متن درس
تفسیر: تأیید الهی و جنود ربّانی در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۷۰)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چشمه‌ای زلال و بی‌کران، معارف الهی را در قالب آیات نورانی به بشریت عرضه کرده و راه‌های سعادت و تعالی را فراروی انسان گشوده است. در میان این آیات، مفاهیم «مؤیّد» و «جنود» به‌عنوان دو گوهر درخشان، جلوه‌ای ویژه از اقتدار و رحمت الهی را به نمایش می‌گذارند. این دو مفهوم، که به ترتیب به تأیید و توان‌بخشی خداوند به بندگان مؤمن و لشکریان بی‌شمار او در آسمان‌ها و زمین اشاره دارند، از کلیدی‌ترین مضامین قرآنی‌اند که عظمت پروردگار و نظام حکیمانه او در هدایت خلق را آشکار می‌سازند. نوشتار پیش‌رو، با تأمل در آیات مرتبط و تحلیل عمیق آنها، به کاوش در این دو مفهوم پرداخته و با زبانی روشن و متین، راه‌های بهره‌مندی از این حقایق را برای زندگی مؤمنانه ترسیم می‌کند.
بخش نخست: مؤیّد، صفت جمالی الهی
مفهوم تأیید الهی و مراتب آن
مؤیّد، از اسمای جمالی پروردگار، به معنای توان‌بخش و تقویت‌کننده است که خداوند از رهگذر آن، بندگان خاص خود، به‌ویژه انبیا و اولیا را با قدرت و نصرت یاری می‌رساند. این صفت، که ریشه در واژه «ید» به معنای قدرت دارد، در قرآن کریم به‌گونه‌ای ظهور یافته که نشان‌دهنده مراتب گوناگون تأیید الهی است: از تأیید خاص با روح‌القدس برای محبوبین تا تأیید عام با نصرت و رزق برای مؤمنان. این مراتب، چونان نردبانی به سوی قرب الهی، انسان را از محدودیت‌های مادی فراتر برده و به اقتداری ربّانی متصل می‌سازد.
تأیید خاص: روح‌القدس و عیسی بن مریم
یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های تأیید الهی، یاری حضرت عیسی بن مریم (ع) با روح‌القدس است که در آیات متعدد قرآن کریم به آن اشاره شده است. این تأیید، که به محبوبین خاص الهی اختصاص دارد، عیسی را به انجام معجزاتی چون خلق طیر، شفای بیماران، و زنده کردن مردگان توانمند ساخت.
﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۘ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ ۖ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ ۚ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدْسِ﴾ (سوره بقره، آیه ۲۵۳)
این پیامبران‌اند که برخی را بر برخی برتری دادیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و برخی را درجات بالا برد، و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به روح‌القدس تأیید کردیم.
روح‌القدس، چونان گروه ضربت الهی، نیرویی عظیم و بی‌همتاست که تنها به اولیای خاص عطا می‌شود. این نیرو، عیسی را به چنان اقتداری رساند که بی‌نیاز از لشکر و محافظ، معجزاتی فراتر از توان بشری به ظهور رساند. این تأیید، به‌سان کلیدی است که درهای عالم غیب را به روی انسان می‌گشاید و او را به مراتب والای قرب الهی رهنمون می‌سازد. هرچند دستیابی به این مرتبه برای انسان عادی دشوار است، اما با عبادت، دعا، و تفکر در آیات الهی، می‌توان به مراتب پایین‌تری از این تأیید دست یافت.
تأیید عام: نصرت و رزق برای مؤمنان
در کنار تأیید خاص، قرآن کریم از تأیید عام برای مؤمنان سخن گفته که در قالب نصرت و رزق طیب تجلی می‌یابد. این تأیید، که برای عموم مؤمنان صدر اسلام به کار رفته، نشان‌دهنده رحمت واسعه الهی است که مؤمنان را در برابر دشمنان و سختی‌ها یاری می‌دهد.
﴿وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ (سوره انفال، آیه ۲۶)
و یاد کنید هنگامی که اندک و ناتوان در زمین بودید و می‌ترسیدید که مردم شما را بربایند، پس خدا شما را پناه داد و با یاری‌اش تأییدتان کرد و از چیزهای پاکیزه روزیتان داد، باشد که شکر کنید.
این آیه، چونان آیینه‌ای، عظمت تأیید الهی را در ظرف عام بازتاب می‌دهد. مؤمنان صدر اسلام، که در تنگنا و ضعف بودند، با نصرت و رزق الهی توان یافتند و به پیروزی دست یافتند. این تأیید، که به‌سان بارانی حیات‌بخش بر زمین خشک جان مؤمنان فرو می‌ریزد، نشان‌دهنده آن است که خداوند تنها مؤمنان را با قدرت و نصرت خویش یاری می‌کند و کافران از این فیض محرومند.
