متن درس
تفسیر: فساد فی الارض و امت واحده در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۱۰)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چشمه‌ای زلال و بی‌کران، راهنمای بشر به سوی سعادت و رستگاری است. مفاهیم بنیادین «فساد فی الارض» و «امت واحده»، دو رکن اساسی در فهم نظام اجتماعی و اخلاقی اسلام به شمار می‌روند. فساد فی الارض، به مثابه آتشی که بنیان‌های نظم و عدالت را فرومی‌ریزد، و امت واحده، چونان عمارتی استوار که بر پایه وحدت و قانونمندی بنا شده، در آیات الهی به گونه‌ای عمیق و حکیمانه تبیین شده‌اند. این نوشتار، با تأمل در آیات قرآن کریم و درس‌گفتارهای عالمانه، به بررسی این دو مفهوم می‌پردازد و با نگاهی جامع، ابعاد نظری و عملی آن‌ها را در راستای تحقق جامعه‌ای عادلانه و متعالی کاوش می‌کند. هدف، ارائه تحلیلی ژرف است که همگام با اصول قرآنی، راهکارهایی برای پیشگیری از فساد و تقویت وحدت امت ارائه دهد.
بخش یکم: فساد فی الارض: چیستی و گونه‌ها
مفهوم فساد فی الارض در قرآن کریم
فساد فی الارض در قرآن کریم، به هرگونه تخریب نظم الهی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و زیست‌محیطی اشاره دارد. این مفهوم، چونان زخمی بر پیکره جامعه است که اگر درمان نشود، بنیان‌های آن را فرومی‌پاشد. قرآن کریم، فساد را به دو گونه تدريجی (مفسد) و سریع (افساد) تقسیم می‌کند. فساد تدريجی، همانند جریانی آرام اما ویرانگر، به مرور زمان در اثر رفتارهای نادرست، مانند سلطه‌گری، بغی و فسق، در جامعه ریشه می‌دواند. فساد سریع، اما، چونان سیلی ناگهانی است که با اقدامات مخرب، نظم اجتماعی را در لحظه‌ای مختل می‌سازد.
وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ
و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار می‌دهم، گفتند: آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که در آن فساد کند و خون‌ها بریزد؟
این آیه از سوره بقره، به پیش‌بینی فرشتگان از امکان فساد انسان در زمین اشاره دارد. فساد در اینجا، به معنای هرگونه انحراف از نظم الهی است که می‌تواند به خونریزی، ظلم و تخریب منجر شود. ملائکه، با آگاهی از ظرفیت‌های انسان، به این حقیقت اشاره می‌کنند که فساد، نتیجه خروج از مسیر اعتدال و عدالت است.
فساد سریع (افساد) و پیامدهای آن
فساد سریع، چونان رعد و برقی است که ناگهان آسمان جامعه را درهم می‌شکافد. این نوع فساد، در اثر اقدامات ناگهانی و مخرب، مانند تزریق یا تخلیه سرمایه در بازار، ایجاد نوسانات اقتصادی، یا شانتاژ سیاسی پدید می‌آید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ
و چون به آنان گفته شود در زمین فساد نکنید، گویند: ما فقط اصلاح‌گرانیم.
این آیه، به منافقانی اشاره دارد که با ادعای اصلاح‌گری، به فساد سریع دامن می‌زنند. این رفتار، مانند ریختن ناگهانی سکه در بازار یا ایجاد نوسانات ارزی، نظم اجتماعی را به‌سرعت برهم می‌زند. چنین اقداماتی، که گاه با تبلیغات یا شایعه‌پراکنی همراه است، نیازمند نظارت دقیق و قانونمندی است تا از گسترش آن جلوگیری شود.
درنگ: فساد سریع (افساد)، به دلیل سرعت و شدت تأثیر، مانند سیلی ویرانگر است که نظم اجتماعی را در لحظه مختل می‌کند. پیشگیری از آن، نیازمند نظام‌های نظارتی قوی و قانونمندی عادلانه است.
