متن درس
تفسیر: رحمت الهی، ارتداد و قتل نفس در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۷۲)
دیباچه
قرآن کریم، چونان دریای بی‌کران معرفت، سرچشمه هدایت و رحمت است که در ژرفای آیاتش، پاسخ به پرسش‌های بنیادین بشری نهفته است. این نوشتار، با تمرکز بر موضوعات رحمت بی‌منتهای الهی، ارتداد به‌عنوان وصفی نفسانی، و قتل نفس به‌عنوان گناهی بس سنگین، در پی تبیین این مفاهیم از منظری قرآنی است. با استناد به آیات سوره‌های نساء، مائده، آل عمران و دیگر سوره‌ها، و با بهره‌گیری از تحلیل‌های دقیق و تفسیری، تلاش شده تا ابعاد فقهی، اخلاقی و معرفتی این موضوعات به‌گونه‌ای روشن و جامع بازنمایی شود. این اثر، با نگاهی به ضرورت بازخوانی آیات در پرتو رحمت الهی و پرهیز از تفاسیر محدودکننده، درصدد است تا راهی به سوی فهمی ژرف‌تر از قرآن کریم بگشاید.
بخش نخست: رحمت بی‌کران الهی در قرآن کریم
گستره رحمت الهی
قرآن کریم، خداوند را به‌عنوان ارحم‌الراحمین معرفی کرده و رحمت او را چونان جریانی پایان‌ناپذیر در همه شئون خلقت جاری می‌داند. این کتاب آسمانی در بیش از سیصد و سی و نه مورد، از مشتقات واژه رحمت (رحمة، رحمان، رحیم و غیره) سخن گفته و رحمت را به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین صفات الهی برجسته ساخته است. این تأکید، نشانگر محوریت رحمت در نظام آفرینش و هدایت الهی است.
| درنگ: رحمت الهی، چونان خورشیدی درخشان، همه گناهان را در پرتو مغفرت خود فرو می‌برد، مشروط بر آنکه بنده در ظرف حیات به سوی توبه بازگردد. |
یکی از آیات برجسته در این زمینه، آیه‌ای است که امید را در دل گنهکاران زنده می‌کند:
| قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید، زیرا خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او آمرزنده و مهربان است. |
این آیه، چونان کلیدی زرین، درهای امید را به روی گنهکارانی می‌گشاید که گمان می‌برند گناهشان از دایره مغفرت الهی فراتر است. تأکید بر آمرزش همه گناهان، حتی گناهانی چون ارتداد، نشان می‌دهد که هیچ خطایی بزرگ‌تر از رحمت الهی نیست، مشروط بر آنکه بنده در حیات خویش به سوی توبه بازگردد.
نقد تفاسیر محدودکننده رحمت الهی
برخی تفاسیر، با استناد به روایاتی که از نظر سند و دلالت سست‌اند، رحمت الهی را محدود ساخته و توبه مرتد را ناممکن دانسته‌اند. این دیدگاه، با روح قرآن کریم که بر رحمت و مغفرت تأکید دارد، در تضاد است. آیه پیش‌گفته (سوره زمر، آیه ۵۳) به‌صراحت بر پذیرش توبه برای همه گناهان تأکید دارد و هرگونه تفسیر یأس‌آور را نفی می‌کند. چنین تفاسیر، به‌جای هدایت، ناامیدی را در جامعه ترویج می‌دهند و از روح رحمانی قرآن کریم فاصله دارند.
نقش رحمت در هدایت و تربیت
رحمت الهی، نه‌تنها گناه را افزون نمی‌کند، بلکه چونان نسیمی ملایم، قلب گنهکار را به سوی توبه و اصلاح سوق می‌دهد. برخلاف تصور برخی که رحمت را عاملی برای جرأت بر گناه می‌دانند، قرآن کریم نشان می‌دهد که رحمت، با ایجاد حس شرم و محبت، مانع از جری شدن گنهکار می‌شود. یأس از رحمت الهی، خود گناهی بزرگ‌تر است که به افزایش گناه منجر می‌گردد.
| درنگ: رحمت الهی، چونان مادری مهربان، گنهکار را در آغوش می‌کشد و با عطوفت، او را به سوی رستگاری هدایت می‌کند. |
جمع‌بندی بخش نخست
رحمت الهی، چونان جریانی زلال، در سراسر قرآن کریم جاری است و هیچ گناهی را بزرگ‌تر از دایره مغفرت خود نمی‌بیند. این بخش، با استناد به آیات و تحلیل‌های قرآنی، نشان داد که رحمت الهی محور نظام آفرینش است و هرگونه تفسیر محدودکننده یا یأس‌آور، با روح این کتاب آسمانی ناسازگار است.
