متن درس

تفسیر: رحمت الهی در قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۹)

دیباچه

رحمت الهی، چونان جویباری زلال، در سراسر آیات قرآن کریم جاری است و به مثابه نوری که تاریکی‌های وجود را روشن می‌سازد، انسان را به سوی سعادت و کمال رهنمون می‌شود. این نوشتار، با تکیه بر آیات الهی، به کاوش در مفهوم رحمت می‌پردازد و آن را در ابعاد گوناگونش، از فراگیری عام تا ویژگی‌های خاص، از پیوند با حکمت و عدالت تا نقش آن در تربیت و حیات طیبه، بررسی می‌کند. هدف، تبیین این حقیقت است که رحمت الهی، صفتی ذاتی و ایجابی است که در ظرف خیرات، محبت و صفا ظهور می‌یابد و هرگونه خشونت و کاستی را نفی می‌کند.

بخش نخست: رحمت الهی، صفتی عام و ایجابی

رحمت الهی، چونان آسمانی بی‌کران، همه موجودات را در بر می‌گیرد و به مثابه نسیمی که گلستان هستی را نوازش می‌دهد، حیات‌بخش و سازنده است. قرآن کریم، رحمت را صفتی ذاتی معرفی می‌کند که در ۷۹ مورد به صورت مستقیم ذکر شده و با صفاتی چون غفران، هدایت و مودت هم‌نشین است.

آیه محوری: فراگیری رحمت الهی

این آیه، چونان آیینه‌ای که حقیقت الهی را بازمی‌تاباند، نشان می‌دهد که رحمت الهی، برخلاف عذاب که به اراده خاص الهی مقید است (﴿عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ﴾)، محدودیتی نمی‌شناسد. رحمت، در ظرف وجود، ایجاد، خیرات و کمالات قرار دارد و به مثابه جویباری است که همه کائنات را سیراب می‌کند. این صفت، نه تنها مؤمنان، بلکه همه موجودات را در بر می‌گیرد، چنان‌که در آیه‌ای دیگر فرموده است:

پیامبر اکرم (ص)، به مثابه تجلی رحمت عالم‌گیر، برای هدایت همه بشریت مبعوث شده است. این رحمت عام، حتی کافران و مشرکان را در بر می‌گیرد، اما رحمت خاص، چنان‌که در آیه ﴿وَيَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ (سوره بقره، آیه ۱۰۵) آمده، به مؤمنان و صالحان اختصاص می‌یابد.

جمع‌بندی بخش نخست

رحمت الهی، صفتی است ذاتی که چونان خورشیدی درخشان، همه هستی را نورانی می‌کند. این صفت، با فراگیری خود، از متابعت شیطان جلوگیری می‌کند و انسان را به سوی خیرات و کمالات رهنمون می‌سازد. تمایز رحمت با عذاب، در خودکار و فراگیر بودن آن است، در حالی که عذاب، مقید به اراده خاص الهی است.

بخش دوم: رحمت در پیوند با حکمت و عدالت

رحمت الهی، چونان دریایی عمیق، با حکمت و عدالت درآمیخته است. این صفت، نه تنها مانع از گمراهی انسان می‌شود، بلکه در ظرف تربیت و تنبیه، هدایت را هدف قرار می‌دهد.

آیه محوری: رحمت و نجات از گمراهی

این آیه، چونان مشعلی فروزان، نشان می‌دهد که رحمت الهی، همراه با فضل، انسان را از دام شیطان می‌رهاند. قلیلی که از گمراهی مصون‌اند، اولیاء کامل‌اند که ذاتاً در ظرف کمال قرار دارند. رحمت، در این معنا، چونان سپری است که انسان را از اضلال حفظ می‌کند. با این حال، رحمت با حکمت و عدالت مقید می‌شود تا از طغیان جلوگیری کند، چنان‌که در آیه‌ای دیگر فرموده است:

رحمت، در این آیه، چونان پزشکی حکیم است که دارو را به اندازه و با حکمت تجویز می‌کند تا بیمار از طغیان باز ایستد.

جمع‌بندی بخش دوم

رحمت الهی، در پیوند با حکمت و عدالت، چونان جریانی است که انسان را از گمراهی به سوی هدایت می‌برد. این صفت، در ظرف تنبیه و تربیت، هدایت را هدف قرار می‌دهد و از طغیان و اضلال جلوگیری می‌کند.

بخش سوم: رحمت و تربیت

رحمت الهی، چونان خاکی حاصلخیز، زمینه‌ساز تربیت صالح و سالم است. جامعه‌ای که بر مدار تربیت قرآنی حرکت کند، به رحمت و رافت منتهی می‌شود.