فساد تدريجی (مفسد) و ریشه‌های آن
فساد تدريجی، چونان بیماری‌ای مزمن است که به‌آرامی در پیکره جامعه نفوذ می‌کند و اگر درمان نشود، بنیان‌های آن را فرومی‌ریزد. این نوع فساد، نتیجه رفتارهای مستمر و طولانی‌مدت، مانند سلطه‌گری، بغی، و فسق است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ۗ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ
خدا حال قومی را تغییر نمی‌دهد تا زمانی که خودشان حال خود را تغییر دهند، و چون خدا برای قومی بدی بخواهد، بازگشتی برای آن نیست.
این آیه، بر مسئولیت جمعی جامعه در ایجاد یا پیشگیری از فساد تأکید دارد. فساد تدريجی، مانند گسترش فقر، بی‌عدالتی، یا فساد سیستمی، نتیجه کوتاهی‌های مستمر جامعه و نخبگان است. اصلاح این نوع فساد، نیازمند تغییرات ساختاری و نظارت مستمر است.
درنگ: فساد تدريجی، چونان بیماری‌ای پنهان است که به‌آرامی جامعه را از درون فرومی‌ریزد. اصلاح آن، نیازمند اصلاحات ساختاری و نظارت مستمر بر رفتارهای اجتماعی است.
جمع‌بندی بخش یکم
فساد فی الارض، در دو گونه تدريجی و سریع، مانعی بزرگ در برابر تحقق عدالت و نظم الهی است. فساد تدريجی، نتیجه رفتارهای نادرست مستمر، و فساد سریع، نتیجه اقدامات ناگهانی و مخرب است. قرآن کریم، با ارائه آیاتی روشنگر، راهکارهایی برای پیشگیری از این فسادها ارائه می‌دهد که در بخش‌های بعدی، با تمرکز بر مفهوم امت واحده، بررسی خواهد شد.
بخش دوم: امت واحده: بنیان وحدت و عدالت
مفهوم امت واحده در قرآن کریم
امت واحده، چونان درختی تنومند است که ریشه در وحدت و شاخسار در عدالت دارد. این مفهوم، بر یکپارچگی در فکر، فرهنگ و نظام‌های اجتماعی تأکید دارد و بستری برای پیشگیری از فساد فراهم می‌سازد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
إِنَّ هَٰذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ
بی‌گمان این امت شماست، امتی یگانه، و من پروردگار شما هستم، پس مرا بپرستید.
این آیه از سوره انبیاء، عبادت خدا را به وحدت امت مشروط می‌کند. وحدت امت، مانند جریانی زلال، اقتدار اجتماعی را تقویت کرده و از تفرقه و فساد جلوگیری می‌کند.
قانونمندی و ضرورت آن در امت واحده
امت واحده، بدون قانونمندی و نظام‌های عادلانه، چونان کشتی‌ای بدون سکان است که در طوفان‌های فساد غرق می‌شود. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً
و برای هر یک از شما شریعت و راهی روشن قرار دادیم، و اگر خدا می‌خواست، شما را امتی یگانه قرار می‌داد.
این آیه، بر ضرورت شریعت و منهاج به‌عنوان پایه‌های قانونمندی تأکید دارد. نظام‌های عادلانه، مانند مالیات و نظارت، امت واحده را پایدار می‌سازند.
درنگ: امت واحده، با قانونمندی و وحدت، چونان قلعه‌ای استوار در برابر فساد ایستادگی می‌کند. شریعت و منهاج، ابزارهای تحقق این وحدت هستند.
نقش نظارت در پیشگیری از فساد
نظارت، چونان نگهبانی هوشیار، از گسترش فساد در جامعه جلوگیری می‌کند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ ۗ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ
کسانی که اگر در زمین به آنان قدرت دهیم، نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌دهند و به معروف امر می‌کنند و از منکر نهی می‌کنند، و فرجام کارها از آن خداست.
این آیه، بر نقش امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان ابزارهای نظارت تأکید دارد. اقامه نماز و پرداخت زکات، نمادهای قانونمندی و عدالت اقتصادی، از فساد پیشگیری می‌کنند.
جمع‌بندی بخش دوم
امت واحده، با تکیه بر وحدت، قانونمندی و نظارت، بستری برای تحقق عدالت و پیشگیری از فساد فراهم می‌سازد. آیات قرآن کریم، با تأکید بر شریعت، منهاج و امر به معروف، راهکارهایی برای تقویت این وحدت ارائه می‌دهند.