بخش دوم: ارتداد در قرآن کریم
ماهیت ارتداد: وصفی قلبی
ارتداد، برخلاف جرایمی چون محاربه یا سرقت که به فعل خارجی وابسته‌اند، وصفی نفسانی و قلبی است که به شک و تردید در ایمان بازمی‌گردد. این وصف، لزوماً با رفتار خارجی همراه نیست و تنها در صورت مرگ در حالت کفر، آثار منفی آن قطعی می‌شود.
| وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ و هر کس از شما از دینش بازگردد و در حال کفر بمیرد، کارهایشان در دنیا و آخرت تباه می‌شود. |
این آیه، ارتداد را به‌عنوان حالتی درونی معرفی می‌کند که تنها با مرگ در کفر، آثار آن قطعی می‌شود. شک و تردید، به‌ویژه در میان علما و محققان، امری طبیعی است و نباید به‌سرعت به ارتداد تعبیر گردد.
شک در مسیر معرفت
شک، چونان جرقه‌ای در ذهن پویا، نشانه‌ای از حیات فکری است. قرآن کریم، با دعوت به تفکر و تدبر، شک را به‌عنوان بخشی از فرآیند معرفتی تأیید می‌کند. حتی انبیا، مانند حضرت ابراهیم علیه‌السلام، از خداوند طلب اطمینان قلبی کرده‌اند:
| لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي تا قلبم آرام گیرد. |
این درخواست، نشان‌دهنده آن است که شک در مسیر تحقیق، نه‌تنها مذموم نیست، بلکه می‌تواند به رشد معرفتی منجر شود، مشروط بر آنکه با پناه بردن به خداوند و توبه مداوم همراه باشد.
امکان توبه از ارتداد
قرآن کریم، درهای توبه را تا زمان حیات برای مرتد باز گذاشته و تنها در حالت احتضار یا قیامت، توبه را غیرممکن می‌داند:
| إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ کسانی که پس از ایمانشان کافر شدند و سپس بر کفرشان افزودند، توبه‌شان پذیرفته نمی‌شود و آنان گمراهانند. |
عبارت «ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا» نشان می‌دهد که توبه در صورت استمرار کفر پذیرفته نمی‌شود، اما اگر فرد پیش از مرگ به توبه بازگردد، رحمت الهی شامل حال او خواهد شد.
| درنگ: ارتداد، چونان سایه‌ای زودگذر است که با نور توبه در ظرف حیات محو می‌شود، و رحمت الهی هیچ بنده‌ای را از آغوش خود بیرون نمی‌راند. |
نقد روایات محدودکننده توبه
برخی روایات، مانند روایت منسوب به محمد بن مسلم از امام باقر علیه‌السلام، توبه مرتد را غیرممکن دانسته‌اند:
«هر کس از اسلام روی‌گردان شود و به آنچه بر محمد صلی‌الله علیه و آله نازل شده کفر ورزد پس از اسلامش، توبه‌اش پذیرفته نیست و کشتنش واجب است، و همسرش از او جدا می‌شود و اموالش میان فرزندانش تقسیم می‌گردد.»
این روایات، از نظر سند و دلالت ضعیف بوده و با آیات رحمت‌محور قرآن کریم، مانند آیه ۵۳ سوره زمر، در تعارض‌اند. قرآن کریم، با تأکید بر پذیرش توبه، روایاتی که مغفرت الهی را محدود می‌کنند، نفی می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
ارتداد، وصفی قلبی است که با شک و تردید همراه است و نباید به‌سرعت به فعل خارجی یا احکام خشونت‌بار تعبیر شود. قرآن کریم، با تأکید بر امکان توبه در ظرف حیات، راه بازگشت را برای همگان باز گذاشته و هرگونه تفسیر محدودکننده را رد می‌کند. شک، به‌عنوان بخشی از فرآیند معرفتی، نه‌تنها مذموم نیست، بلکه می‌تواند به رشد فکری منجر شود.
