متن درس
تفسیر: تأملاتی در عظمت الهی و ناشناختگی آیات قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۱۲)
دیباچه
قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، معانی ژرف و متعالی را در خود نهفته دارد که عقل بشری، با همه گستردگی، در برابر عظمت آن فرومانده و تنها به کرانه‌های این بحر بی‌انتها دست می‌یابد. آیات آغازین سوره یونس، با بیانی فاخر و تأمل‌برانگیز، انسان را به سوی شناخت پروردگار و تسلیم در برابر عظمت او فرا می‌خواند. این آیات، با معرفی خداوند به عنوان خالق آسمان‌ها و زمین، مدبر امور هستی و مقصد بازگشت خلایق، پرده از عظمت الهی برمی‌دارند و بشر را به تأمل در ناشناختگی مفاهیم متعالی و ضرورت عبادت دعوت می‌کنند. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمانه و تأملات عمیق، به بررسی آیات سوم تا هفتم سوره یونس پرداخته می‌شود. هدف، تبیین معانی این آیات با زبانی روشن و متین است تا راه برای فهم عظمت الهی و پذیرش هدایت قرآنی هموار گردد.
بخش نخست: عظمت خلقت و محدودیت معرفت بشری
آیه سوم: معرفی پروردگار خالق و مدبر
إِنَّ رَبَّكُمُ ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ ٱسْتَوَىٰ عَلَى ٱلْعَرْشِ يُدَبِّرُ ٱلْأَمْرَ ۖ مَا مِن شَفِيعٍ إِلَّا مِنۢ بَعْدِ إِذْنِهِ ۚ ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمْ فَٱعْبُدُوهُ ۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ
پروردگار شما آن خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر عرش استیلا یافت، کار [جهان] را تدبیر می‌کند. هیچ شفیعی جز به اذن او نیست. این است خداوند، پروردگار شما؛ پس او را بپرستید. آیا پند نمی‌گیرید؟
این آیه، چونان دروازه‌ای به سوی شناخت پروردگار، عظمت بی‌کران او را به تصویر می‌کشد. خلقت آسمان‌ها و زمین در شش روز، نه تنها نشانه‌ای از قدرت الهی است، بلکه به مراحل تکوینی هستی اشاره دارد که از فهم بشر فراتر است. «سماوات» و «ارض»، چونان آینه‌هایی از عظمت الهی، گستردگی خلقت را نشان می‌دهند، اما تعداد و ماهیت آن‌ها در پرده ابهام باقی می‌ماند. آیا هر آسمان زمینی خاص خود دارد یا خیر؟ این پرسش، نه برای پاسخ دقیق، بلکه برای دعوت به تأمل در عظمت خلقت مطرح می‌شود.
مفهوم «سته ایام» (شش روز) نیز از جمله مفاهیم متشابهی است که عقل بشری در برابر آن سر تعظیم فرو می‌آورد. این ایام، نه روزهای متعارف زمینی، بلکه مراحلی از خلقت‌اند که حکمت الهی در آن‌ها نهفته است. همان‌گونه که ساختن یک آلونک در شش روز برای بشر دشوار است، خلقت آسمان‌ها و زمین در این بازه، عظمت بی‌نهایت الهی را به نمایش می‌گذارد.
«استواء بر عرش» و «تدبیر امور» نیز نمادهایی از حاکمیت مطلق خداوند بر هستی‌اند. عرش، چونان تخت پادشاهی بی‌مانند الهی، و استواء، نشانه تسلط کامل او بر عالم است. تدبیر امور، از گردش سیارات تا امور خلایق، در انحصار پروردگار است و هیچ شفیعی جز به اذن او نمی‌تواند مداخله کند. این امر، توحید در ربوبیت را به روشنی بیان می‌کند.
درنگ: آیه سوم سوره یونس، با معرفی خداوند به عنوان خالق و مدبر، انسان را به عبادت و تسلیم در برابر عظمت الهی دعوت می‌کند. مفاهیم متشابه چون سماوات، عرش و سته ایام، فراتر از فهم بشری، راه را برای تواضع و ایمان هموار می‌سازند.
