متن درس
تفسیر: خانواده و جامعه ایمانی در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۰۶)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راه سعادت بشر را در ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی روشن می‌سازد. در این میان، مفاهیم خانواده و جامعه ایمانی، به‌سان دو رکن استوار، بستری برای تحقق عدالت و قسط فراهم می‌آورند. این نوشتار، با تأمل در آیات نورانی قرآن کریم و بهره‌گیری از درس‌گفتارهای عالمان دینی، به بررسی عمیق این دو مفهوم می‌پردازد. هدف آن است که با نگاهی جامع و دقیق، اصول حاکم بر خانواده و جامعه ایمانی تبیین گردد تا راهنمایی باشد برای نیل به حیاتی سرشار از تقوا، احسان و توکل. متن پیش‌رو، با زبانی فصیح و ساختاری منظم، این مفاهیم را در قالب بخش‌هایی منسجم ارائه می‌دهد تا خواننده را به تأمل در عمق معانی قرآنی دعوت نماید.
بخش نخست: خانواده ایمانی، بنیان قسط و عدالت
صبر و احسان در برابر ظلم
یکی از اصول بنیادین در خانواده ایمانی، رعایت عدالت و احسان در مواجهه با ناملایمات است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ ۖ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ
و اگر کیفر دادید، به مانند آنچه کیفر دیده‌اید کیفر دهید، و اگر صبر کنید قطعاً آن برای شکیبایان بهتر است.
درنگ: صبر در برابر ناملایمات خانوادگی، نه‌تنها از ظلم و تجاوز جلوگیری می‌کند، بلکه فضیلتی است که قلب‌ها را به سوی احسان و عدالت رهنمون می‌سازد.
این آیه، اصل قصاص عادلانه را مطرح می‌سازد، اما برتری صبر را به‌عنوان راهی برای نیل به خیر و سعادت تأکید می‌کند. صبر در اینجا، نه انفعال و تسلیم، بلکه تحملی آگاهانه و عزتمندانه است که انسان را از واکنش‌های شتاب‌زده بازمی‌دارد. احسان، به‌سان گوهری درخشان، فراتر از عدالت، به خیرخواهی و نیکوکاری در روابط خانوادگی دعوت می‌کند. برای نمونه، اگر فردی در خانواده مورد ظلم قرار گیرد، به جای انتقام‌جویی، می‌تواند با صبر و احسان، فضایی از آرامش و محبت بیافریند، چنان‌که گویی نسیمی خنک بر آتش خشم می‌وزد.
در خانواده ایمانی، احسان می‌تواند به شکل‌های گوناگون نمود یابد: از بخشش خطای دیگری گرفته تا یاری‌رساندن به اعضای خانواده در سختی‌ها. این اصل، به‌سان پلی است که شکاف‌های میان دل‌ها را پر می‌کند و خانواده را به سوی وحدت و آرامش هدایت می‌کند.
حمایت الهی از خانواده ایمانی
قرآن کریم، خانواده ایمانی را تحت حمایت ویژه الهی قرار داده و می‌فرماید:
إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ
بی‌گمان خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کرده‌اند و کسانی که نیکوکارند.
درنگ: خانواده‌ای که بر پایه تقوا و احسان بنا شود، چونان دژی استوار، از حمایت الهی برخوردار است و به سوی قسط و عدالت رهنمون می‌گردد.
تقوا، چونان سپری است که خانواده را از گزند گناه و ظلم حفظ می‌کند، و احسان، چونان جویباری زلال، محبت و خیرخواهی را در میان اعضای خانواده جاری می‌سازد. این دو اصل، خانواده را به نهادی تبدیل می‌کنند که نه‌تنها مأمن آرامش است، بلکه بنیانی برای جامعه ایمانی فراهم می‌آورد. خداوند، با وعده همراهی خویش، به خانواده‌های مؤمن اطمینان می‌دهد که در مسیر نیکوکاری و تقوا، تنها نیستند.
پرهیز از خشونت در خانواده
یکی از آسیب‌های خانواده، بروز خشونت و ظلم در روابط میان اعضای آن است. در درس‌گفتارها، به نمونه‌ای اشاره شده که عارفی، با وجود خیرخواهی ظاهری در دادن گوشت به سگ‌ها، در لحظه خشم، گلدانی را به سوی همسرش پرتاب کرد. این رفتار، نشان‌دهنده تناقضی است میان ادعای ایمان و عمل به آن.
درنگ: خشونت در خانواده، چونان زهری است که ریشه‌های ایمان را می‌خشکاند و بنیان خانواده را سست می‌کند. خانواده ایمانی، باید مأمن محبت و آرامش باشد.
قرآن کریم، خانواده را چونان مأوایی برای آرامش و محبت معرفی می‌کند (سوره روم، آیه ۲۱). هرگونه خشونت، اعم از جسمی یا روانی، با روح ایمان در تضاد است. در خانواده ایمانی، باید از هرگونه ظلم و آزار پرهیز شود و به جای آن، صبر، احسان و عدالت ترویج گردد. این اصل، نه‌تنها خانواده را استوار می‌سازد، بلکه آن را به الگویی برای جامعه تبدیل می‌کند.
