متن درس

تفسیر: توکل، معرفت الهی و رهایی از تعلقات مادی در آیه 70 سوره یونس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۳۴)

دیباچه

قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، معارف الهی را در خود جای داده و هر آیه آن چون موجی از رحمت و حکمت، انسان را به سوی معرفت و رهایی از بندهای مادی فرا می‌خواند. آیه 70 سوره یونس، با اشاره به داستان حضرت نوح علیه‌السلام، درس‌هایی عمیق از توکل، تسلیم در برابر اراده الهی و رهایی از ترس‌ها و تعلقات مادی ارائه می‌دهد. این نوشتار، با نگاهی جامع به این آیه و تأمل در معانی ظاهری و باطنی آن، به بررسی مفاهیم توکل، معرفت الهی و دل به دریا زدن می‌پردازد. این بررسی، با تکیه بر تحلیل‌های عرفانی، الهیاتی و روان‌شناختی، درصدد است تا راهی روشن برای فهم رابطه میان قلب انسان و هدایت الهی ارائه دهد.

بخش نخست: توکل حضرت نوح علیه‌السلام بر خداوند

آیه 70 سوره یونس، داستان حضرت نوح علیه‌السلام را روایت می‌کند که در برابر مخالفت قوم خویش، با توکل کامل به خداوند، از هرگونه وابستگی به غیر او رها می‌شود:

عبارت «فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ» نشان‌دهنده تسلیم کامل حضرت نوح علیه‌السلام در برابر اراده الهی است. توکل، چونان سپردن کشتی وجود به بادبان حکمت الهی، انسان را از گرداب‌های ترس و تردید می‌رهاند. از منظر عرفان اسلامی، توکل به معنای رهایی از هرگونه وابستگی به غیر خدا و فناء در اراده اوست. این مفهوم با «قلب سلیم» در قرآن کریم همخوانی دارد، دلی که از هرگونه شرک و تعلق مادی پاک شده و آماده پذیرش نور الهی است.

بخش دوم: دعوت به جمع‌آوری توان و ناتوانی شرک

حضرت نوح علیه‌السلام قوم خود را دعوت می‌کند تا تمام توان و شریکانشان را گرد آورند: «فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَشُرَكَاءَكُمْ». این دعوت، چونان چالشی است که ناتوانی قدرت‌های مادی و شرک‌آلود را در برابر اراده الهی آشکار می‌سازد. از منظر الهیاتی، این آیه برتری حکمت الهی بر هرگونه نیروی بشری را نشان می‌دهد. از منظر روان‌شناختی، این دعوت می‌تواند به مثابه فراخوانی برای مواجهه با ترس‌ها و وابستگی‌های مادی باشد که بدون توکل بر خدا، به شکست می‌انجامد.

بخش سوم: رهایی از غم و تردید

عبارت «ثُمَّ لَا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً» قوم نوح را به رهایی از غم و تردید فرا می‌خواند. «غمة» در اینجا به معنای اضطراب و تنگنای روانی است که مانع از تصمیم‌گیری قاطع می‌شود. توکل بر خدا، چونان کلیدی است که قفل‌های تردید را می‌گشاید و انسان را به سوی آرامش و اطمینان رهنمون می‌شود. از منظر عرفانی، این رهایی به معنای اعتماد کامل به حکمت الهی است که دل را از هرگونه گرفتاری نفسانی آزاد می‌کند.

بخش چهارم: دل به دریا زدن و تسلیم در برابر اراده الهی

تمثیل «دل به دریا زدن»، چونان موجی از معرفت، انسان را به رهایی از ترس و وابستگی به مادیات دعوت می‌کند. این تسلیم، همانند پریدن در اقیانوس بی‌کران رحمت الهی است که انسان را از ساحل خشک مادیات به سوی عمق معرفت رهنمون می‌سازد. از منظر روان‌شناسی مثبت، این تمثیل به تکنیک مواجهه با ترس (Exposure Therapy) شباهت دارد که انسان را به پذیرش ناشناخته‌ها و غلبه بر ترس‌های روانی تشویق می‌کند. از منظر عرفانی، این عمل با مفهوم توکل و تسلیم همخوانی دارد.

