متن درس
تفسیر: گفت‌وگوی موسی علیه‌السلام با پروردگار در سوره یونس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۵۳)
دیباچه
کتاب حاضر، با نگاهی عمیق به آیات ۸۷ و ۸۸ سوره یونس از قرآن کریم، به بررسی گفت‌وگوی حضرت موسی علیه‌السلام با پروردگار در مواجهه با فرعون و اطرافیانش می‌پردازد. این آیات، که از منظر الهیاتی و اخلاقی دارای لایه‌های عمیقی هستند، به توصیف نعمت‌های مادی فرعون و ملأ، دعای موسی علیه‌السلام برای نابودی اموال و سخت شدن دل‌هایشان، و پرسش‌های بنیادین درباره نقش پیامبران در هدایت و اجرای عدالت الهی پرداخته‌اند. این نوشتار، با بهره‌گیری از زبانی فصیح و متین، کوشیده است تا مفاهیم قرآنی را با نگاهی تحلیلی و در عین حال معنوی به خواننده عرضه نماید، گویی که آیات چون آیینه‌ای، حقیقت وجودی انسان و جامعه را در برابر چشمان او به نمایش می‌گذارند.
بخش نخست: زمینه‌سازی الهی برای قوم بنی‌اسرائیل
آیه ۸۷ سوره یونس: آماده‌سازی خانه‌ها و اقامه نماز
وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ وَأَخِيهِ هَارُونَ أَن تَبَوَّآ لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ
ترجمه: و به موسی و برادرش هارون وحی کردیم که: برای قوم خود در مصر خانه‌هایی آماده کنید و خانه‌هایتان را قبله‌گاه قرار دهید و نماز را برپا دارید و مؤمنان را بشارت ده.
این آیه، سرآغاز گفت‌وگوی الهی با موسی و هارون علیهما‌السلام است که در آن، خداوند به آن‌ها فرمان می‌دهد تا برای قوم خود در سرزمین مصر، خانه‌هایی آماده سازند و این خانه‌ها را به قبله‌گاهی برای عبادت تبدیل کنند. این فرمان، نه‌تنها به معنای فراهم آوردن سرپناهی مادی است، بلکه به مثابه بنای پایه‌های معنوی و اجتماعی برای قوم بنی‌اسرائیل تلقی می‌گردد. اقامه صلاة، به‌عنوان ستون دین، و بشارت به مؤمنان، نشان از امید و رحمت الهی دارد که حتی در دل سختی‌های مصر، نور هدایت را به قوم ارزانی می‌دارد. این آیه، چونان بذری است که در خاک مصر کاشته می‌شود تا نهال ایمان و مقاومت در برابر ظلم فرعونیان بروید.
بخش دوم: توصیف نعمت‌های دنیوی فرعون و ملأ
آیه ۸۸ سوره یونس: زینت و اموال در حیات دنیا
وَقَالَ مُوسَىٰ رَبَّنَا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِينَةً وَأَمْوَالًا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيَضِلُّوا عَن سَبِيلِكَ ۖ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَىٰ أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُوا حَتَّىٰ يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ
ترجمه: و موسی گفت: پروردگارا، تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال دادی. پروردگارا، تا از راه تو گمراه شوند. پروردگارا، اموالشان را نابود کن و دل‌هایشان را سخت گردان تا ایمان نیاورند تا زمانی که عذاب دردناک را ببینند.
در این آیه، موسی علیه‌السلام با پروردگار خود به گفت‌وگو می‌نشیند و به نعمت‌های مادی‌ای اشاره می‌کند که به فرعون و اطرافیانش (ملأ) عطا شده است. واژه «زینة» در این آیه، چونان آیینه‌ای است که جلوه‌های فریبنده دنیا را بازمی‌تاباند: زیبایی ظاهری، لباس‌های فاخر، سلامت جسمانی، یا حتی موقعیت اجتماعی و قدرت سیاسی. این زیورها، که گاه به‌صورت جواهرات، لباس‌های نفیس، یا تغذیه‌ای که به سیری و سلامت منجر می‌شود، نمود می‌یابد، در زندگی فرعون و ملأ به وفور دیده می‌شود. «اموال» نیز به ثروت‌های مادی اشاره دارد که فرعون و اطرافیانش را در برگرفته و آنان را در غفلت و گمراهی فرو برده است.
درنگ: «زینة» در قرآن کریم، نه‌تنها به زیبایی‌های ظاهری، بلکه به هر آنچه انسان را از مسیر الهی بازمی‌دارد، اشاره دارد. این آیه، هشداری است به انسان که نعمت‌های مادی، اگر در خدمت هدایت قرار نگیرند، به عاملی برای گمراهی تبدیل می‌شوند.
