متن درس

تفسیر: عظمت بی‌کران الهی در آیات آغازین سوره یونس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۳۶)

دیباچه

سوره یونس، یکی از سوره‌های مکی قرآن کریم، با بیانی ژرف و متعالی، انسان را به تأمل در عظمت بی‌کران الهی و محدودیت‌های معرفت بشری دعوت می‌کند. آیات آغازین این سوره، به‌ویژه آیه سوم تا ششم، با تبیین جایگاه خداوند به‌عنوان خالق آسمان‌ها و زمین، مدبر امور و مقصد نهایی بازگشت خلایق، بر ربوبیت و الوهیت بی‌همتای او تأکید می‌ورزد. این آیات، در پاسخ به انکار وحی الهی و نسبت دادن آن به سحر و جادو، عظمتی را به تصویر می‌کشند که فراتر از ادراک بشری است و انسان را به تسلیم و عبادت در برابر این عظمت بی‌کران فرا می‌خواند. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، این آیات با نگاهی عمیق و تحلیلی بررسی شده و مفاهیم آن‌ها با زبانی فصیح و روشن تبیین می‌گردد. هدف، نه‌تنها فهم معنای ظاهری آیات، بلکه درک روح و پیام متعالی آن‌ها در راستای هدایت انسان به سوی معرفت و ایمان است.

بخش نخست: ناتوانی بشر در فهم کامل مفاهیم قرآنی

قرآن کریم، به‌عنوان کلام متعالی الهی، دارای لایه‌هایی از معنا است که فراتر از ظرفیت ادراک بشری قرار دارند. این ناتوانی، نه نشانه نقص در کلام الهی، بلکه دعوتی است به تواضع و پذیرش هدایت پروردگار. آیات آغازین سوره یونس، با تبیین عظمت خلقت و تدبیر الهی، انسان را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که فهم کامل این مفاهیم، جز در سایه معرفت الهی، ممکن نیست. این آیات، با زبانی که هم عظمت را به تصویر می‌کشد و هم محدودیت‌های بشری را گوشزد می‌کند، انسان را به تأمل در جایگاه خود در برابر خالق هستی دعوت می‌نماید.

آیه مورد بحث

این آیه، با معرفی خداوند به‌عنوان خالق آسمان‌ها و زمین، بر اقتدار بی‌مانند او تأکید می‌ورزد. مفهوم «سماوات و ارض» و «سته ایام» (شش روز) نه‌تنها به گستردگی خلقت اشاره دارد، بلکه محدودیت‌های معرفت بشری را نیز به نمایش می‌گذارد. انسان، با همه پیشرفت‌های علمی خود، همچنان از فهم دقیق این مفاهیم عاجز است. این ناتوانی، همانند دریای بی‌کرانی است که کشتی معرفت بشری در برابر آن به ساحل نادانی می‌رسد، و تنها راه نجات، لنگر انداختن در بندرگاه ایمان و تسلیم است.

بخش دوم: تمایز وحی و سحر

یکی از محورهای اصلی آیات آغازین سوره یونس، پاسخ به اتهاماتی است که مخالفان پیامبر(ص) به وحی الهی وارد می‌کردند. آنان وحی را به سحر و جادو نسبت می‌دادند، حال آنکه وحی، کلامی است که از عرش الهی به قلب پیامبر(ص) نازل می‌شود، بی‌نیاز از تلاش و زحمت بشری. در مقابل، سحر، عملی است زمینی که با زحمت و ابزارهای مادی همراه است. وحی، چون چشمه‌ای زلال از آسمان معرفت الهی سرچشمه می‌گیرد، در حالی که سحر، چون رودی گل‌آلود، از تلاش‌های ارضی و محدود انسان سر بر می‌آورد.