بخش سوم: کن فیکون و تدريج در خلقت الهی
مفهوم کن فیکون و نسبیت در عالم
مفهوم «کن فیکون»، چونان کلیدی است که راز تدريج در خلقت الهی را می‌گشاید. این مفهوم، به معنای تحقق اراده الهی از طریق اسباب و علل، مانند ملائکه، طبیعت و انسان است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
جز این نیست که چون چیزی را اراده کند، به آن می‌گوید باش، پس می‌شود.
«فاء» در این آیه، نه به معنای تفريع ادبی، بلکه نشانه نسبیت و تدريج در تحقق اراده الهی است. خلقت الهی، چونان جریانی مداوم، از طریق اسباب و علل، به‌تدریج محقق می‌شود. فساد فی الارض، نتیجه خروج از این نظام تدريجی است و اصلاح آن، نیازمند بازگشت به این نظام است.
درنگ: کن فیکون، نشانه تدريج و نسبیت در خلقت الهی است. فساد، نتیجه انحراف از این نظام، و اصلاح، بازگشت به آن است.
نقش علم دینی در اصلاح فساد
علم دینی، چونان مشعلی فروزان، وظیفه دارد با تدوین نظام‌های عادلانه، از گسترش فساد جلوگیری کند. این علم، با طراحی سیستم‌های نظارتی، مالیاتی و اعلانی، امت واحده را تقویت می‌کند. کوتاهی در این امر، مانند خاموشی چراغی در تاریکی، به گسترش فساد منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش سوم
مفهوم کن فیکون، بر تدريجی بودن خلقت و اصلاح در عالم تأکید دارد. علم دینی، با تکیه بر این اصل، باید نظام‌هایی عادلانه برای پیشگیری از فساد و تقویت امت واحده طراحی کند.
بخش چهارم: تفرقه و پیامدهای آن
تفرقه و فساد فی الارض
تفرقه، چونان شکافی در پیکره امت است که زمینه‌ساز فساد می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَمًا ۖ مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَٰلِكَ ۖ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ
و آنان را در زمین به امت‌هایی تقسیم کردیم، برخی از آنان صالحانند و برخی غیر آن، و آنان را با نیکی‌ها و بدی‌ها آزمودیم تا شاید بازگردند.
تفرقه، مانند تکه‌تکه شدن سرزمین‌ها یا جوامع، به ضعف و فساد منجر می‌شود. امت واحده، با ایجاد وحدت و قانونمندی، از این تفرقه جلوگیری می‌کند.
وحدت امت و اقتدار اجتماعی
وحدت امت، چونان رشته‌ای محکم، جامعه را در برابر توفان‌های فساد حفظ می‌کند. این وحدت، با اجرای عدالت و نظارت، اقتدار اجتماعی را تقویت می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
تفرقه، زمینه‌ساز فساد و ضعف است، در حالی که امت واحده، با وحدت و قانونمندی، اقتدار اجتماعی را تقویت کرده و از فساد جلوگیری می‌کند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
قرآن کریم، با ارائه مفاهیم فساد فی الارض و امت واحده، راهنمایی جامع برای تحقق عدالت و نظم الهی در جامعه ارائه می‌دهد. فساد، در دو گونه تدريجی و سریع، مانعی در برابر سعادت اجتماعی است، در حالی که امت واحده، با تأکید بر وحدت، قانونمندی و نظارت، راهکاری برای پیشگیری از این فسادها فراهم می‌سازد. آیات سوره‌های بقره، رعد، انبیاء، مائده، حج، یس و اعراف، این دو مفهوم را با دقت و حکمت تبیین کرده‌اند. علم دینی، وظیفه دارد با تدوین نظام‌های عادلانه، مانند ممیزی و اعلان، زمینه را برای تحقق امت واحده و پیشگیری از فساد فراهم کند. جامعه اسلامی، با بازگشت به این اصول قرآنی، می‌تواند چونان ستاره‌ای درخشان، راه سعادت و عدالت را بپیماید.
با نظارت صادق خادمی