آیه محوری: رحمت و پیوند با تربیت

این آیه، چونان گلی که در باغ تربیت شکوفا می‌شود، نشان می‌دهد که تربیت صالح، زمینه‌ساز رحمت الهی است. کودکی که در دامان مهر و تربیت والدین رشد می‌یابد، دعاگوی رحمت برای آنان است. همچنین، آیه‌ای دیگر فرموده است:

متابعت از قرآن کریم و تقوا، چونان دو بال، انسان را به سوی رحمت الهی پرواز می‌دهند. جامعه‌ای که از این تربیت دور شود، به نزاع و استبداد گرفتار می‌آید، چرا که این امور به رحمت منتهی نمی‌شوند.

جمع‌بندی بخش سوم

رحمت الهی، در ظرف تربیت صالح، چونان نوری است که جامعه را به سوی حیات طیبه هدایت می‌کند. تربیت قرآنی، با تأکید بر تقوا و متابعت، راه رسیدن به رحمت و دوری از نزاع و انحطاط را هموار می‌سازد.

بخش چهارم: رحمت و نفی خشونت

رحمت الهی، چونان نسیمی ملایم، هرگونه خشونت و قساوت را نفی می‌کند. پیامبر اکرم (ص)، به عنوان مظهر رحمت، حتی در میدان نبرد، با رافت و نرمش رفتار می‌کرد.

آیه محوری: پیامبر، مظهر رحمت

این آیه، چونان ستاره‌ای درخشان، پیامبر اکرم (ص) را به عنوان مظهر رحمت عالم‌گیر معرفی می‌کند. آیه‌ای دیگر نیز این حقیقت را تأیید می‌کند:

نرمش و رافت پیامبر (ص)، چونان جویباری زلال، دل‌ها را به سوی او جذب می‌کرد. خشونت‌های اجتماعی، از نزاع گرفته تا استبداد، نتیجه تأثیر فرهنگ‌های بیگانه و بی‌تربیتی است، نه ذات دین.

جمع‌بندی بخش چهارم

رحمت الهی، با نفی خشونت و ترویج نرمش و صبر، جامعه‌ای را می‌سازد که در آن محبت و صفا حاکم است. پیامبر اکرم (ص)، به عنوان مظهر این رحمت، الگویی است برای دوری از قساوت و ترویج رافت.

بخش پنجم: رحمت در مقابل نقمت و سوء

رحمت الهی، چونان گلی شکوفا، در مقابل نقمت و سوء قرار دارد. نقمت، نتیجه اعمال نادرست انسان است و نمی‌توان آن را رحمت دانست.

آیه محوری: رحمت در مقابل ضرر

این آیه، چونان خطی روشن، مرز میان رحمت و ضرر را ترسیم می‌کند. رحمت، امساک‌پذیر نیست و چونان جویباری بی‌مانع، جاری است:

نقمت، چونان سایه‌ای تاریک، نتیجه اعمال انسان است و نمی‌توان آن را رحمت دانست، حتی اگر در ظرف تربیت باشد.

جمع‌بندی بخش پنجم

رحمت الهی، صفتی است ایجابی که با خیرات و کمالات همراه است. نقمت و سوء، نتیجه اعمال نادرست انسان است و در مقابل رحمت قرار دارد. رحمت، چونان نوری است که تاریکی‌های نقمت را می‌زداید.

بخش ششم: رحمت و حیات طیبه

رحمت الهی، چونان بذری در خاک دل‌های مؤمنان، حیات طیبه را می‌رویاند و جامعه‌ای رحمانی می‌سازد.

آیه محوری: رحمت در دل‌های مؤمنان

این آیه، چونان گلی در باغ ایمان، نشان می‌دهد که رحمت و رافت، در دل‌های مؤمنان ریشه می‌دواند. همچنین، آیه‌ای دیگر فرموده است:

اعمال صالح، چونان آبی زلال، دل‌ها را سیراب کرده و به رحمت الهی منتهی می‌شود.

جمع‌بندی بخش ششم

رحمت الهی، چونان جویباری است که در دل‌های مؤمنان جاری شده و حیات طیبه را می‌رویاند. جامعه رحمتی، با تقوا و اصلاح، به سوی سعادت و سلامت گام برمی‌دارد.

جمع‌بندی نهایی

رحمت الهی، چونان خورشیدی که بر همه کائنات می‌تابد، صفتی ذاتی، عام و ایجابی است که در ظرف خیرات، کمالات و شادی ظهور می‌یابد. این صفت، با حکمت و عدالت مقید شده، انسان را از گمراهی به سوی هدایت رهنمون می‌سازد. تربیت صالح، زمینه‌ساز رحمت است و خشونت و قساوت، نتیجه بی‌تربیتی و تأثیر فرهنگ‌های بیگانه است. جامعه رحمتی، با تقوا، صبر و اصلاح، به حیات طیبه می‌رسد و از نقمت و سوء دور می‌ماند. قرآن کریم، به عنوان کتاب رحمت، راه سعادت و سلامت را در متابعت از رحمت الهی ترسیم می‌کند.