جمع‌بندی بخش نخست
مؤیّد، صفتی جمالی و خاص است که خداوند از طریق آن، انبیا و مؤمنان را با مراتب گوناگون تأیید می‌کند. روح‌القدس، بالاترین مرتبه این تأیید، به محبوبین خاص عطا می‌شود و آنان را به انجام معجزات توانمند می‌سازد. در مرتبه عام، نصرت و رزق طیب، مؤمنان را در برابر دشمنان تقویت می‌کند. این صفت، چونان نوری هدایتگر، راه سعادت را به مؤمنان نشان می‌دهد و آنان را از سستی و کاستی در امان می‌دارد.
بخش دوم: جنود الهی، لشکریان بی‌کران پروردگار
گستره و تنوع جنود الهی
جنود، به معنای لشکریان الهی، شامل همه موجودات مادی و غیرمادی است که تحت اراده پروردگار عمل می‌کنند. این لشکریان، از ملائکه و جن تا عناصر طبیعی چون باد و پرندگان، گستره‌ای بی‌کران از اقتدار الهی را به نمایش می‌گذارند.
﴿وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾ (سوره فتح، آیه ۴)
و از آن خداست لشکریان آسمان‌ها و زمین، و خدا عزیز و حکیم است.
این آیه، چونان دریچه‌ای به سوی عظمت الهی، نشان می‌دهد که جنود پروردگار، چه در آسمان‌ها و چه در زمین، تحت حکمت و اقتدار او عمل می‌کنند. هیچ‌کس جز خداوند از گستره و ماهیت این لشکریان آگاه نیست، چنان‌که در سوره مدثر آمده: ﴿وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ﴾. این جنود، از ملائکه و جن تا باد و پرندگان، چونان سپاهی منظم، در خدمت اراده الهی‌اند.
جنود در داستان سلیمان و دیگران
در داستان حضرت سلیمان (ع)، جنود الهی شامل جن، انس، و پرندگان است که تحت فرمان او عمل می‌کردند. این تنوع، نشان‌دهنده اقتدار الهی در به‌کارگیری موجودات گوناگون برای تحقق مقاصد خویش است.
﴿وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾ (سوره نمل، آیه ۱۷)
و برای سلیمان لشکریانش از جن و انس و پرندگان گردآوری شدند، پس آنان منظم نگاه داشته شدند.
این آیه، چونان تابلویی رنگارنگ، تنوع جنود الهی را به تصویر می‌کشد. سلیمان، با تکیه بر این لشکریان، حکومتی بی‌مانند برقرار کرد که در آن، جن و انس و پرندگان، هرکدام نقشی در تحقق اراده الهی داشتند. در سوره احزاب نیز، باد و جنود غیرمرئی (﴿جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا﴾) به یاری مؤمنان آمدند و دشمنان را درهم کوبیدند.
جمع‌بندی بخش دوم
جنود الهی، چونان دریایی بی‌کران، شامل همه موجودات مادی و غیرمادی است که تحت حکمت و اقتدار پروردگار عمل می‌کنند. این لشکریان، از ملائکه و جن تا عناصر طبیعی، در خدمت مؤمنان و انبیا قرار دارند و عالم را در نظمی ربّانی حفظ می‌کنند. شناخت این جنود و تکیه بر آنها، انسان را از محدودیت‌های مادی رها ساخته و به اقتداری الهی متصل می‌سازد.
بخش سوم: دشمنان انبیا و نقش جنود الهی
دشمنان انبیا: شیاطین انس و جن
قرآن کریم، از وجود دشمنانی برای انبیا سخن گفته که از جنس انس و جن‌اند. این دشمنان، که شیاطین خوانده شده‌اند، با القا و فریب، در پی گمراهی انسان‌اند، اما این چالش، بخشی از نظام حکیمانه الهی است که مانع سستی و خودبینی می‌شود.
﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا﴾ (سوره انعام، آیه ۱۱۲)
و این‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیاطین انس و جن قرار دادیم که برخی از آنها به برخی دیگر سخنان آراسته را به فریب القا می‌کنند.
این آیه، چونان هشداری حکیمانه، نشان می‌دهد که وجود دشمنان، بخشی از مهندسی الهی عالم است. همان‌گونه که مرگ، مانع فرتوت شدن جامعه می‌شود، دشمنان نیز انسان را از سستی و خودبینی در امان می‌دارند. خداوند، با جنود خویش، مؤمنان را در برابر این دشمنان یاری می‌کند و پیروزی نهایی را برای آنان تضمین می‌نماید.
نقش ملائکه و جن در عالم
ملائکه، به‌عنوان بخشی از جنود الهی، نقش‌های متعددی از بشارت و توفی تا تأیید مؤمنان دارند. جن، هرچند در قدرت و سرعت بر انسان برتری دارند، اما فاقد عقل و درایت انسانی‌اند.
﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ﴾ (سوره آل‌عمران، آیه ۴۵)
هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم، خدا تو را به کلمه‌ای از خود بشارت می‌دهد.
ملائکه، چونان قاصدانی نورانی، پیام‌های الهی را به بندگان خاص منتقل می‌کنند و با قدرت بی‌کران خود، مؤمنان را یاری می‌رسانند. جن، با وجود کثرت و قدرت، محدودیت‌های عقلی دارند و نمی‌توانند با انسان در مقام علم و مدیریت رقابت کنند. این تفاوت‌ها، عالم را به محیطی پویا و شلوغ تبدیل کرده که تحت مدیریت الهی قرار دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
دشمنان انبیا، از شیاطین انس و جن، بخشی از نظام حکیمانه الهی‌اند که انسان را از سستی و خودبینی حفظ می‌کنند. جنود الهی، به‌ویژه ملائکه، با قدرت و حکمت خود، مؤمنان را در برابر این دشمنان یاری می‌دهند. شناخت این نظام و بهره‌مندی از جنود الهی، انسان را به اقتداری ربّانی متصل می‌سازد.
بخش چهارم: بهره‌مندی از قرآن کریم برای اتصال به تأییدات و جنود الهی
قرآن کریم، کتاب هدایت و اقتدار
قرآن کریم، نه‌تنها کتاب احکام ظاهری، بلکه منبعی بی‌کران از علوم غیبی و قدرت‌های الهی است. آیات مربوط به جنود و تأییدات الهی، انسان را به سوی اتصال به این ظرفیت‌ها دعوت می‌کند.
﴿وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ﴾ (سوره مدثر، آیه ۳۱)
و لشکریان پروردگارت را جز او نمی‌شناسد.
این آیه، چونان هشداری حکیمانه، انسان را به تفکر در گستره جنود الهی دعوت می‌کند. متأسفانه، علم دینی از این ظرفیت عظیم بهره نبرده و به جای کاوش در این آیات، به مسائل محدود و عام بسنده کرده است. زندگی مؤمنانه، زندگی‌ای است که بر تأییدات و جنود الهی تکیه دارد و انسان را از محدودیت‌های مادی رها می‌سازد.
نقش عبادت و دعا در اتصال به جنود الهی
انسان، با نماز، دعا، و قرآن‌خوانی، می‌تواند به جنود و تأییدات الهی متصل شود. این اتصال، چونان پلی به سوی عالم غیب، انسان را به اقتداری فراتر از توان مادی او رهنمون می‌سازد.
چالش‌های علم دینی در بهره‌مندی از قرآن کریم
علم دینی، به‌رغم دسترسی به گنجینه بی‌کران قرآن کریم، از کاوش در آیات مربوط به جنود و تأییدات الهی غافل مانده است. این غفلت، مانع از آن شده که امت اسلامی به اقتدار و عزت واقعی دست یابد. تأسیس رشته‌های علمی و معرفتی برای مطالعه این آیات، می‌تواند راهگشای تحولی عظیم در میان مسلمانان باشد.
جمع‌بندی بخش چهارم
قرآن کریم، کتاب هدایت و اقتدار است که انسان را به سوی بهره‌مندی از جنود و تأییدات الهی دعوت می‌کند. عبادت، دعا، و تفکر در آیات الهی، انسان را به این ظرفیت‌ها متصل می‌سازد و او را از محدودیت‌های مادی رها می‌کند. علم دینی، با کاوش در این آیات، می‌تواند راه‌های جدیدی برای اقتدار و سعادت امت اسلامی بگشاید.
جمع‌بندی نهایی
مفاهیم مؤیّد و جنود در قرآن کریم، چونان دو ستاره درخشان، عظمت و حکمت الهی را به نمایش می‌گذارند. مؤیّد، صفتی جمالی است که خداوند از طریق آن، انبیا و مؤمنان را با روح‌القدس، نصرت، و رزق تأیید می‌کند. جنود الهی، لشکریان بی‌کران پروردگار، شامل همه موجودات مادی و غیرمادی‌اند که تحت اراده او عمل می‌کنند. وجود دشمنان از شیاطین انس و جن، بخشی از نظام حکیمانه الهی است که انسان را از سستی و خودبینی حفظ می‌کند. قرآن کریم، با آیات نورانی خود، انسان را به بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها از طریق عبادت، دعا، و تفکر دعوت می‌کند. علم دینی، با تأسیس رشته‌های معرفتی و کاوش در این آیات، می‌تواند امت اسلامی را به سوی اقتدار و سعادت رهنمون سازد. این نوشتار، چونان مشعلی فروزان، راه اتصال به تأییدات و جنود الهی را روشن می‌سازد و انسان را به سوی زندگی مؤمنانه‌ای فرامی‌خواند که در آن، تکیه بر اقتدار الهی، پیروزی و سعادت را تضمین می‌کند.
با نظارت صادق خادمی