تشبیه آیات به دیگ سیاه: تأملی در ناشناختگی
آیات قرآنی، در این درس‌گفتار، به دیگ سیاهی تشبیه شده‌اند که در کودکی، با سیاهی و عظمت خود، ترس و شگفتی را برمی‌انگیخت. این تشبیه، به زیبایی محدودیت معرفت بشری را در برابر مفاهیم متعالی قرآن کریم نشان می‌دهد. همان‌گونه که دیگ سیاه، در نگاه کودکانه، تنها عظمتی ناشناخته بود، آیات قرآنی نیز با ابهام و عظمت خود، انسان را به تأمل و تسلیم در برابر خداوند فرا می‌خوانند. این تشبیه، چونان تلنگری است که بشر را از خودبینی به سوی تواضع در برابر خالق هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با تمرکز بر آیه سوم سوره یونس، عظمت خلقت و ناشناختگی مفاهیم قرآنی را تبیین کرد. خلقت آسمان‌ها و زمین، استواء بر عرش و تدبیر امور، همگی نشانه‌هایی از قدرت بی‌کران الهی‌اند که بشر را به عبادت و پندگیری دعوت می‌کنند. تشبیه آیات به دیگ سیاه، به زیبایی محدودیت معرفت بشری را نشان می‌دهد و راه را برای پذیرش هدایت الهی هموار می‌سازد.
بخش دوم: معاد، جزا و نظام کیهانی
آیه چهارم: آغاز و اعاده خلقت
إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا ۖ وَعْدَ ٱللَّهِ حَقًّا ۚ إِنَّهُۥ يَبْدَؤُا۟ ٱلْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ لِيَجْزِيَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّٰلِحَٰتِ بِٱلْقِسْطِ ۚ وَٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌۢ بِمَا كَانُوا۟ يَكْفُرُونَ
به سوی اوست بازگشت همه شما، وعده خدا حق است. اوست که خلق را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، به عدالت پاداش دهد. و کسانی که کفر ورزیدند، برایشان شرابی از آب جوشان و عذابی دردناک است، به سبب آنکه کفر می‌ورزیدند.
این آیه، چونان مشعلی فروزان، حقیقت معاد و نظام جزای الهی را روشن می‌سازد. «ابداء» و «اعاده» خلقت، نشانه‌ای از قدرت بی‌کران خداوند است که خلق را آغاز کرده و در قیامت آن را بازمی‌گرداند. این فرآیند، نه تنها بر قدرت الهی، بلکه بر نظام عادلانه پاداش و کیفر دلالت دارد. مؤمنان، با ایمان و عمل صالح، به عدالت پاداش می‌گیرند، در حالی که کافران، به سبب کفرشان، به شراب حمیم و عذاب الیم گرفتار می‌شوند.
مفاهیم «شراب حمیم» و «عذاب الیم»، از جمله آیات متشابهی‌اند که فهم دقیق آن‌ها از ظرفیت عقل بشری فراتر است. شراب حمیم، آبی جوشان و سوزان است که کیفیتی متافیزیکی دارد و با عذاب‌های مادی، مانند ضربه یا زخم، متفاوت است. عذاب الیم نیز، فراتر از ترجمه ساده «دردناک»، عذابی است که شدت و ماهیت آن در قیامت آشکار می‌شود. این ناشناختگی، انسان را به سوی ایمان و تقوا هدایت می‌کند.
درنگ: آیه چهارم، با تأکید بر معاد و نظام جزای الهی، عظمت خداوند و ناشناختگی عذاب آخرتی را نشان می‌دهد. شراب حمیم و عذاب الیم، با ماهیتی متعالی، انسان را به تأمل در عاقبت کفر و ضرورت ایمان فرا می‌خوانند.
ناشناختگی قسط و عدالت الهی
مفهوم «قسط» (عدالت) در این آیه، به نظام عادلانه پاداش الهی اشاره دارد. با این حال، بشر از درک کامل این عدالت عاجز است. قسط، چونان ترازویی الهی، اعمال انسان‌ها را با دقت می‌سنجد، اما جزئیات این سنجش، در پرده ابهام باقی می‌ماند. این ناشناختگی، دعوتی است به تسلیم در برابر حکمت الهی و پذیرش هدایت قرآنی.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تمرکز بر آیه چهارم، به تبیین معاد، نظام جزای الهی و ناشناختگی مفاهیم متشابه پرداخت. خلقت اولیه و اعاده آن، نشانه‌ای از قدرت بی‌کران الهی است، در حالی که شراب حمیم و عذاب الیم، عاقبت کفر را به تصویر می‌کشند. این مفاهیم، با عظمت و ابهام خود، انسان را به سوی ایمان و عمل صالح هدایت می‌کنند.