داستانی از یک طلبه که از دریا می‌ترسید، این مفهوم را به زیبایی نشان می‌دهد. او که از ورود به کشتی هراس داشت، با تجربه مستقیم و مواجهه با دریا، ترس خود را از دست داد و به آرامش رسید. این داستان، چونان آیینه‌ای است که نشان می‌دهد چگونه توکل بر خدا و مواجهه با ترس‌ها، انسان را از اضطراب رها می‌سازد.

بخش پنجم: نقش دل در معرفت الهی

دل، چونان مشعلی نورانی، مرکز بصیرت و معرفت الهی است. معرفت الهی نه از طریق چشم و گوش، بلکه از دریچه دل به دست می‌آید. این دیدگاه با مفهوم «قلب سلیم» در قرآن کریم همخوانی دارد، دلی که از هرگونه آلودگی مادی پاک شده و آماده تجلی انوار الهی است. انسان باید دل خود را به خدا بسپارد تا هدایت الهی را دریافت کند.

بخش ششم: نقد علم مادی و برتری معرفت الهی

علم مادی، چونان کاغذ و قلمی سیاه، در برابر معرفت الهی، که نوری از جانب خداوند است، ارزشی ناچیز دارد. از منظر فلسفه اسلامی، معرفت الهی (علم لدنی) از علم مادی متمایز است و از طریق بصیرت قلبی حاصل می‌شود. این دیدگاه، علم دینی را بدون بصیرت معنوی ناکافی می‌داند و بر ضرورت پرورش دل برای دستیابی به حقیقت تأکید می‌کند.

بخش هفتم: دریا، نماد معرفت و رحمت الهی

دریا، چونان اقیانوسی بی‌کران، نمادی از معرفت و رحمت الهی است که در مقابل خشکی و مادیات قرار دارد. از منظر عرفان اسلامی، دریا به «بحر العرفان» تشبیه شده که معرفت الهی را به مثابه اقیانوسی بی‌پایان نشان می‌دهد. انسان با دل به دریا زدن، از یبوست مادیات رها شده و به سوی رطوبت رحمت الهی گام برمی‌دارد.

بخش هشتم: تمایز انسان و حیوان در مواجهه با معرفت

انسان، به دلیل برخورداری از عقل و قلب، از حیوانات متمایز است. حیوانات در خشکی مادیات باقی می‌مانند، اما انسان می‌تواند با دل به دریا زدن، از ترس‌ها و تعلقات مادی رها شود و به معرفت الهی دست یابد. این تمایز، انسان را به سوی تسلیم و توکل بر خدا هدایت می‌کند.

بخش نهم: ضرورت مطالعه و تدبر برای فهم آیه

فهم عمیق آیات قرآن کریم نیازمند مطالعه، تفکر و دعاست. انسان باید با تدبر در آیات و ارتباط قلبی با خدا، به سوی معرفت الهی گام بردارد. این دیدگاه با توصیه‌های قرآن کریم برای تدبر در آیات و دعا برای هدایت همخوانی دارد.

جمع‌بندی

آیه 70 سوره یونس، چونان نگینی درخشان در قرآن کریم، درس‌هایی عمیق از توکل، معرفت الهی و رهایی از تعلقات مادی ارائه می‌دهد. داستان حضرت نوح علیه‌السلام، نمونه‌ای والا از تسلیم در برابر اراده الهی است که انسان را از ترس‌ها و تردیدها رها می‌سازد. تمثیل دل به دریا زدن، چونان موجی از رحمت، انسان را به سوی اقیانوس بی‌کران معرفت الهی هدایت می‌کند. این آیه، با پیوند مفاهیم عرفانی، الهیاتی و روان‌شناختی، انسان را به پرورش دل، توکل بر خدا و پیگیری معرفت الهی دعوت می‌کند تا به سعادت و آرامش دست یابد.