متن درس
تفسیر: تأملی در مفهوم دوله و دلالت‌های قرآنی آن
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۷۳)
دیباچه
واژه «دوله» در قرآن کریم، چونان کلیدی گشاینده، دریچه‌ای به سوی فهم نظام الهی در مدیریت جوامع و طبیعت می‌گشاید. این مفهوم، که در دو آیه محوری از سوره‌های آل عمران و حشر به صراحت آمده، نه‌تنها به توانمندی و اقتدار اشاره دارد، بلکه گردش ایام، آزمون و خطا، و مدیریت عادلانه منابع را در بر می‌گیرد. در این نوشتار، با رویکردی علمی و مبتنی بر آیات قرآن کریم، به کاوش در معنای دوله، مصادیق آن در قالب حکومت و ثروت، و پیوند آن با مفاهیمی چون ایمان، عدالت، و آزمون الهی پرداخته می‌شود. این بررسی، با نگاهی عمیق به آیات و روایات، در پی آن است که روح این مفهوم را چونان چراغی روشنگر در مسیر فهم حکمت الهی نمایان سازد.
بخش یکم: مفهوم دوله در قرآن کریم
معنای لغوی و مفهومی دوله
واژه «دوله» از ریشه «دَوَل» به معنای گردش، گشایش، و حرکت از سر توانمندی است. این واژه، چونان رودی جاری، به پویایی و تحول در نظم اجتماعی و طبیعی اشاره دارد. برخلاف تصور رایج، دوله نه صرفاً جاه و مقام، بلکه توانمندی‌ای است که در دو مصداق اصلی، یعنی حکومت (قدرت سیاسی و اجتماعی) و ثروت (قدرت اقتصادی)، متجلی می‌شود. این توانمندی، گاه به پیروزی و گاه به شکست می‌انجامد، بسته به آنکه چگونه در مسیر الهی مدیریت شود. قرآن کریم، دوله را به مثابه نیرویی پویا معرفی می‌کند که در خدمت نظم اجتماعی قرار می‌گیرد و موفقیت آن به پایبندی به اصول الهی وابسته است.
درنگ: دوله در قرآن کریم به معنای توانمندی پویا و گشاینده است که در دو مصداق حکومت و ثروت نمود می‌یابد و موفقیت آن به ایمان عملی و مدیریت عادلانه وابسته است.
دوله در آیه ۱۴۰ سوره آل عمران
یکی از آیات محوری در تبیین مفهوم دوله، آیه ۱۴۰ سوره آل عمران است که چونان آیینه‌ای، گردش ایام و مدیریت الهی را بازمی‌تاباند:
إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ ۚ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ
اگر به شما آسیبی رسیده، به همان قوم نیز آسیبی همانند آن رسیده است. و ما این روزها را میان مردم به نوبت می‌گردانیم تا خدا کسانی را که ایمان آورده‌اند معلوم کند و از میان شما گواهانی برگیرد، و خدا ستمگران را دوست ندارد.
این آیه، دوله را به مثابه گردش ایام معرفی می‌کند که خداوند آن را میان انسان‌ها به جریان می‌اندازد. این گردش، چونان چرخش فصل‌ها، آزمونی است برای آشکار شدن ایمان و توانمندی جوامع. واژه «نُدَاوِلُهَا» به معنای چرخاندن و به حرکت درآوردن است، که نشان‌دهنده مدیریت الهی در آزمون جوامع است. در این آیه، دوله به توانمندی‌ای اشاره دارد که در جنگ‌های بدر و احد، چه در پیروزی مؤمنان و چه در شکست کافران، متجلی شده است.
قرح و پیوند آن با دوله
واژه «قرح» در این آیه، چونان زخمی بر پیکر جامعه، به هر نوع آسیب، نقص، یا شکست اشاره دارد. این آسیب، گاه جسمانی است، مانند زخم‌های جنگ، و گاه معنوی، مانند خطا در مدیریت توانمندی‌ها. در جنگ بدر، کافران دچار قرح شدند و در جنگ احد، مؤمنان به دلیل خطا در تصمیم‌گیری آسیب دیدند. این قرح، نشان‌دهنده آن است که دوله، اگر با دقت و آگاهی مدیریت نشود، به شکست می‌انجامد. خداوند در این آیه، با به‌کارگیری واژه قرح، به جامعیت این مفهوم اشاره دارد که شامل زخم، کشته شدن، یا حتی فرار از میدان نبرد است.
درنگ: قرح در قرآن کریم، نه‌تنها زخم جسمانی، بلکه هر نوع نقص و خطا در مدیریت دوله است که می‌تواند به شکست یا سقوط جامعه منجر شود.
شرط برتری در دوله
در ادامه آیه ۱۴۰ سوره آل عمران، خداوند شرط برتری در دوله را ایمان عملی می‌داند:
وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
و شما برترید اگر مؤمن باشید.
ایمان در اینجا، چونان ستونی استوار، نه‌تنها باور قلبی، بلکه پایبندی به اصول الهی و عمل صالح را در بر می‌گیرد. دوله، چه در قالب حکومت و چه ثروت، تنها با ایمان پایدار می‌ماند. بدون این ایمان، توانمندی‌ها به خطا می‌روند و جامعه را به سوی قرح و شکست سوق می‌دهند.
دوله در آیه ۷ سوره حشر
آیه ۷ سوره حشر، دوله را در معنای گردش ثروت به کار برده و از انحصار آن در دست ثروتمندان نهی می‌کند:
مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ
آنچه خدا از اهل قریه‌ها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و درراه‌ماندگان است، تا میان توانگران شما دست‌به‌دست نگردد.
این آیه، چونان فرمانی الهی، از تمرکز ثروت در دست گروهی خاص جلوگیری می‌کند. دوله در اینجا، به معنای گردش ثروت است که باید به صورت عادلانه توزیع شود تا از استکبار، استثمار، و استعمار جلوگیری گردد. خداوند با این توزیع، عدالت اجتماعی را تضمین می‌کند و از تبدیل دوله به ابزار فساد نهی می‌نماید.
درنگ: دوله در آیه ۷ سوره حشر، به گردش عادلانه ثروت اشاره دارد که از انحصار آن در دست اغنیا جلوگیری می‌کند تا عدالت اجتماعی حفظ شود.
جمع‌بندی بخش یکم
مفهوم دوله در قرآن کریم، چونان خورشیدی درخشان، به توانمندی و پویایی در مدیریت جوامع اشاره دارد. این مفهوم در دو مصداق حکومت و ثروت متجلی می‌شود و موفقیت آن به ایمان عملی، عدالت، و مدیریت صحیح وابسته است. آیه ۱۴۰ سوره آل عمران، دوله را به گردش ایام و آزمون الهی پیوند می‌دهد، در حالی که آیه ۷ سوره حشر، از انحصار ثروت در دست اغنیا نهی می‌کند. این دو آیه، حکمت الهی در مدیریت جوامع را آشکار می‌سازند و بر اهمیت ایمان و عدالت در پایداری دوله تأکید دارند.
بخش دوم: آزمون و خطا در دوله
دوله و نظام آزمون الهی
دوله در قرآن کریم، چونان میدانی برای آزمون الهی، جوامع را در معرض پیروزی و شکست قرار می‌دهد. خداوند با گردش ایام (نُدَاوِلُهَا)، توانمندی‌ها و ضعف‌های انسان‌ها را آشکار می‌سازد. این آزمون، نه‌تنها انسان‌ها، بلکه همه موجودات را در بر می‌گیرد. حتی حیوانات در طبیعت، بر اساس آزمون و خطا حرکت می‌کنند و خطای آنها ممکن است به نابودی‌شان منجر شود. در روایتی آمده است: «اگر حیوانی کشته شود، ذکرش را فراموش کرده است.» این ذکر، نه به معنای تسبیح ظاهری، بلکه به هوشیاری و دقت در تصمیم‌گیری اشاره دارد. حیوانی که در منطقه‌ای نامناسب یا به تنهایی حرکت می‌کند، قرح می‌بیند و نابود می‌شود.
این مفهوم در جوامع انسانی نیز صدق می‌کند. دوله، چه در قالب حکومت و چه ثروت، اگر با خطا مدیریت شود، به قرح و شکست می‌انجامد. جنگ احد نمونه‌ای است که خطای برخی مؤمنان به شکست انجامید، در حالی که در جنگ بدر، دقت و ایمان به پیروزی منجر شد. این آزمون الهی، چونان آتشی گدازان، حقیقت اعمال را نمایان می‌سازد.
درنگ: دوله به مثابه آزمونی الهی است که با گردش ایام، توانمندی‌ها و ضعف‌های جوامع را آشکار می‌سازد و نتیجه آن به ایمان و دقت در مدیریت وابسته است.
پیامدهای نادرست مدیریت دوله
مدیریت نادرست دوله، چونان بادی سرکش، جامعه را به سوی فساد و شکست می‌کشاند. در حوزه حکومت، خطاها به قرح، شکست، یا حتی سقوط دولت‌ها منجر می‌شود. در حوزه ثروت، انحصار منابع به استکبار، استثمار، و استعمار می‌انجامد. آیه ۷ سوره حشر، با نهی از تمرکز ثروت، به این حقیقت اشاره دارد که انحصار دوله در دست اغنیا، جامعه را از عدالت دور می‌کند و به فساد می‌کشاند. نمونه‌های تاریخی نشان می‌دهند که دولت‌هایی با توانمندی‌های بزرگ، به دلیل مدیریت نادرست، دچار افول شده‌اند. این افول، چونان قرحی بر پیکر جامعه، نتیجه خطا در بهره‌گیری از توانمندی‌هاست.
جمع‌بندی بخش دوم
دوله، چونان جریانی الهی، جوامع را در معرض آزمون و خطا قرار می‌دهد. این آزمون، که در گردش ایام متجلی است، هم انسان‌ها و هم موجودات دیگر را در بر می‌گیرد. موفقیت در این آزمون، به ایمان عملی، آگاهی، و دقت در مدیریت وابسته است. مدیریت نادرست دوله، چه در قالب حکومت و چه ثروت، به شکست و فساد منجر می‌شود، در حالی که مدیریت عادلانه، جامعه را به سوی سعادت هدایت می‌کند.
بخش سوم: دلالت و پیوند آن با دوله
معنای دلالت در قرآن کریم
واژه «دلالت» در قرآن کریم، چونان چراغی راهنما، به معنای آگاه‌سازی و هدایت به سوی حقیقت است. این واژه در آیاتی چون سوره سبأ (آیه ۱۲) و سوره صف (آیه ۵) به کار رفته است. به عنوان نمونه:
وَمَا دَلَّهُمْ عَلَىٰ مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ
و جز جنبنده‌ای از زمین، چیزی مرگ سلیمان را به آنها نشان نداد.
دلالت در اینجا، به معنای آگاه‌سازی است که با مفهوم دوله پیوند دارد. دوله، توانمندی‌ای است که با آگاهی و هدایت صحیح به پیروزی می‌انجامد، و دلالت، ابزار این آگاهی است. در قرآن کریم، دلالت به معنای اضطراب یا غنج نیست، بلکه به معنای هدایت روشن و صریح است.
درنگ: دلالت در قرآن کریم، به معنای آگاه‌سازی و هدایت به سوی حقیقت است که با دوله در راستای مدیریت صحیح توانمندی‌ها هم‌سو می‌شود.
جمع‌بندی بخش سوم
دلالت، چونان مشعلی فروزان، در قرآن کریم به معنای هدایت و آگاه‌سازی است. این مفهوم، با دوله پیوندی عمیق دارد، زیرا توانمندی بدون هدایت صحیح به خطا می‌رود. آیات قرآن کریم، دلالت را به مثابه ابزاری برای رسیدن به حقیقت معرفی می‌کنند که در کنار دوله، مسیر سعادت جامعه را هموار می‌سازد.
بخش چهارم: دون، دين، و دیان
تحلیل واژه‌های دون و دين
واژه‌های «دون» و «دين» در قرآن کریم، چونان دو شاخه از یک ریشه، به مفاهیم پستي و اطاعت اشاره دارند. «دون» به معنای پستی و فروتر بودن است و در ۹۲ مورد در قرآن کریم به کار رفته، مانند:
مَنْ دُونِ اللَّهِ
جز خدا.
در مقابل، «دين» به معنای اطاعت و تسلیم در برابر قوانین الهی است و در ۶۲ مورد به کار رفته است. این تفاوت در تعداد، نشان‌دهنده آن است که پستی (دون) در جوامع انسانی فراوان‌تر از اطاعت (دين) است. دين، چونان گوهری نایاب، تنوع دارد و در قالب‌هایی چون «دينکم»، «دينه»، و «ديني» ظاهر می‌شود، در حالی که دون، یکنواخت و همواره به معنای پستی است.
پیوند دون و دين با دوله
دون و دين، با دوله پیوندی معنایی دارند. دوله، توانمندی‌ای است که اگر با دين (اطاعت الهی) همراه شود، به سعادت می‌انجامد، اما اگر به دون (پستی) گراید، به نفاق و شکست منجر می‌شود. در سوره منافقین، خداوند منافقان را که به دروغ شهادت به رسالت پیامبر می‌دهند، کاذب می‌خواند:
يَشْهَدُونَ أَنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ
شهادت می‌دهند که تو رسول خدایی، و خدا می‌داند که آنها دروغگویانند.
این آیه نشان می‌دهد که دين بدون تنوع و صداقت، به دون و نفاق می‌انجامد. دوله، اگر با دين همراه شود، به پیروزی می‌رسد، اما اگر به دون گراید، به شکست و فساد منجر می‌شود.
درنگ: دين، با تنوع و اطاعت الهی، دوله را به سوی سعادت هدایت می‌کند، اما دون، با پستی و نفاق، آن را به شکست می‌کشاند.
جمع‌بندی بخش چهارم
واژه‌های دون و دين، چونان دو سوی یک سکه، به پستی و اطاعت اشاره دارند. دون، با فراوانی در قرآن کریم، نشان‌دهنده گرایش جوامع به پستی است، در حالی که دين، با تنوع و اطاعت، راه سعادت را می‌گشاید. پیوند این مفاهیم با دوله، نشان‌دهنده اهمیت ایمان و صداقت در مدیریت توانمندی‌هاست.
نتیجه‌گیری
مفهوم دوله در قرآن کریم، چونان جریانی زلال، به توانمندی و مدیریت الهی در گردش امور جوامع اشاره دارد. این مفهوم، در دو مصداق حکومت و ثروت، در آیات سوره‌های آل عمران و حشر متجلی شده و بر اهمیت ایمان، عدالت، و دقت در مدیریت تأکید دارد. دوله، چونان میدانی برای آزمون الهی، جوامع را در معرض پیروزی و شکست قرار می‌دهد و نتیجه آن به عملکرد آنها وابسته است. دلالت، به مثابه چراغی هدایتگر، و دين، به عنوان گوهر اطاعت، در کنار دوله، مسیر سعادت را هموار می‌سازند. این بررسی، با تأمل در آیات و روایات، حکمت الهی در مدیریت جوامع را آشکار می‌کند و بر لزوم پایبندی به اصول الهی در پایداری توانمندی‌ها تأکید دارد.
با نظارت صادق خادمی