بخش سوم: نظام کیهانی و نشانه‌های الهی
آیه پنجم: خورشید و ماه، نشانه‌های حکمت الهی
هُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ ٱلشَّمْسَ ضِيَآءً وَٱلْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُۥ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا۟ عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ ۚ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ ذَٰلِكَ إِلَّا بِٱلْحَقِّ ۚ يُفَصِّلُ ٱلْءَايَٰتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
اوست که خورشید را تابان و ماه را نورانی قرار داد و برای آن منزلگاه‌هایی مقدر کرد تا شماره سال‌ها و حساب را بدانید. خدا این‌ها را جز به حق نیافرید. او آیات را برای قومی که می‌دانند، به روشنی بیان می‌کند.
این آیه، چونان نقشی زیبا بر تار و پود خلقت، نظام کیهانی را به تصویر می‌کشد. خورشید، به عنوان ضیاء (نورافشان)، و ماه، به عنوان نور، نشانه‌هایی از حکمت الهی‌اند. تعیین منزلگاه‌های ماه برای محاسبه زمان، نظم بی‌نظیر خلقت را نشان می‌دهد. با این حال، بشر تنها ظاهر این نظام را درک می‌کند، نه ماهیت عمیق آن. شماره‌گذاری روزها و ماه‌ها، چونان خطوطی است که کودکی برای شمارش آب کوزه‌ها می‌کشد، اما حقیقت این نظام، در پرده حکمت الهی نهان است.
خلقت این نظام به «حق» انجام شده، اما مفهوم «حق» نیز از فهم بشر فراتر است. حق، چونان جوهره‌ای متعالی، هدفمندی و حکمت خلقت را نشان می‌دهد. این آیه، برای قومی که می‌دانند، آیات را تفصیل می‌دهد، اما فهم کامل آن، تنها در سایه معرفت الهی ممکن است.
درنگ: خورشید و ماه، به عنوان نشانه‌های الهی، نظم کیهانی و حکمت خلقت را نشان می‌دهند. با این حال، ناشناختگی حقیقت این نظام، انسان را به تأمل در عظمت الهی و پذیرش هدایت قرآنی دعوت می‌کند.
ناشناختگی محاسبه زمان
هدف از خلقت خورشید و ماه، آگاهی از تعداد سال‌ها و حساب است، اما بشر از درک چگونگی این نظام عاجز است. همان‌گونه که کودکی با کشیدن خطوط، تنها ظاهر شمارش را تقلید می‌کرد، انسان نیز تنها ظاهر زمان را شماره‌گذاری می‌کند، بدون آنکه حقیقت آن را دریابد. این ناشناختگی، دعوتی است به تأمل در حکمت الهی و دوری از غرور معرفتی.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تمرکز بر آیه پنجم، نظام کیهانی و نشانه‌های الهی را تبیین کرد. خورشید و ماه، با نظم بی‌نظیر خود، حکمت خلقت را به نمایش می‌گذارند، اما حقیقت این نظام، فراتر از فهم بشری است. این آیه، انسان را به تأمل در نشانه‌های الهی و پذیرش هدایت قرآنی دعوت می‌کند.
بخش چهارم: نشانه‌ها برای متقین و غفلت کافران
آیه ششم: نشانه‌های الهی برای متقین
إِنَّ فِي ٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَّقُونَ
به راستی که در آمد و شد شب و روز و آنچه خدا در آسمان‌ها و زمین آفریده، نشانه‌هایی است برای قومی که پروا می‌کنند.
این آیه، چونان آینه‌ای زلال، نشانه‌های الهی را در آمد و شد شب و روز و خلقت آسمان‌ها و زمین نشان می‌دهد. این نشانه‌ها، برای قومی که تقوا پیشه می‌کنند، قابل درک است. تقوا، چونان کلیدی است که درهای معرفت الهی را می‌گشاید و انسان را به فهم عظمت خلقت هدایت می‌کند.
آیه هفتم: غفلت کافران
إِنَّ ٱلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا وَرَضُوا۟ بِٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَٱطْمَأَنُّوا۟ بِهَا وَٱلَّذِينَ هُمْ عَنْ ءَايَٰتِنَا غَٰفِلُونَ
به راستی کسانی که به لقای ما امید ندارند و به زندگی دنیا خشنود شده و بدان دل آرامیده‌اند و کسانی که از آیات ما غافل‌اند…
این آیه، غفلت کافران را به تصویر می‌کشد. کسانی که به لقای الهی باور ندارند و به دنیا دل بسته‌اند، از آیات الهی غافل می‌شوند و به عذاب آخرتی گرفتار می‌گردند. این غفلت، چونان پرده‌ای است که حقیقت را از دیدگان انسان پنهان می‌کند و او را از معرفت الهی محروم می‌سازد.
درنگ: نشانه‌های الهی در خلقت، برای متقین آشکار است، اما کافران، با دل‌بستگی به دنیا و غفلت از آیات، از معرفت الهی محروم می‌شوند.