برای نمونه، اگر فردی در لحظه خشم، به جای پرتاب گلدان، صبر پیشه کند و با گفت‌وگو و محبت، مسئله را حل نماید، گویی بذر محبت کاشته که ثمره‌اش آرامش و وحدت خانوادگی است. چنین خانواده‌ای، چونان درختی تنومند، ریشه در ایمان دارد و میوه عدالت و قسط به بار می‌آورد.
جمع‌بندی بخش نخست
خانواده ایمانی، به‌سان کانونی گرم و روشن، بنیان جامعه ایمانی را تشکیل می‌دهد. صبر در برابر ناملایمات، احسان در روابط، و پرهیز از خشونت، سه اصل بنیادین‌اند که خانواده را به سوی قسط و عدالت هدایت می‌کنند. حمایت الهی، چونان سایه‌ای گسترده، این خانواده‌ها را در بر می‌گیرد و آن‌ها را از گزند ظلم و تفرقه حفظ می‌کند. تأمل در این اصول، ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که خانواده ایمانی، نه‌تنها مأمن آرامش فردی است، بلکه بستری برای شکوفایی جامعه‌ای عادل و متعالی فراهم می‌آورد.
بخش دوم: جامعه ایمانی، تجلی توکل و نصرت الهی
حمایت الهی از جامعه ایمانی
قرآن کریم، جامعه ایمانی را تحت حمایت ویژه الهی قرار داده و می‌فرماید:
إِذْ يَسْتَغِيثُونَ رَبَّهُمْ فَاسْتَجَابَ لَهُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُرْدِفِينَ
آنگاه که از پروردگارشان یاری خواستند، پس به آنان پاسخ داد که من شما را با هزار فرشته پی‌درپی یاری می‌کنم.
درنگ: جامعه ایمانی، با استغاثه به درگاه الهی، از یاری‌های پی‌درپی خداوند بهره‌مند می‌شود، گویی ملائکه‌ای نامرئی، آن را در مسیر قسط و عدالت همراهی می‌کنند.
این آیه، بر تداوم حمایت الهی از جامعه‌ای تأکید دارد که با ایمان و توکل به خدا، در مسیر عدالت گام برمی‌دارد. مفهوم «مردفین»، چونان جویباری پیوسته، نشان‌دهنده استمرار یاری‌های الهی است که جامعه ایمانی را از تزلزل و شکست مصون می‌دارد. این حمایت، نه‌تنها به پیروزی ظاهری منجر می‌شود، بلکه دل‌های مؤمنان را به آرامش و اطمینان می‌رساند.
نصرت الهی، رمز پیروزی جامعه ایمانی
قرآن کریم، نصرت الهی را رمز پیروزی جامعه ایمانی دانسته و می‌فرماید:
وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَىٰ وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ ۚ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
و خداوند آن [یاری] را جز مژده‌ای قرار نداد و تا دل‌های شما بدان آرام گیرد، و پیروزی جز از جانب خدا نیست، بی‌گمان خداوند توانای فرزانه است.
درنگ: نصرت الهی، چونان خورشیدی فروزان، نه‌تنها پیروزی ظاهری را به ارمغان می‌آورد، بلکه آرامش قلبی و اطمینان به حمایت الهی را در جامعه ایمانی جاری می‌سازد.
این آیه، پیروزی را نه نتیجه تلاش‌های صرف انسانی، بلکه مرهون نصرت الهی می‌داند. آرامش قلبی که از این نصرت پدید می‌آید، چونان بادی ملایم، اضطراب و ترس را از دل‌های مؤمنان می‌زداید. جامعه ایمانی، با توکل بر خدا، از تلاش‌های بی‌ثمر و اضطراب‌آور رها می‌شود و به سوی هدفی متعالی هدایت می‌گردد.
تزکیه و تثبیت جامعه ایمانی
قرآن کریم، از نزول نعمت‌های الهی برای تزکیه و تثبیت جامعه ایمانی سخن گفته و می‌فرماید:
إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَىٰ قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ
آنگاه که خواب سبکی را که از او امنیتی بود بر شما فرو پوشانید، و از آسمان بر شما آبی نازل کرد تا شما را با آن پاک گرداند و پلیدی شیطان را از شما بزداید، و تا دل‌های شما را استوار سازد و گام‌های شما را بدان پایدار کند.
درنگ: نعمت‌های الهی، چونان بارانی پاک‌کننده، جامعه ایمانی را از پلیدی‌ها می‌زداید و با پیوند دل‌ها و تثبیت گام‌ها، آن را به سوی عدالت و قسط هدایت می‌کند.