این تمایز، نه‌تنها اتهام سحر بودن وحی را رد می‌کند، بلکه بر اصالت و متعالی بودن کلام الهی تأکید می‌ورزد. وحی، چون نسیمی الهی، قلب پیامبر را نوازش می‌دهد، در حالی که سحر، چون بادی تند و پرغبار، تنها توهمی از حقیقت را به نمایش می‌گذارد.

بخش سوم: عظمت خلقت و تدبیر الهی

آیه سوم سوره یونس، خداوند را به‌عنوان خالق آسمان‌ها و زمین معرفی می‌کند که در شش روز این آفرینش عظیم را به انجام رسانده است. اما این «شش روز» چیست؟ آیا روزهایی زمینی‌اند یا مراحلی از خلقت که فراتر از ادراک بشری‌اند؟ قرآن کریم، به جای ارائه جزئیات، بر عظمت این فرآیند تأکید می‌کند، گویی که انسان را به تماشای قله‌ای بلند دعوت می‌کند که اوج آن در مه معرفت الهی پنهان است.

مفهوم «استواء بر عرش» و «تدبیر امور» نیز از جمله مفاهیمی است که در هاله‌ای از ابهام و عظمت قرار دارند. «عرش»، نمادی از حاکمیت مطلق الهی است، و «تدبیر امور»، نشانه‌ای از مدیریت بی‌نقص خداوند بر کل هستی. این مفاهیم، چون ستارگانی در آسمان معرفت، درخشش عظمت الهی را به نمایش می‌گذارند، اما فهم دقیق آن‌ها از دسترس عقل بشری خارج است.

آیه مورد بحث

این آیه، با تأکید بر بازگشت همه خلایق به سوی خداوند، بر حتمیت وعده الهی و نظام عادلانه جزای او دلالت دارد. «ابداء» و «اعاده» خلقت، نشانه‌هایی از قدرت بی‌کران الهی‌اند که انسان را به ایمان به معاد و قیامت ترغیب می‌کنند. اما چگونگی این بازگشت و جزا، چون رازی در پرده ابهام، تنها عظمتش برای بشر قابل ادراک است.

بخش چهارم: نظام جزا و پاداش الهی

قرآن کریم، در ادامه آیات، به نظام عادلانه جزای الهی اشاره می‌کند. مؤمنان، که با ایمان و عمل صالح راه هدایت را پیموده‌اند، به عدالت پاداش می‌گیرند. در مقابل، کافران، به دلیل انکار حقیقت، با «شراب حمیم» و «عذاب الیم» مواجه می‌شوند. این مفاهیم، چون آینه‌ای که نور حقیقت را بازمی‌تاباند، عظمت و شدت نظام الهی را به نمایش می‌گذارند، اما جزئیات آن‌ها فراتر از فهم بشری است.

مفاهیمی چون «شراب حمیم» و «عذاب الیم»، به دلیل ماهیت متعالی و غیرمادی خود، از دایره فهم بشری خارج‌اند. این مفاهیم، چون شعله‌هایی در تاریکی، تنها سایه‌ای از حقیقت را به انسان نشان می‌دهند و او را به تأمل در عاقبت خویش دعوت می‌کنند.

بخش پنجم: تشبیه آیات به ناشناخته‌های ترسناک

در درس‌گفتارها، آیات قرآنی به دیگ سیاهی تشبیه شده‌اند که در کودکی ترسناک به نظر می‌آمد، اما چیزی جز ناشناختگی و سیاهی نبود. این تشبیه، به زیبایی ناتوانی بشر در فهم مفاهیم متعالی قرآن کریم را به تصویر می‌کشد. همان‌گونه که کودک از دیگ سیاه هراس داشت، اما حقیقت آن را نمی‌فهمید، انسان نیز در برابر عظمت آیات الهی، تنها حس ترس و شگفتی را تجربه می‌کند، بی‌آنکه بتواند به عمق معنای آن‌ها نفوذ کند.