موسی علیه‌السلام در این گفت‌وگو، به تضاد میان نعمت‌های مادی و گمراهی فرعون اشاره می‌کند. این نعمت‌ها، که می‌توانستند ابزاری برای شکر و بندگی باشند، در دست فرعون و ملأ به وسایلی برای استکبار و دوری از راه خدا بدل شده‌اند. این توصیف، چونان نقاشی‌ای است که چهره فریبنده دنیا را در برابر چشمان انسان به تصویر می‌کشد و او را به تأمل در حقیقت نعمت‌ها دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
آیه ۸۸ سوره یونس، با توصیف نعمت‌های مادی فرعون و ملأ، به خواننده یادآور می‌شود که دنیا، با همه زیبایی‌ها و دارایی‌هایش، می‌تواند چونان دامی باشد که انسان را از مسیر حق بازدارد. این بخش، با تأکید بر مفهوم «زینة»، خواننده را به تأمل در ماهیت نعمت‌های مادی و نقش آن‌ها در هدایت یا گمراهی دعوت می‌کند.
بخش سوم: دعا و نفرین موسی علیه‌السلام
درخواست نابودی اموال و سخت شدن دل‌ها
موسی علیه‌السلام در ادامه آیه ۸۸، دعایی عمیق و در عین حال پرسش‌برانگیز مطرح می‌کند: «رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَىٰ أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُوا حَتَّىٰ يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ». واژه «اطمس» به معنای محو و نابودی کامل اموال است، و «اشدد علی قلوبهم» به سخت شدن دل‌ها و قفل شدن آن‌ها بر کفر و گمراهی اشاره دارد. این دعا، که در ظاهر نفرینی است، پرسش‌هایی بنیادین را در ذهن خواننده برمی‌انگیزد: آیا این دعا با مقام نبوت، که هدایت‌گری را در صدر وظایف خود دارد، سازگار است؟ آیا موسی علیه‌السلام از هدایت فرعون و ملأ ناامید شده و به اجرای عدالت الهی روی آورده است؟
درنگ: دعای موسی علیه‌السلام، نه از سر کینه، بلکه در راستای اجرای مشیت الهی و عدالت در برابر ظلم و استکبار فرعون و ملأ است. این دعا، نشان‌دهنده آگاهی پیامبر به لجاجت قوم کافر و ضرورت اجرای عدالت الهی است.
این دعا، چونان تیغی است که پرده غفلت را می‌درد و حقیقت سرسختی فرعون و اطرافیانش را آشکار می‌سازد. قرآن کریم در آیات متعدد، از جمله سوره اعراف، آیه ۱۳۴، به لجاجت و انکار فرعون اشاره دارد. این دعا را می‌توان واکنشی به این سرسختی دانست که در آن، موسی علیه‌السلام از خداوند می‌خواهد تا اموال فرعون، که ابزار ظلم و گمراهی اوست، نابود شود و دل‌هایشان، که از پذیرش حقیقت سر باز زده‌اند، بر کفرشان مهر شود.
چالش اخلاقی نفرین پیامبر
یکی از پرسش‌های محوری در این آیه، تضاد ظاهری میان نفرین موسی علیه‌السلام و نقش هدایت‌گری پیامبران است. چگونه پیامبری اولوالعزم، که رسالتش دعوت به حق و هدایت خلق است، برای قومی نفرین می‌کند؟ این پرسش، چونان موجی است که ذهن خواننده را به سوی تأمل در ماهیت نبوت و عدالت الهی سوق می‌دهد. از منظر تفسیری، این دعا را می‌توان نتیجه ناامیدی موسی علیه‌السلام از اصلاح فرعون و ملأ دانست، کسانی که با اختیار خود در برابر دعوت الهی ایستادگی کردند. این نفرین، نه از سر خشم شخصی، بلکه در راستای اجرای عدالت الهی است که گمراهان را به سزای اعمالشان می‌رساند.
تحلیل عبارت «فَلَا يُؤْمِنُوا حَتَّىٰ يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ»
عبارت پایانی آیه، پرسشی دیگر را پیش می‌کشد: آیا فرعون و ملأ پس از دیدن عذاب ایمان خواهند آورد، یا حتی در آن لحظه نیز از ایمان محروم خواهند ماند؟ تأکید قرآن کریم بر «فَلَا يُؤْمِنُوا» نشان می‌دهد که حتی مواجهه با عذاب الیم نیز نمی‌تواند دل‌های سخت‌شده آنان را به سوی ایمان بازگرداند. این نکته، با آیات دیگر قرآن کریم، مانند سوره غافر، آیه ۸۵، هم‌خوانی دارد که به مهر شدن دل‌های برخی کافران به دلیل انتخاب کفر اشاره می‌کند. این عبارت، چونان کلیدی است که قفل حقیقت را می‌گشاید و نشان می‌دهد که ایمان، نتیجه اختیار و پذیرش انسان است، نه اجبار عذاب.
جمع‌بندی بخش سوم
دعای موسی علیه‌السلام در آیه ۸۸ سوره یونس، تصویری از تنش میان هدایت و عدالت الهی را به نمایش می‌گذارد. این دعا، که در ظاهر نفرینی است، در حقیقت درخواست اجرای مشیت الهی در برابر ظلم و استکبار فرعون و ملأ است. این بخش، خواننده را به تأمل در نقش پیامبران در اجرای عدالت و ضرورت پرهیز از گمراهی دعوت می‌کند.