بخش سوم: قتل نفس در قرآن کریم
سنگینی گناه قتل نفس
قتل نفس، بزرگ‌ترین گناه در قرآن کریم است که با مجازات‌های سنگین دنیوی و اخروی همراه است:
| وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا و هر کس مؤمنی را از روی عمد بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن جاودانه است و خدا بر او خشم می‌گیرد و لعنتش می‌کند و برایش عذابی بزرگ آماده کرده است. |
این آیه، با ذکر پنج مجازات (جهانم، خلود، غضب، لعن، عذاب عظیم)، سنگینی بی‌مانند قتل نفس عمدی را نشان می‌دهد. حتی قتل خطایی نیز آثار وضعی سنگینی دارد:
| مَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلَّا خَطَأً برای مؤمن شایسته نیست که مؤمنی را بکشد، مگر به خطا. |
این آیه، قتل مؤمن را حتی به‌صورت غیرعمد با ایمان ناسازگار می‌داند و بر ضرورت جبران و توبه تأکید دارد.
| درنگ: قتل نفس، چونان گناهی است که زمین و آسمان را به لرزه درمی‌آورد، و حتی خطای آن آثار وضعی سنگینی بر فرد و جامعه تحمیل می‌کند. |
نقد احکام خشونت‌بار در فقه
برخی احکام فقهی، مانند جواز زدن یا کشتن در مواردی چون ارتداد یا تنبیه همسر، ریشه در تفاسیر نادرست یا تأثیرات حکومتی دارند و با روح رحمانی قرآن کریم سازگار نیستند:
| فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا پس آنان را اندرز دهید و در بستر از ایشان دوری کنید و آنان را بزنید، پس اگر از شما اطاعت کردند، راهی برای ستم بر آنان نجویید. |
این آیه، زدن را به‌عنوان آخرین راهکار و با شرط عدم ظلم مطرح کرده و هرگونه زدن منجر به مرگ را نفی می‌کند. احکام خشونت‌بار، مانند قتل مرتد یا تنبیه شدید، اغلب از تأثیرات حکومتی وارد علم دینی شده و با روح رحمانی قرآن کریم ناسازگار است.
جمع‌بندی بخش سوم
قتل نفس، به‌عنوان بزرگ‌ترین گناه، با مجازات‌های سنگین دنیوی و اخروی همراه است. قرآن کریم، حتی قتل خطایی را با ایمان ناسازگار می‌داند و بر ضرورت جبران و توبه تأکید دارد. احکام خشونت‌بار در علم دینی، که ریشه در تفاسیر نادرست یا تأثیرات حکومتی دارند، با روح رحمانی قرآن کریم همخوانی ندارند.
بخش چهارم: نقش علم دینی در تبیین رحمت الهی
مطالعه تطبیقی قرآن کریم با کتب آسمانی
قرآن کریم، در مقایسه با کتب آسمانی دیگر (تورات، انجیل، زبور)، از نظر علمی، عاطفی و رحمانی برتری دارد. مطالعه تطبیقی این کتب، نه‌تنها ایمان را تقویت می‌کند، بلکه برتری قرآن در جامعیت و رحمت را آشکار می‌سازد. ممانعت از مطالعه این کتب در حوزه‌های علمی، مانع فهم عمیق‌تر قرآن کریم و ترویج آن در جهان است.
ترویج رحمت الهی در علم دینی
علم دینی باید با تدریس تطبیقی و ترویج رحمت الهی، از تفاسیر خشونت‌بار و یأس‌آور فاصله بگیرد. این رویکرد، نه‌تنها به فهم ژرف‌تر قرآن کریم کمک می‌کند، بلکه راه را برای ترویج جهانی آن هموار می‌سازد.
| درنگ: علم دینی، چونان چراغی فروزان، باید رحمت الهی را در پرتو مطالعه تطبیقی و تدریس قرآن کریم به جهانیان نشان دهد. |
جمع‌بندی بخش چهارم
علم دینی، با تکیه بر مطالعه تطبیقی و ترویج رحمت الهی، می‌تواند قرآن کریم را به‌عنوان منبعی رحمانی و هدایتگر به جهانیان معرفی کند. این رویکرد، از تفاسیر محدودکننده و خشونت‌بار فاصله گرفته و راه را برای فهمی عمیق‌تر از این کتاب آسمانی هموار می‌سازد.
نتیجه‌گیری نهایی
قرآن کریم، چونان گوهری درخشان، رحمت الهی را به‌عنوان محور نظام آفرینش معرفی می‌کند. ارتداد، به‌عنوان وصفی قلبی، با توبه در ظرف حیات محو می‌شود و قتل نفس، به‌عنوان بزرگ‌ترین گناه، با مجازات‌های سنگین دنیوی و اخروی همراه است. علم دینی، با تکیه بر مطالعه تطبیقی و ترویج رحمت الهی، می‌تواند راه را برای فهمی ژرف‌تر از قرآن کریم هموار سازد. این نوشتار، با تأکید بر آیات قرآنی و نقد تفاسیر محدودکننده، در پی آن است که راه بازگشت به رحمت بی‌کران الهی را نشان دهد.
| با نظارت صادق خادمی |