متن درس
تفسیر: تبیین غضب و رحمت در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۶)
دیباچه
قرآن کریم، کتاب هدایت و رحمت، با زبانی بلیغ و بیانی عمیق، مفاهیم بنیادین الهی را به بشریت عرضه کرده است. در میان این مفاهیم، دو صفت غضب و رحمت، به‌عنوان جلوه‌هایی از صفات فعل و ذات پروردگار، جایگاهی ویژه دارند. این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم و تأمل در معانی آن‌ها، به بررسی این دو مفهوم می‌پردازد و با نگاهی ژرف، به تبیین تفاوت‌های بنیادین میان غضب الهی و انسانی و نیز غلبه رحمت الهی بر غضب می‌نشیند. هدف، روشن ساختن حقیقت این صفات در چارچوب تعالیم قرآنی و رفع سوءتفاهم‌هایی است که ممکن است از برداشت‌های ناصواب از این مفاهیم پدید آید.
بخش نخست: مفهوم غضب الهی و تمایز آن از غضب انسانی
ماهیت غضب الهی
غضب الهی در قرآن کریم، به معنای شدت در اجرای عدالت و پاسخ به نافرمانی‌هایی است که نظم الهی را در هم می‌شکند. این صفت، که از جمله اسماء جلالی پروردگار است، نه از سر خشم بی‌مهار، بلکه به‌عنوان ضرورتی برای حفظ توازن و اجرای حق در برابر مخلوقاتی نمود می‌یابد که با اعمال خود، به دین، جامعه یا مخلوقات آسیب می‌رسانند. برخلاف غضب انسانی، که ممکن است از فقدان کنترل یا ضعف روانی نشئت گیرد، غضب الهی با معرفت و حکمت الهی همراه است و در خدمت تحقق عدالت قرار دارد.
| درنگ: غضب الهی، برخلاف غضب انسانی که ممکن است به نقص و عدم تعادل منجر شود، جلوه‌ای از عدالت و حکمت الهی است که با شدت در برابر نافرمانی‌ها و اصطکاک‌های مخل نظم الهی اعمال می‌شود. |
شاهد قرآنی
|
﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ﴾ (سوره آل عمران، آیه ۱۱۲) |
این آیه، غضب الهی را به‌عنوان پاسخی به نقض عهد الهی و ایجاد فساد در جامعه معرفی می‌کند. شدت در این واکنش، نه از سر خشم احساسی، بلکه برای بازگرداندن نظم و عدالت است.
تمایز غضب الهی و انسانی
غضب انسانی، گاه به دلیل فقدان تعادل روانی یا ضعف در کنترل خویشتن، به افراط می‌انجامد. این‌گونه غضب، نقص محسوب می‌شود، چنان‌که انسان خشمگین ممکن است از مرز عقلانیت فراتر رود و به رفتارهای ناپسند دست زند. اما غضب الهی، به دور از هرگونه نقص، جلوه‌ای از شدت در اجرای عدالت است. برای مثال، شجاعت و تهوّر، هر دو عملی جسورانه‌اند، اما شجاعت با معرفت، اراده و هدف همراه است، در حالی که تهوّر، عملی بی‌تعقل و فاقد حکمت است. غضب الهی، مانند شجاعت، با حکمت و معرفت الهی گره خورده و از هرگونه افراط یا نقص مبراست.
برای روشن‌تر شدن این تمایز، می‌توان به تمثیلی اشاره کرد: دو نفر که خود را از بلندی به پایین پرتاب می‌کنند، ممکن است عملی یکسان انجام دهند، اما یکی به انگیزه نجات دیگران و با آگاهی (شجاعت)، و دیگری بدون هدف و از سر بی‌فکری (تهوّر) این کار را می‌کند. غضب الهی، مانند شجاعت، با آگاهی و هدف الهی همراه است، در حالی که غضب انسانی، گاه به تهوّر می‌ماند.
جمع‌بندی بخش نخست
غضب الهی، صفتی جلالی است که در خدمت اجرای عدالت و حفظ نظم الهی قرار دارد. این صفت، برخلاف غضب انسانی که ممکن است به دلیل ضعف یا فقدان کنترل باشد، با حکمت و معرفت الهی همراه است. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۱۱۲ سوره آل عمران، نشان می‌دهند که غضب الهی پاسخی به نقض عهد و فساد است و از هرگونه افراط یا نقص به دور است.