بخش چهارم: مقایسه با دعای حضرت نوح علیه‌السلام
شباهت در نفرین پیامبران
در این بخش، دعای موسی علیه‌السلام با دعای حضرت نوح علیه‌السلام در سوره نوح، آیه ۲۶ مقایسه می‌شود:
وَقَالَ نُوحٌ رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا
ترجمه: پروردگارا، هیچ‌یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار.
این دعا، که مشابه نفرین موسی علیه‌السلام است، نشان‌دهنده سنت الهی در اجرای عدالت در برابر قوم‌های سرکش و ظالم است. هر دو پیامبر، در مواجهه با لجاجت و کفر قوم خود، از خداوند خواستار مجازات شده‌اند. این شباهت، چونان رشته‌ای است که داستان پیامبران را به هم پیوند می‌دهد و نشان می‌دهد که نفرین، در مواردی خاص، بخشی از رسالت نبوی در برابر ظلم است.
درنگ: نفرین پیامبران، نه از سر کینه شخصی، بلکه در راستای اجرای عدالت الهی و پاسخ به لجاجت قوم کافر است. این دعاها، نشان‌دهنده هماهنگی رسالت نبوی با مشیت الهی است.
جمع‌بندی بخش چهارم
مقایسه دعای موسی علیه‌السلام با دعای نوح علیه‌السلام، لایه‌ای دیگر از حقیقت رسالت نبوی را آشکار می‌سازد. این بخش، خواننده را به تأمل در نقش پیامبران در اجرای عدالت الهی و ضرورت ایستادگی در برابر ظلم دعوت می‌کند.
بخش پنجم: درس‌های اخلاقی و معنوی
پاک نگه‌داشتن دل از کینه
یکی از درس‌های عمیق این تفسیر، توصیه به پاک نگه‌داشتن دل از کینه است. در این راستا، سخنی از یکی از عالمان دینی نقل شده که انسان باید پیش از خواب، دل خود را از کینه پاک کند و همه را، حتی دشمنان را، ببخشد تا آرامش درونی و خواب خوش یابد. این توصیه، چونان آبی زلال است که قلب را از آلودگی کینه می‌شوید و انسان را به سوی آرامش و بندگی سوق می‌دهد.
این درس، با مثال‌هایی از بخشش حتی دشمنانی مانند یزید و شمر تقویت شده است. انسان مؤمن، در برابر ظلم، نه با کینه، بلکه با بخشش و واگذاری به مشیت الهی پاسخ می‌دهد. این توصیه، با تعالیم قرآن کریم، مانند سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۹، هم‌خوانی دارد که به نرم‌خویی و بخشش پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله اشاره می‌کند.
درنگ: پاک نگه‌داشتن دل از کینه، راهی به سوی آرامش درونی و تقرب به خداوند است. بخشش، حتی در برابر دشمنان، انسان را از بند خشم و کینه رها می‌سازد.
نقد نگاه مادی به زینت و اموال
موسی علیه‌السلام در توصیف زینت و اموال فرعون و ملأ، به فریبندگی دنیا اشاره می‌کند. این توصیف، پرسش‌هایی را برمی‌انگیزد: آیا پیامبر خدا به این مظاهر مادی حسادت کرده است؟ یا این توصیف، صرفاً برای نشان دادن گمراهی فرعون است؟ از منظر تفسیری، این توصیف، نه از سر حسادت، بلکه برای نشان دادن تضاد میان نعمت‌های مادی و گمراهی فرعون است. این نکته، چونان هشداری است که انسان را از فریبندگی دنیا برحذر می‌دارد.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تأکید بر درس‌های اخلاقی و معنوی، خواننده را به تأمل در اهمیت بخشش، پرهیز از کینه، و دوری از فریبندگی دنیا دعوت می‌کند. این درس‌ها، که ریشه در تعالیم قرآنی دارند، انسان را به سوی زندگی متعالی و معنوی هدایت می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی
آیات ۸۷ و ۸۸ سوره یونس، چونان نوری از قرآن کریم، حقیقت رسالت نبوی، عدالت الهی، و خطر فریبندگی دنیا را به نمایش می‌گذارند. گفت‌وگوی موسی علیه‌السلام با پروردگار، نه‌تنها روایتی از مواجهه با ظلم فرعونیان است، بلکه درسی عمیق از توازن میان هدایت و عدالت الهی ارائه می‌دهد. دعای موسی علیه‌السلام، که در ظاهر نفرینی است، در حقیقت درخواست اجرای مشیت الهی در برابر لجاجت و استکبار است. این تفسیر، با نگاهی تحلیلی و معنوی، خواننده را به تأمل در نقش نعمت‌های مادی، مسئولیت انسان در برابر هدایت، و اهمیت پاک نگه‌داشتن دل از کینه دعوت می‌کند. این نوشتار، چونان پلی است که قلب و ذهن خواننده را به سوی حقیقت قرآنی رهنمون می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی