متن درس

تفسیر: درآمدی بر سحر، حقیقت و فریب در پرتو آیات سوره آل عمران

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۹۸)

دیباچه

سخن از تقابل حقیقت و فریب، چونان رقص نور و سایه بر پرده وجود، از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول داشته است. آیات سوره آل عمران، با تمرکز بر روایت موسی (ع) و هارون (ع) در مواجهه با فرعون، دریچه‌ای به سوی فهم این جدال دیرین می‌گشایند. این نوشتار، با نگاهی ژرف به آیات 76 و 77 سوره آل عمران، به کاوش در مفاهیمی چون سحر، تأثیر محیط تربیتی، و نقش آگاهی در برابر فریب می‌پردازد. آنچه پیش رو دارید، تلاشی است برای بازنمایی این مفاهیم در قالبی منظم، با زبانی که چونان جویباری زلال، معانی عمیق را به سوی خواننده هدایت می‌کند.

بخش نخست: آیات الهی و چالش سحر در برابر حقیقت

آیات مورد بحث

تأمل در مفهوم سحر و معجزه

آیات یادشده، چونان آینه‌ای، تقابل میان حقیقت الهی و فریب بشری را بازمی‌تابانند. ساحران فرعون، در برابر معجزات موسی (ع)، سحر را به کار گرفتند تا حقیقت را وارونه جلوه دهند. این جدال، که در قرآن کریم با ظرافت به تصویر کشیده شده، نشان‌دهنده ناتوانی سحر در برابر قدرت الهی است. سحر، چونان سرابی فریبنده، تنها در لحظه‌ای کوتاه ذهن‌ها را می‌فریبد، اما در برابر نور حقیقت، چونان سایه‌ای ناپدید می‌شود.

جمع‌بندی بخش نخست

آیات 76 و 77 سوره آل عمران، با اشاره به سحر و تکبر قوم فرعون، بر اهمیت تشخیص حقیقت از فریب تأکید دارند. این آیات، خواننده را به تأمل در قدرت الهی و ناتوانی ابزارهای بشری در برابر آن دعوت می‌کنند.

بخش دوم: تأثیر محیط تربیتی و گسترش سحر و شراب

پرورش موسی (ع) در دربار فرعون

قرآن کریم در آیه 7 سوره قصص می‌فرماید: وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ أُمِّ مُوسَىٰ أَنْ أَرْضِعِيهِ («و به مادر موسی وحی کردیم که او را شیر ده»). پرورش موسی (ع) در دربار فرعون، که سرشار از سحر، شراب، و تکبر بود، چالشی بزرگ در مسیر رسالت او پدید آورد. این محیط، چونان کوره‌ای از آزمون، ایمان موسی (ع) را صیقل داد. رابطه عاطفی میان موسی (ع) و فرعون، که چون پیوندی پدر-فرزندی توصیف شده، پیچیدگی‌های عاطفی این مواجهه را نشان می‌دهد. بااین‌حال، هدایت الهی، موسی (ع) را از تأثیرات منفی این محیط حفظ کرد.

گسترش سحر و شراب

گفته شده که پرورش موسی (ع) در دربار فرعون به گسترش سحر و شراب در جهان انجامید. این سخن، چونان تلنگری، ما را به تأمل در تأثیر محیط بر رفتار انسان‌ها وا می‌دارد. در قرآن کریم، شراب به‌عنوان عاملی برای انحراف معرفی شده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ («ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار پلیدی از کار شیطان است»). دربار فرعون، چونان مرکزی از انحرافات، بستری برای ترویج این امور فراهم کرد.

جمع‌بندی بخش دوم

پرورش موسی (ع) در دربار فرعون، درس‌هایی عمیق درباره تأثیر محیط و غلبه ایمان بر فریب ارائه می‌دهد. این بخش نشان داد که هرچند محیط می‌تواند چالش‌هایی ایجاد کند، هدایت الهی انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

بخش سوم: سحر در جهان معاصر: تمایز حقیقت و فریب

سحر حقیقی و جعلی

جهان معاصر، به دو بخش تقسیم شده است: جوامعی که سحر در آن‌ها با ابزارهای پیشرفته و تأثیرگذار همراه است، مانند کشورهای غربی، و جوامعی که ادعاهای سحر در آن‌ها به فریب و کلاهبرداری محدود می‌شود، مانند برخی کشورهای اسلامی. قرآن کریم در آیه 102 سوره بقره می‌فرماید: وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ («و از آنچه شیاطین در زمان سلیمان می‌خواندند، پیروی کردند»). این آیه، سحر را پدیده‌ای واقعی اما فاقد حقیقت الهی معرفی می‌کند.

نمونه‌های کلاهبرداری در پوشش سحر

در شهرهایی چون قم و قزوین، ادعاهای سحر اغلب به کلاهبرداری منجر شده است. افرادی با سوءاستفاده از ناآگاهی مردم، به فریب‌کاری می‌پردازند. قرآن کریم در آیه 112 سوره شعراء می‌فرماید: فَجَاءُوا بِسِحْرٍ عَظِيمٍ («آنان با سحری بزرگ آمدند»). اما این سحر، در برابر حقیقت الهی ناکام ماند. این نمونه‌ها، چونان هشداری، بر لزوم آگاهی و تفکر تأکید دارند.

جمع‌بندی بخش سوم

جهان معاصر، صحنه تقابل سحر و حقیقت است. تمایز میان سحر حقیقی و جعلی، و آگاهی از فریب‌کاری‌های رایج، انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

بخش چهارم: ابزارهای سحر و معجزه

نقش ابزار در سحر و معجزه

سحر، چونان نمایشی فریبنده، به ابزارهایی مانند طناب و عصا وابسته است، چنان‌که در آیه 116 سوره اعراف آمده: فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَىٰ («چون طناب‌ها و عصاهای آنان از سحرشان چنان به نظر آمد که می‌خزند»). در جهان معاصر، ابزارهای سحر به فناوری‌های پیشرفته تبدیل شده‌اند که ادراک عمومی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

جمع‌بندی بخش چهارم

ابزارها، چه در سحر و چه در معجزه، نقش مهمی دارند، اما تفاوت در منشأ الهی معجزه است که آن را از فریب بشری متمایز می‌کند.

بخش پنجم: آگاهی و عرفان در برابر نادانی

اهمیت آگاهی و تفکر

قرآن کریم در آیه 29 سوره ص می‌فرماید: كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ («کتابی است که به سوی تو نازل کردیم، مبارک، تا در آیات آن تدبر کنند»). آگاهی و تفکر، چونان مشعلی، راه انسان را در برابر فریب روشن می‌سازد. تجربه‌های عرفانی، مانند تست شراب بدون مصرف آن، نشان‌دهنده تلاش برای فهم حقیقت است.

جمع‌بندی بخش پنجم

آگاهی، چونان کلیدی، قفل‌های نادانی را می‌گشاید و انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، با کاوش در آیات 76 و 77 سوره آل عمران، به بررسی تقابل حقیقت و فریب، تأثیر محیط تربیتی، و نقش آگاهی در برابر سحر و انحرافات پرداخت. آیات یادشده، چونان آیینه‌ای، ناتوانی سحر در برابر معجزه الهی را نشان می‌دهند و بر اهمیت تفکر و آگاهی تأکید دارند. این درس‌ها، چونان چراغی، راه انسان را در جهانی پر از فریب روشن می‌سازند.