مفهوم «ربط علی قلوبکم»، چونان رشته‌ای نامرئی، دل‌های مؤمنان را به هم پیوند می‌دهد و وحدتی استوار در جامعه پدید می‌آورد. این وحدت، در برابر تفرقه و پراکندگی که در جوامع غیرایمانی دیده می‌شود، چونان دژی نفوذناپذیر عمل می‌کند. نعمت‌های الهی، از خواب آرام‌بخش گرفته تا باران پاک‌کننده، نه‌تنها به تزکیه جسمی و روحی منجر می‌شوند، بلکه گام‌های جامعه را در مسیر عدالت استوار می‌سازند.
ترساندن دشمنان در جامعه ایمانی
قرآن کریم، از نقش خداوند در ایجاد رعب در دل دشمنان جامعه ایمانی سخن گفته و می‌فرماید:
إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلَائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا ۚ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ
آنگاه که پروردگارت به فرشتگان وحی کرد که من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آورده‌اند ثابت‌قدم بدارید. به‌زودی در دل‌های کافران ترس خواهم افکند، پس فراسوی گردن‌ها را بزنید و هر بندشان را [قطع کنید].
درنگ: رعب الهی، چونان صاعقه‌ای بر دل دشمنان، آن‌ها را تضعیف می‌کند و پیروزی جامعه ایمانی را با توکل بر خدا آسان می‌سازد.
این آیه، به تمثیلی در درس‌گفتارها اشاره دارد که دشمنان در برابر جامعه ایمانی، چونان مرغ‌هایی هستند که در برابر جریان الکتریکی، توان مقاومت از دست می‌دهند. این تمثیل، نشان‌دهنده قدرت الهی در تضعیف دشمنان است، به‌گونه‌ای که جامعه ایمانی، بدون نیاز به زورگویی غیرعادلانه، به پیروزی دست می‌یابد. توکل بر خدا، چونان کلیدی است که درهای نصرت را می‌گشاید و جامعه را از تکیه بر ابزارهای مادی بی‌نیاز می‌سازد.
تفاوت جامعه ایمانی و جامعه قسط
درس‌گفتارها بر تفاوت میان جامعه ایمانی و جامعه قسط تأکید دارند. جامعه ایمانی، با اتکا به ایمان و توکل، از تلاش‌های بی‌ثمر و اضطراب‌آور رها می‌شود، در حالی که جامعه‌ای فاقد ایمان، به ساختارهای سست و غیرمستحکم وابسته است.
درنگ: جامعه ایمانی، چونان بنایی است که بر پایه توکل و ایمان استوار شده، در حالی که جامعه غیرایمانی، مانند دیواری ترک‌خورده، به چسب‌های سست و ناپایدار وابسته است.
تمثیل چسب‌های قلابی در درس‌گفتارها، به زیبایی ضعف ساختارهای غیرایمانی را نشان می‌دهد. جامعه‌ای که فاقد پیوند ایمانی است، چونان دیواری است که آب در آن نفوذ کرده و فرو می‌ریزد. در مقابل، جامعه ایمانی، با پیوند دل‌ها و تثبیت گام‌ها، چونان بنایی مستحکم، در برابر طوفان‌ها پایدار می‌ماند. این تفاوت، نشان‌دهنده اهمیت ایمان در ایجاد وحدت و استحکام اجتماعی است.
جمع‌بندی بخش دوم
جامعه ایمانی، چونان باغی سرسبز، با نعمت‌های الهی آبیاری می‌شود و با توکل و ایمان، به سوی قسط و عدالت پیش می‌رود. حمایت الهی، نصرت، تزکیه و تثبیت، همگی چونان ستون‌هایی استوار، این جامعه را از تفرقه و ضعف حفظ می‌کنند. رعب الهی در دل دشمنان، راه را برای پیروزی مؤمنان هموار می‌سازد و نشان می‌دهد که ایمان، کلید رهایی از اضطراب و نیل به سعادت است. تأمل در این اصول، ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که جامعه ایمانی، با اتکا به خدا، می‌تواند به الگویی برای عدالت و پیشرفت تبدیل شود.
نتیجه‌گیری کلی
خانواده و جامعه ایمانی، چونان دو بال پرنده‌ای هستند که به سوی آسمان عدالت و قسط پرواز می‌کنند. آیات نورانی قرآن کریم، با تأکید بر صبر، احسان، توکل و پرهیز از ظلم، راهنمایی جامع برای تحقق این آرمان ارائه می‌دهند. خانواده ایمانی، با پرهیز از خشونت و ترویج محبت، بنیانی استوار برای جامعه ایمانی فراهم می‌آورد. جامعه ایمانی نیز، با اتکا به نصرت الهی و پیوند دل‌ها، به سوی هدفی متعالی حرکت می‌کند. این اصول، نیازمند تأمل عمیق و پیاده‌سازی در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی است تا جامعه‌ای بر پایه ایمان و عدالت شکل گیرد. علم دینی، چونان مشعلی فروزان، می‌تواند این مسیر را روشن سازد، به شرطی که با دقت و تعهد به اجرا درآید. امید است که این تأملات، گامی باشد در جهت فهم عمیق‌تر قرآن کریم و تحقق آرمان‌های الهی در زندگی بشر.
با نظارت صادق خادمی