسران کافران هستند. حسرت، پشیمانی درونی است که از هدر رفتن اموال و تلاش‌ها ناشی می‌شود، و نکبت، عذاب بیرونی است که در آخرت به صورت جهنم تجلی می‌یابد. حسرت، چونان آهی است که از سینه کافر برمی‌خیزد هنگامی که می‌بیند اموالش بی‌ثمر از دست رفته، و نکبت، چونان عذابی است که در انتظار اوست.
این دیدگاه، با آیه 39 سوره زمر هم‌خوانی دارد: «وَٱلَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَٰلُهُمْ كَسَرَابٍ»؛ «و کسانی که کفر ورزیدند، اعمالشان مانند سرابی است.» اعمال کافران، از جمله انفاقشان، چون سرابی است که تشنه را به سوی خود می‌خواند، اما جز فریب و حسرت چیزی به او نمی‌دهد.
درنگ:
حسرت، پشیمانی درونی کافران از بی‌ثمر بودن اعمالشان است، و نکبت، عذاب اخروی آن‌هاست که نتیجه کفر و نفاقشان است.
ایمان: سپری در برابر حسرت
مؤمن، به دلیل ایمان و عمل در راه خدا، از حسرت مصون است. او هر نتیجه‌ای را قربة إلی الله می‌داند و با شکر و تسلیم، در برابر سختی‌ها می‌ایستد. این روحیه، چنان‌که در آیه 30 سوره بقره آمده، از تسلیم مؤمن در برابر خدا نشأت می‌گیرد: «وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا»؛ «و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم.» مؤمن، با این تسلیم، از حسرت و پشیمانی در امان است و هر عملش، چون گوهری در راه خدا، مایه سعادت اوست.
درس‌گفتارها، با عبارت «هنیئا لنا»، این آرامش مؤمن را به زیبایی ترسیم می‌کند. مؤمن، حتی در سختی‌ها، خدا را می‌بیند و با شکر و صبر، به سوی کمال می‌رود. این در حالی است که کافر، با هر ناکامی، در حسرت فرومی‌رود و در آخرت، به سوی جهنم رانده می‌شود.
درنگ:
ایمان، سپری است که مؤمن را از حسرت مصون می‌دارد و هر عمل او را، حتی در سختی‌ها، به سوی سعادت رهنمون می‌سازد.
انفاق و مسئولیت اخروی
انفاق غیرصادقانه، مانند صدقه‌ای که با منّت همراه باشد، ممکن است در قیامت مایه شکایت شود. قرآن کریم، در آیه 264 سوره بقره، انفاق با منّت را بی‌ارزش می‌داند: «يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَٰتِكُم بِٱلْمَنِّ وَٱلْأَذَىٰ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقات خود را با منّت و آزار باطل نکنید.» انفاقی که با نیت غیرخالص انجام شود، نه‌تنها ثوابی ندارد، بلکه ممکن است مایه مسئولیت اخروی شود.
در مقابل، ایثار، عملی است بزرگ‌منشانه که با اخلاص و بدون توقع انجام می‌شود. درس‌گفتارها، با تمثیلی از انفاق غیرصادقانه به «شندرغاز دادن به فقیر»، این عمل را نکوهش می‌کند و ایثار را به‌عنوان عملی خالص و باارزش ستایش می‌کند.
درنگ:
انفاق غیرصادقانه، ممکن است در قیامت مایه شکایت شود، اما ایثار، عملی خالص و بزرگ‌منشانه است که مایه تقرب به خداست.
سلام ایثاری در برابر سلام انفاقی
حتی در رفتارهای روزمره، مانند سلام کردن، تفاوت میان ایثار و انفاق نمایان است. سلام ایثاری، با صداقت، صفا و بزرگی همراه است، در حالی که سلام انفاقی، نمایشی و فاقد اخلاص است. درس‌گفتارها، با مثالی از گفت‌وگوی استاد و طلبه، بر این نکته تأکید می‌کند که رفتارهای صادقانه، حتی در امور ساده مانند سلام، باید از سر ایثار و بزرگ‌منشی باشد.
این دیدگاه، با آیه 2 سوره زمر هم‌خوانی دارد: «فَٱعْبُدِ ٱللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ ٱلدِّينَ»؛ «پس خدا را عبادت کن در حالی که دین را برای او خالص کرده‌ای.» اخلاص، شرط پذیرش هر عملی، از جمله سلام کردن، است. سلام ایثاری، چونان گلی است که از باغ دل مؤمن می‌روید، اما سلام انفاقی، چونان صدایی است که در باد گم می‌شود.
درنگ:
سلام ایثاری، با صفا و اخلاص همراه است و مایه نزدیکی دل‌هاست، اما سلام انفاقی، فاقد صدق و بی‌ارزش است.
دعوت به ایثار و دوری از نفاق
مؤمنان دعوت شده‌اند تا اعمالشان، حتی انفاق، با نیت ایثار و صداقت باشد. ایثار، چونان جویباری است که از چشمه اخلاص سرچشمه می‌گیرد و به دریای رضایت الهی می‌ریزد. نفاق، اما، چونان باتلاقی است که هرچه در آن ریخته شود، جز تباهی ثمری ندارد.
درس‌گفتارها، با تأکید بر ارزش ایثار، مؤمنان را به دوری از نفاق و ظاهرسازی فرامی‌خواند. این دعوت، با آیه 9 سوره حشر هم‌خوانی دارد: «يُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ»؛ «و دیگران را بر خود مقدم می‌دارند.» ایثار، نشانه‌ای از کمال انسانی است که مؤمن را به سوی خدا رهنمون می‌سازد.
درنگ:
مؤمن باید در همه اعمال، از جمله انفاق، به ایثار و صداقت روی آورد و از نفاق و ظاهرسازی دوری گزیند.
جمع‌بندی
آیه سی‌وششم سوره انفال، با ترسیم انفاق نفاق‌آمیز کافران، حسرت و شکست آن‌ها را در دنیا و عذابشان را در آخرت به تصویر می‌کشد. انفاق کافران، که با نیت بازداشتن از راه خدا انجام می‌شود، نه‌تنها بی‌ثمر است، بلکه مایه حسرت و نکبت می‌شود. در مقابل، ایثار مؤمنان، که ریشه در اخلاص و محبت دارد، آن‌ها را از حسرت مصون می‌دارد و به سوی سعادت رهنمون می‌سازد. این تفسیر، با تأکید بر تفاوت بنیادین میان ایثار و انفاق نفاق‌آمیز، مؤمنان را به زندگی صادقانه و ایثاری دعوت می‌کند تا در سایه تقوا و اخلاص، به کمال انسانی و رضایت الهی دست یابند.
با نظارت صادق خادمی