این تشبیه، چون پلی میان دنیای مادی و معنوی، انسان را به سوی فهم عمیق‌تر هدایت می‌کند. همان‌گونه که دیگ سیاه تنها ابزاری ساده بود، آیات قرآنی نیز در ظاهر ساده‌اند، اما در باطن، جهانی از معنا و عظمت را در خود نهان دارند.

بخش ششم: تجربه‌های شخصی از عظمت خلقت و آخرت

در درس‌گفتارها، تجربه‌ای از مشاهده فرآیند ذوب‌آهن نقل شده است که عظمت و شگفتی آن، راوی را به سوی تأمل در ناشناختگی خلقت سوق داده است. تیرآهن‌های عظیم، که در کوره‌های داغ چون پشمک نرم می‌شدند، نمادی از عظمت خلقت الهی‌اند که فراتر از فهم بشری قرار دارند. این تجربه، چون آینه‌ای که عظمت مادی را بازمی‌تاباند، انسان را به تأمل در عظمت معنوی خلقت و آخرت دعوت می‌کند.

همچنین، تجربه‌های معنوی از برزخ و جهنم، با توصیفاتی بدیع و شگفت‌انگیز، بر ناشناختگی این عوالم تأکید دارند. جهنم، به‌عنوان مکانی بی‌سقف و بی‌کف، جایی توصیف شده که موجودات در آن در هم تنیده‌اند و هیچ نظم مادی در آن حاکم نیست. این توصیف، چون نقاشی‌ای از جهانی ناشناخته، ذهن انسان را به سوی تأمل در عظمت و شدت عذاب الهی سوق می‌دهد.

بخش هفتم: نقد تصورات ساده‌انگارانه درباره آخرت

درس‌گفتارها با نقدی بر تصورات سنتی درباره جهنم، بر ضرورت بازنگری در فهم مفاهیم قرآنی تأکید می‌کنند. تصوراتی چون آویزان شدن از سقف جهنم، به دلیل ساده‌انگاری و مادی‌انگاری، رد شده‌اند. جهنم، به‌عنوان واقعیتی متعالی، فراتر از تصورات مادی است و تنها عظمت و شدت آن برای بشر قابل ادراک است. این نقد، چون چراغی در تاریکی، راه را برای فهمی عمیق‌تر از مفاهیم آخرتی روشن می‌سازد.

بخش هشتم: دعوت به تواضع و ایمان

آیات سوره یونس، با تأکید بر عظمت الهی و ناتوانی بشر در فهم مفاهیم متشابه، انسان را به تواضع و ایمان دعوت می‌کنند. عبادت، به‌عنوان پاسخی منطقی به این عظمت، راهی برای انس با پروردگار و دریافت هدایت الهی است. این دعوت، چون نسیمی که در باغ معرفت می‌وزد، انسان را به سوی تسلیم و پذیرش ربوبیت الهی رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی

آیات آغازین سوره یونس، با بیانی متعالی و ژرف، عظمت بی‌کران الهی را به تصویر می‌کشند و انسان را به تأمل در محدودیت‌های معرفتی خویش و تسلیم در برابر حکمت پروردگار دعوت می‌کنند. مفاهیمی چون خلقت آسمان‌ها و زمین، استواء بر عرش، تدبیر امور، بازگشت به سوی خدا و نظام جزای الهی، همگی چون ستارگانی در آسمان معرفت می‌درخشند، اما فهم کامل آن‌ها فراتر از ظرفیت بشری است. این آیات، با زبانی فصیح و متین، انسان را به عبادت و ایمان فرا می‌خوانند و او را از انکار حقیقت و نسبت دادن وحی به سحر برحذر می‌دارند. درس‌گفتارهای عالمان دینی، با تشبیهات بدیع و تجربه‌های شگفت‌انگیز، این حقیقت را پررنگ‌تر می‌سازند که عظمت الهی، چون اقیانوسی بی‌کران، تنها با ایمان و تسلیم قابل درک است.