تشبیهات عامه: دیگ سیاه و فرهنگ سنتی
درس‌گفتار، با بهره‌گیری از تشبیهات عامه، مفاهیم قرآنی را به زیبایی تبیین می‌کند. دیگ سیاه، که در کودکی ترسناک و ناشناخته بود، و روش‌های سنتی مانند مالیدن زغال بر سینه برای از شیر گرفتن کودکان، به ناشناختگی مفاهیم قرآنی اشاره دارند. این تشبیهات، چونان پل‌هایی هستند که مفاهیم متعالی را به تجربه‌های ملموس انسانی پیوند می‌زنند.
در فرهنگ سنتی، مادران با روش‌هایی ساده اما تأثیرگذار، کودکان را از شیر می‌گرفتند. این روش‌ها، هرچند ناشناخته برای کودک، هدفی حکیمانه داشتند. آیات قرآنی نیز، با عظمت و ابهام خود، انسان را به سوی هدایت الهی سوق می‌دهند، حتی اگر حقیقت آن‌ها به طور کامل درک نشود.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تمرکز بر آیات ششم و هفتم، نشانه‌های الهی و غفلت کافران را تبیین کرد. اختلاف شب و روز و خلقت آسمان‌ها و زمین، نشانه‌هایی برای متقین‌اند، در حالی که کافران، با غفلت از آیات، از معرفت الهی محروم می‌شوند. تشبیهات عامه، به زیبایی این ناشناختگی را نشان می‌دهند و انسان را به سوی تقوا و ایمان هدایت می‌کنند.
بخش پنجم: فرهنگ عامه و تجربه‌های زیسته
زندگی سنتی و محدودیت‌های معرفتی
درس‌گفتار، با اشاره به زندگی سنتی و تجربه‌های زیسته، به محدودیت‌های معرفتی بشر اشاره دارد. در گذشته، مادران با روش‌هایی مانند مالیدن زغال بر سینه، کودکان را از شیر می‌گرفتند. این روش‌ها، هرچند ساده، برای کودکان ناشناخته و ترسناک بودند. همچنین، مسئله شیر اضافی مادران، که نه در باغچه ریخته می‌شد و نه در توالت، نشان‌دهنده محدودیت‌های زندگی سنتی است. این تجربه‌ها، چونان آینه‌ای، ناشناختگی مفاهیم قرآنی را بازتاب می‌دهند.
غذاهای سنتی، مانند اشکنه، که از پیاز، سیب‌زمینی و تخم‌مرغ تهیه می‌شد، نشان‌دهنده سادگی و قناعت در زندگی گذشته است. این غذا، که به طنز «درخت‌شکن» خوانده می‌شد، انرژی و قوت لازم را برای زندگی فراهم می‌کرد. این تجربه‌ها، به زیبایی نشان می‌دهند که بشر، حتی در امور روزمره، با محدودیت‌های معرفتی روبه‌رو است، چه رسد به فهم مفاهیم متعالی قرآنی.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با بهره‌گیری از تجربه‌های زیسته و فرهنگ عامه، محدودیت‌های معرفتی بشر را به تصویر کشید. تشبیهات ساده اما عمیق، مانند دیگ سیاه و روش‌های سنتی، به زیبایی ناشناختگی مفاهیم قرآنی را نشان می‌دهند و انسان را به سوی تواضع و پذیرش هدایت الهی دعوت می‌کنند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
آیات آغازین سوره یونس، چونان نوری الهی، عظمت پروردگار و ناشناختگی مفاهیم متعالی را به تصویر می‌کشند. خلقت آسمان‌ها و زمین، نظام کیهانی، معاد و جزای الهی، همگی نشانه‌هایی از قدرت و حکمت بی‌کران خداوندند. این آیات، با ابهام و عظمت خود، انسان را به تواضع، ایمان و عبادت دعوت می‌کنند. تشبیهات عامه، مانند دیگ سیاه و روش‌های سنتی، به زیبایی محدودیت‌های معرفتی بشر را نشان می‌دهند و راه را برای پذیرش هدایت قرآنی هموار می‌سازند.
این نوشتار، با تبیین دقیق و فاخر آیات سوم تا هفتم سوره یونس، تلاش کرد تا معانی ژرف قرآنی را در قالبی علمی و متین ارائه دهد. تقوا، چونان کلیدی برای فهم نشانه‌های الهی، و تسلیم در برابر عظمت پروردگار، راهگشای سعادت انسان است. باشد که این تأملات، گامی در مسیر معرفت الهی و انس با قرآن کریم باشد.
با نظارت صادق خادمی