بخش دوم: غضب در انبیا و پیامدهای آن
موارد غضب در انبیا
قرآن کریم، در میان انبوه پیامبران الهی، تنها سه مورد از غضب را به انبیا نسبت داده است: دو مورد برای حضرت موسی (ع) و یک مورد برای حضرت یونس (ع). این موارد، که همگی با تنبیه الهی همراه بوده‌اند، نشان‌دهنده مذموم بودن غضب در انبیا هستند، مگر آنکه با اذن و معرفت الهی همراه باشد.
|
﴿وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا﴾ (سوره اعراف، آیه ۱۵۰) |
در این آیه، حضرت موسی (ع) به دلیل گوساله‌پرستی قومش خشمگین شد و این خشم به عملی خشونت‌آمیز منجر گردید. این رفتار، اگرچه در برابر کفر قومش بود، مورد تأیید کامل الهی قرار نگرفت و با تنبیه همراه شد.
|
﴿وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ (سوره انبیاء، آیه ۸۷) |
حضرت یونس (ع)، به دلیل خشم از قومش و ترک آن‌ها بدون اذن الهی، در دل ماهی گرفتار شد. این آیه نشان می‌دهد که گمان نادرست او (﴿فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ﴾) و ترس ناشی از آن، او را به توبه و ذکر الهی سوق داد و نجات یافت.
تحلیل روان‌شناختی و قرآنی
از منظر روان‌شناختی، قرآن کریم به‌طور غیرمستقیم نشان می‌دهد که غضب ممکن است با ترس همراه باشد. در مورد حضرت یونس (ع)، ترس از گرفتاری در ظلمات دریا و دل ماهی، او را به فریاد و ذکر الهی واداشت. این امر، نشان‌دهنده پیوند میان غضب و ترس است که با توبه و بازگشت به خدا جبران می‌شود. نجات حضرت یونس با رحمت الهی (﴿فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ﴾) نمونه‌ای از غلبه رحمت بر غضب است.
| درنگ: غضب در انبیا، حتی در مواردی که با انگیزه الهی باشد، بدون اذن و معرفت کامل، مورد تأیید قرآن کریم نیست و با تنبیه الهی همراه است. این امر، بر مذموم بودن غضب تأکید دارد. |
جمع‌بندی بخش دوم
غضب در انبیا، به‌ندرت در قرآن کریم ذکر شده و در هر مورد، با تنبیه الهی همراه بوده است. این امر، نشان‌دهنده آن است که غضب، حتی در پیامبران، صفتی پسندیده نیست مگر با اذن و معرفت الهی. داستان حضرت موسی (ع) و حضرت یونس (ع) نشان می‌دهد که غضب، اگر با حکمت و اراده الهی همراه نباشد، به نتایج نامطلوب منجر می‌شود، اما رحمت الهی همواره آماده نجات بندگان است.
بخش سوم: نفی خشونت در تعالیم قرآنی
رد خشونت در رفتار نبوی
قرآن کریم، با صراحت، هرگونه خشونت و تندی را در رفتار پیامبر اکرم (ص) نفی می‌کند. این امر، نشان‌دهنده ماهیت رحمانی اسلام است که بر دعوت و نرم‌خویی استوار است، نه اجبار و خشونت.
|
﴿لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾ (سوره آل عمران، آیه ۱۵۹) |
این آیه، خطاب به پیامبر اکرم (ص)، تأکید می‌کند که تندی و خشونت، نتیجه‌ای جز دوری مردم از دین ندارد. همچنین، در آیه‌ای دیگر، وظیفه پیامبر تنها به ابلاغ محدود شده است:
|
﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾ (سوره قصص، آیه ۵۶) |
این آیات، بر این حقیقت تأکید دارند که اسلام، دینی است مبتنی بر دعوت و نه اجبار، و هرگونه خشونت در آن، به سلاطین و حاکمان جور نسبت داده می‌شود، نه به ذات دین.
قوانین جنگ در اسلام
حتی در شرایط جنگی، قوانین اسلام بر پایه عدالت و رحمت تنظیم شده‌اند. برخلاف تصور برخی که خشونت را به اسلام نسبت می‌دهند، قوانین جنگ در اسلام از قوانین صلح نیز مهربان‌تر است. این قوانین، بر حفظ حقوق مغلوبان و پرهیز از ظلم تأکید دارند و هرگونه اجحاف را ممنوع می‌کنند.
| درنگ: خشونت منسوب به اسلام، ریشه در تحریفات تاریخی و رفتار سلاطین دارد، نه در ذات تعالیم قرآنی. قوانین جنگ در اسلام، بر عدالت و رحمت استوار است. |
جمع‌بندی بخش سوم
قرآن کریم، با تأکید بر نرم‌خویی پیامبر (ص) و نفی خشونت در رفتار نبوی، نشان می‌دهد که اسلام دینی است مبتنی بر دعوت و رحمت. تنها سه مورد غضب در انبیا ذکر شده که همگی با تنبیه الهی همراه بوده‌اند، و این امر، هرگونه ارتباط ذاتی اسلام با خشونت را رد می‌کند. قوانین جنگ در اسلام نیز بر عدالت و رحمت استوار است و خشونت‌های تاریخی، به سلاطین و نه دین نسبت داده می‌شود.
بخش چهارم: رحمت الهی، صفت ذاتی و فراگیر
غلبه رحمت بر غضب
رحمت الهی، به‌عنوان صفتی ذاتی و فراگیر، در قرآن کریم با بسامد بسیار بیشتری نسبت به غضب ذکر شده است. این صفت، در ۷۹ مورد با واژه رحمة، ۲۵ مورد با رحمته، و در اشکال دیگر مانند رحمتک و رحمتنا، در مجموع ۳۳۹ بار تکرار شده است. در مقابل، غضب تنها در ۲۴ مورد ذکر شده، که نشان‌دهنده غلبه رحمت بر غضب است.
|
﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ (سوره انعام، آیه ۱۲) |
این آیه، صراحتاً بیان می‌کند که خداوند رحمت را بر ذات خود واجب کرده و این رحمت، در روز قیامت نیز برای جمع‌آوری خلایق به کار خواهد رفت.
| درنگ: رحمت الهی، با ۳۳۹ ذکر در قرآن کریم، بر غضب (۲۴ مورد) غلبه دارد و نشان‌دهنده ماهیت رحمانی اسلام است. |
پیوند رحمت و غنای الهی
رحمت الهی با صفت غنای پروردگار پیوند خورده است. خداوند، به دلیل بی‌نیازی و قدرت مطلق، قادر به رحمتی بی‌حد است که حتی در برابر تکذیب پیامبر (ص) با عفو و بخشش پاسخ می‌دهد.
|
﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ﴾ (سوره انعام، آیه ۱۳۳) |
غنای الهی، زمینه‌ساز رحمتی است که نه از سر نیاز یا ضعف، بلکه از قدرت و بی‌نیازی نشئت می‌گیرد. این رحمت، مانند چشمه‌ای جوشان، همه خلایق را در بر می‌گیرد و حتی در برابر نافرمانی، با بخشش و هدایت پاسخ می‌دهد.
رحمت و هدایت در هم‌تنیدگی
رحمت الهی در قرآن کریم، اغلب با هدایت همراه است. این هم‌تنیدگی، نشان می‌دهد که رحمت الهی نه‌تنها در بخشش، بلکه در هدایت انسان‌ها به سوی حقیقت نیز متجلی می‌شود.
|
﴿قَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ﴾ (سوره اعراف، آیه ۲۰۳) |
این آیه، رحمت را به‌عنوان همراه هدایت معرفی می‌کند. رحمت الهی، مانند نوری است که راه را برای جویندگان حقیقت روشن می‌کند و در عین حال، با بخشش و نجات، بندگان را در بر می‌گیرد.
جمع‌بندی بخش چهارم
رحمت الهی، به‌عنوان صفتی ذاتی و فراگیر، در قرآن کریم با بسامد بسیار و در اشکال گوناگون ذکر شده است. این رحمت، با غنای الهی و هدایت پیوند خورده و در دنیا و آخرت جاری است. غلبه رحمت بر غضب، نشان‌دهنده ماهیت رحمانی اسلام است که بر بخشش، هدایت و نرم‌خویی تأکید دارد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی
تفسیر آیات قرآن کریم در باب غضب و رحمت، نشان می‌دهد که غضب الهی، صفتی جلالی است که در خدمت اجرای عدالت و حفظ نظم الهی قرار دارد. این صفت، برخلاف غضب انسانی که ممکن است به نقص منجر شود، با حکمت و معرفت الهی همراه است. در مقابل، رحمت الهی، به‌عنوان صفتی ذاتی و فراگیر، با ۳۳۹ ذکر در قرآن کریم، بر غضب (۲۴ مورد) غلبه دارد. این امر، ماهیت رحمانی اسلام را آشکار می‌سازد که بر دعوت، بخشش و هدایت استوار است. هرگونه خشونت منسوب به اسلام، ریشه در تحریفات تاریخی و رفتار سلاطین دارد، نه در ذات تعالیم قرآنی. آیاتی مانند ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ﴾ و ﴿لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾، بر نفی خشونت و ترویج رحمت و نرم‌خویی تأکید دارند. این نوشتار، با تأمل در آیات نورانی قرآن کریم، تلاش کرد تا حقیقت این مفاهیم را روشن سازد و سوءتفاهم‌های رایج را با رجوع به متن مقدس رفع نماید.
|
با نظارت صادق خادمی |