متن درس
تفسیر: تأملاتی در سوره یونس، آیه 21 و آیات مرتبط
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۲۴)
دیباچه
قرآن کریم، چونان دریایی ژرف و بی‌کران، معارف الهی را در قالب آیات نورانی به بشریت عرضه کرده و هر آیه‌اش چون گوهری تابناک، راهنمای انسان به سوی حقیقت و سعادت است. سوره یونس، با آیات پرمغز و تأمل‌برانگیز خود، انسان را به اندیشه در نعمات الهی، آزمون‌های زندگی و مسیرهای متضاد شکر و مکر دعوت می‌کند. این نوشتار، با تمرکز بر آیه 21 این سوره و آیات مرتبط، به تبیین معانی عمیق و چندلایه آن می‌پردازد. هدف، ارائه تحلیلی جامع از مفاهیم الهیاتی، اخلاقی و اجتماعی این آیات است تا خواننده را به تأمل در رابطه خود با نعمات الهی و مسئولیت‌هایش در برابر آنها رهنمون سازد.
بخش نخست: رحمت الهی پس از سختی
زندگی انسان، چونان موجی در اقیانوس هستی، گاه در تلاطم سختی‌ها و گاه در آرامش نعمات قرار می‌گیرد. قرآن کریم در آیه 21 سوره یونس، به این چرخش طبیعی زندگی اشاره کرده و از رحمتی سخن می‌گوید که خداوند پس از سختی‌ها به انسان می‌چشاند:
﴿وَإِذْ أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِّن بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُم مَّكْرٌ فِي آيَاتِنَا ۚ قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَكْرًا ۚ إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ﴾
و هنگامی که به مردم پس از سختی‌ای که به آنان رسیده بود، رحمتی چشاندیم، ناگهان در آیات ما نیرنگ کردند. بگو: خداوند در مکر، سریع‌تر است. همانا فرستادگان ما آنچه را که نیرنگ می‌کنید، می‌نویسند.
این آیه، چون آیینه‌ای شفاف، حکمت الهی را در آزمون‌های زندگی بازتاب می‌دهد. «ضراء» به معنای سختی و بلا، نشانگر دشواری‌هایی است که انسان در مسیر حیات با آنها روبه‌رو می‌شود. رحمت الهی، چون بارانی حیات‌بخش، پس از این سختی‌ها بر انسان فرومی‌ریزد، گاه در قالب خیر مادی چون رزق و روزی، و گاه در قالب خیر معنوی چون هدایت و آرامش. این چرخش میان سختی و آسایش، بخشی از سنت الهی در تربیت انسان است.
درنگ: رحمت الهی پس از سختی، نشانه حکمت خداوند در آزمون‌های زندگی است که انسان را به تأمل در نعمات و مسئولیت‌هایش دعوت می‌کند.
نقش رحمت در آزمون‌های الهی
رحمت الهی، نه‌تنها تسکین‌دهنده آلام انسان است، بلکه فرصتی برای آزمودن اخلاص و نیت اوست. انسان، در برابر این رحمت، در برابر دو مسیر قرار می‌گیرد: یا با شکر و سپاس، به سوی هدایت گام برمی‌دارد، یا با ناسپاسی و نیرنگ، خود را به ورطه خسران می‌افکند. این دوگانگی، چون دو شاخه رودخانه‌ای است که سرنوشت انسان را رقم می‌زند.
بخش دوم: مکر انسان در برابر آیات الهی
قرآن کریم، در ادامه آیه 21، از واکنش برخی انسان‌ها سخن می‌گوید که به‌جای شکر نعمت، به نیرنگ در آیات الهی روی می‌آورند. عبارت «إِذَا لَهُم مَّكْرٌ فِي آيَاتِنَا» به سوءاستفاده از نعمات و تحریف آیات الهی اشاره دارد. مکر، چون خنجری پنهان در آستین، خیانتی است که انسان آگاهانه در برابر حقیقت مرتکب می‌شود. این رفتار، برخاسته از ناسپاسی و انحراف اخلاقی است که نعمت الهی را به ابزاری برای فریب و خودنمایی بدل می‌کند.
درنگ: مکر در برابر آیات الهی، نشان‌دهنده ناسپاسی و انحراف اخلاقی است که انسان را از مسیر هدایت دور می‌سازد.
ماهیت مکر و تمایز آن از گناه
مکر، در مقایسه با سایر گناهان، از شدت و عمق بیشتری برخوردار است. گناهانی چون ترک نماز یا ارتکاب حق‌الناس، با توبه و جبران قابل رفع‌اند، اما مکر، که خیانتی آگاهانه در برابر دین و آیات الهی است، کمتر پذیرای توبه است. این خیانت، چون سمی مهلک، نه‌تنها عامل را به گمراهی می‌کشاند، بلکه دیگران را نیز در دام انحراف گرفتار می‌کند. نمونه بارز مکر، ادعاهای دروغین در حوزه دین است، مانند ادعای دیدار با پیامبران یا اولیای الهی در خواب یا بیداری، که به قصد فریب و خودنمایی مطرح می‌شود.
نمونه‌های مکر در حوزه دین
ادعاهای بی‌اساس، چونان بادهای مسموم، ایمان و اعتماد جامعه را به تزلزل می‌کشانند. وقتی فردی به دروغ ادعا کند که پیامبر یا امامی را در خواب دیده، نه‌تنها خود را به گمراهی می‌کشاند، بلکه دیگران را نیز از مسیر حقیقت دور می‌کند. این‌گونه نیرنگ‌ها، که ریشه در شیطنت و خودبرتربینی دارند، از منظر قرآن کریم به شدت نکوهیده شده‌اند.
بخش سوم: پاسخ الهی به مکر انسان
قرآن کریم، در پاسخ به نیرنگ انسان‌ها، خداوند را «أَسْرَعُ مَكْرًا» معرفی می‌کند. این تعبیر، چون شعله‌ای درخشان، برتری حکمت و تدبیر الهی را بر نیرنگ‌های انسانی نشان می‌دهد. فرشتگان، به‌عنوان ناظران الهی، تمامی اعمال و نیات انسان را ثبت می‌کنند، و هیچ نیرنگی از نگاه خداوند پنهان نمی‌ماند. این نظارت الهی، چون نگهبانی بیدار، انسان را به آگاهی از مسئولیت اعمالش دعوت می‌کند.
درنگ: مکر الهی، نشانه‌ای از حکمت و قدرت مطلق خداوند است که هیچ نیرنگی در برابر آن تاب مقاومت ندارد.
بخش چهارم: قدرت الهی در هدایت انسان
آیه بعدی سوره یونس، به قدرت الهی در هدایت انسان در خشکی و دریا اشاره دارد:
﴿هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۖ حَتَّىٰ إِذَا كُنتُمْ فِي الْفُلْکِ وَجَرَيْنَ بِهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ ۙ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هَٰذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾
اوست که شما را در خشکی و دریا سیر می‌دهد، تا آنگاه که در کشتی‌ها باشید و آنها با بادی خوش همراهشان روانه شوند و بدان شادمان گردند، ناگهان بادی تند بر آنها وزد و موج از هر سو به سویشان آید و گمان برند که در محاصره افتاده‌اند، در آن حال خدا را با اخلاص در دین بخوانند که: اگر ما را از این [مخاطره] نجات دهی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود.
این آیه، چون نقشی بر لوح دل، وابستگی کامل انسان به اراده الهی را ترسیم می‌کند. خداوند، انسان را در خشکی و دریا هدایت کرده و رزق و روزی او را تأمین می‌کند. در زمان نزول قرآن کریم، دریا و خشکی، چون دو بال پرواز، منابع اصلی معیشت و زندگی بودند. این آیه، انسان را به تأمل در قدرت و رحمت الهی دعوت می‌کند.
طبیعت و ناپایداری زندگی
اشاره به حرکت کشتی‌ها با «ریح طیبه» (باد خوش) و مواجهه با «ریح عاصف» (باد تند) و امواج، چون تمثیلی از زندگی انسان است. گاه بادهای موافق، انسان را به مقصد می‌رسانند و گاه طوفان‌ها و امواج، او را در محاصره قرار می‌دهند. این ناپایداری، انسان را به شکنندگی خود در برابر قدرت الهی آگاه می‌سازد.
اخلاص در لحظات بحرانی
هنگامی که انسان در میان امواج و طوفان گرفتار می‌شود، با اخلاص کامل به سوی خداوند روی می‌آورد. این اخلاص، چون شعله‌ای در تاریکی، فطرت الهی انسان را روشن می‌کند. عبارت «مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ» نشان‌دهنده بازگشت انسان به حقیقت وجودی خود در لحظات خطر است.
درنگ: اخلاص در لحظات بحرانی، بازتاب فطرت الهی انسان است که او را به سوی پروردگار رهنمون می‌سازد.
بخش پنجم: شکر و مکر، دو مسیر متضاد
انسان، در برابر نعمات الهی، در برابر دو مسیر قرار می‌گیرد: شکر یا مکر. شکر، چون گلی شکوفا در باغ تواضع، انسان را به رحمت الهی نزدیک می‌کند، درحالی‌که مکر، چون علفی هرز در مزرعه ایمان، به خسران دنیا و آخرت می‌انجامد. قرآن کریم، این دوگانگی را به زیبایی ترسیم کرده و انسان را به انتخاب مسیر شکر دعوت می‌کند.
شکر، نشانه تواضع و معرفت
شکر، از تواضع و معرفت سرچشمه می‌گیرد. انسانی که نعمت الهی را می‌شناسد و با سپاس و فروتنی به آن پاسخ می‌دهد، در مسیر هدایت گام برمی‌دارد. این شکر، چون کلیدی طلایی، درهای رحمت الهی را به روی انسان می‌گشاید.
مکر، نشانه شیطنت و ناسپاسی
مکر، ریشه در شیطنت و ناسپاسی دارد. انسانی که نعمت الهی را به ابزاری برای فریب و خودنمایی بدل می‌کند، خود را از خیر دنیا و آخرت محروم می‌سازد. این رفتار، چون سایه‌ای تاریک، نور هدایت را از زندگی او می‌زداید.
درنگ: شکر و مکر، دو مسیر متضاد در برابر نعمات الهی‌اند؛ شکر به رحمت و مکر به خسران می‌انجامد.
وعده شکر در برابر نجات
انسان‌ها در لحظات خطر، وعده می‌دهند که در صورت نجات، شکرگزار خواهند بود. این وعده، چون عهدی با پروردگار، نشان‌دهنده آگاهی انسان از رابطه میان نعمت و شکر است. اما پایداری در این تعهد، آزمونی است که سرنوشت انسان را رقم می‌زند.
بخش ششم: منطق دینی در برابر خرافات
قرآن کریم، انسان را به پایبندی به منطق و اصول دینی دعوت می‌کند. ادعاهای بی‌اساس، مانند خواب‌های غیرواقعی یا ادعای دیدار با اولیای الهی، چون علف‌های هرز، دین را به خرافات آلوده می‌کنند. دین باید بر پایه منطق، قاعده و اصول استوار باشد تا انسان را به سوی حقیقت رهنمون سازد.
درنگ: پایبندی به منطق و اصول دینی، انسان را از دام خرافات و انحراف مصون می‌دارد.
جمع‌بندی
آیه 21 سوره یونس و آیات مرتبط، چون چراغی فروزان، مسیرهای شکر و مکر را در برابر انسان ترسیم می‌کنند. این آیات، انسان را به تأمل در نعمات الهی، اخلاص در دین و پرهیز از نیرنگ دعوت می‌کنند. شکر، چون پلی به سوی رحمت الهی، انسان را به سعادت رهنمون می‌سازد، درحالی‌که مکر، چون گردابی عمیق، او را به خسران می‌کشاند. شناخت نعمات الهی، پایبندی به منطق دینی و پاسخ‌گویی با تواضع و اخلاص، انسان را در مسیر هدایت قرار می‌دهد. این نوشتار، با تبیین این مفاهیم، خواننده را به تأمل عمیق‌تر در آیات قرآن کریم و مسئولیت‌هایش در برابر نعمات الهی دعوت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی