متن درس
تفسیر: برکت و تبارک در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۸۱)
دیباچه
مفهوم «تبارک» و «برکت» در قرآن کریم، چونان چشمه‌ای زلال و بی‌پایان، در گستره‌ای از معانی الهیاتی، معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی جاری است. این مفهوم، که ریشه در ذات بی‌کران الهی دارد، خیرات و فیض‌های بی‌انتهای پروردگار را به مخلوقاتش پیوند می‌دهد. در این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم، به‌ویژه آیاتی از سوره آل عمران و دیگر سوره‌های مرتبط، به کاوش در ژرفای این مفهوم پرداخته می‌شود. هدف این است که با نگاهی دقیق و روشمند، ابعاد گوناگون «تبارک» و «برکت» در نظام خلقت الهی تبیین گردد، تا چونان مشعلی فروزان، راهنمای پژوهشگران و جویندگان حقیقت باشد.
بخش نخست: مفهوم تبارک و پیوند آن با خیرات الهی
واژه «تبارک» در قرآن کریم، گوهری است که در حدود سی و دو آیه، به جلوه‌ای خاص از صفات الهی و آثار خلقت او اشاره دارد. این واژه، که از ریشه «بَرَکَ» به معنای فزونی خیر و استمرار کمال نشأت گرفته، تنها به خداوند متعال و مخلوقات خاص مرتبط با او اطلاق شده است. «تبارک» چونان جریانی پایان‌ناپذیر، خیرات مادی و معنوی را در خود جای داده و به مخلوقاتی چون زمین، قرآن کریم و انبیا، ویژگی‌ای متعالی بخشیده است.
درنگ: «تبارک» به معنای فزونی خیر و استمرار آن است که تنها به خداوند و آثار او نسبت داده می‌شود و هیچ‌گاه به خلق به‌صورت مستقل اطلاق نمی‌گردد.
این مفهوم، که در آیات گوناگون با صیغه‌های متفاوت به کار رفته، بیانگر جامعیت برکت الهی است. به عنوان مثال، در سوره فصلت، آیه‌ای نورانی چنین می‌فرماید:
وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ
و در آن [زمین] کوه‌هایی استوار از بالای آن قرار داد و در آن برکت نهاد و در آن روزی‌هایش را در چهار روز به‌طور یکسان برای خواستاران مقدر فرمود.
این آیه، زمین را چونان بستری مبارَک معرفی می‌کند که ظرفیت تولید خیرات مادی و معنوی را در خود جای داده است. برکت در این معنا، چونان بارانی است که خاک تشنه خلقت را سیراب می‌سازد و زمینه‌ساز رشد و بالندگی آن می‌گردد.
تحلیل و تبیین
واژه «تبارک» از ماده «بَرَکَ» به معنای فزونی خیر و استمرار آن است. این خیر، نه تنها در ابعاد مادی، بلکه در ساحت‌های معنوی، معرفتی و وجودی نیز جریان دارد. اطلاق این واژه در قرآن کریم، به گونه‌ای است که معانی «بارک فیک»، «بارک علیک»، «بارک به» و «بارک له» را در بر می‌گیرد و جامعیت برکت الهی را در نظام خلقت نشان می‌دهد. این ویژگی، زمین را به‌عنوان «سید الکرات» متمایز ساخته و آن را کانون خیرات و فیض‌های الهی قرار داده است.
بخش دوم: برکت در مکان‌های مقدس و تجلی فیض الهی
قرآن کریم، در آیاتی چند، برکت را به مکان‌های مقدس نسبت می‌دهد که به دلیل دریافت فیض الهی، جایگاهی ویژه یافته‌اند. این مکان‌ها، چونان قلب‌های نورانی، کانون هدایت و کرامت الهی‌اند.
درنگ: مکان‌های مقدس مانند کعبه و مسجدالاقصی، به دلیل پیوند با وحی الهی، بستر تجلی برکت و خیرات بی‌پایان خداوند هستند.
در سوره اسراء، خداوند متعال چنین می‌فرماید:
سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا
منزه است آن [خدا] که بنده‌اش را شبانگاه از مسجدالحرام به سوی مسجدالاقصی که پیرامونش را برکت داده‌ایم سیر داد تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم.
برکت در این آیه، به اطراف مسجدالاقصی نسبت داده شده و نشان‌دهنده جاری شدن فیض الهی در این مکان مقدس است. دوری جغرافیایی این مکان از کعبه، مانع از تجلی برکت الهی نشده و این امر، شمول فیض الهی را بر مکان‌های مقدس، حتی در فواصل دور، نشان می‌دهد.
تحلیل و تبیین
برکت در مکان‌های مقدس، چونان نوری است که از منبع بی‌کران الهی ساطع شده و این مکان‌ها را به کانون‌های هدایت، نور و کرامت تبدیل کرده است. کعبه و مسجدالاقصی، به دلیل ارتباط با وحی و آیات الهی، بستری برای ظهور خیرات بی‌پایان‌اند. این ویژگی، آنها را از سایر مکان‌ها متمایز ساخته و به‌عنوان نقاط کانونی خیر و برکت معرفی کرده است.
بخش سوم: برکت قرآن کریم و نقش آن در هدایت بشری
قرآن کریم، چونان کتابی مبارَک، منبعی بی‌پایان از خیرات و هدایت برای بشریت است. این کتاب آسمانی، با برکت خود، راهنمای انسان‌ها در مسیر کمال و سعادت است.
درنگ: قرآن کریم، به‌عنوان کتابی مبارَک، منبعی پایان‌ناپذیر برای تولید معرفت، هدایت و نور است که نیازمند تدبر و تعمق است.
در سوره هود، خداوند متعال می‌فرماید:
وَهَٰذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ
و این کتابی است که ما آن را فرو فرستادیم، کتابی مبارَک که تصدیق‌کننده آنچه پیش از آن است.
برکت قرآن کریم در استمرار خیر و هدایت آن نهفته است. این کتاب، چونان دریایی بی‌کران، هرچه زمان پیش می‌رود، ابعاد جدیدی از معارف خود را آشکار می‌سازد و انسان‌ها را به سوی رشد و کمال رهنمون می‌شود.
تحلیل و تبیین
برکت قرآن کریم، در ظرفیت آن برای تولید معرفت و هدایت نهفته است. این کتاب، به دلیل جامعیت و استمرار خیر، برای همه اعصار و نسل‌ها مبارَک است. اما بهره‌مندی از این برکت، نیازمند تدبر و ژرف‌اندیشی در آیات آن است. قرآن کریم، چونان گنجینه‌ای است که کلیدهایش در دست جویندگان حقیقت قرار دارد، و هر کس به قدر همت خویش، از این گنج بی‌کران بهره می‌برد.
بخش چهارم: برکت در انبیا و انسان‌های برگزیده
برکت در قرآن کریم، به برخی انسان‌ها، به‌ویژه انبیا و اولیا، نسبت داده شده که نشان‌دهنده نقش آنها در انتقال خیرات الهی به بشریت است.
درنگ: انبیا و اولیا، به دلیل ارتباط مستقیم با خداوند و دریافت وحی، حاملان برکت الهی و نشر‌دهندگان خیر و هدایت‌اند.
در سوره مریم، خداوند متعال درباره حضرت عیسی (ع) می‌فرماید:
وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَمَا كُنتُ
و مرا هر کجا که باشم مبارَک گردانید.
این آیه، حضرت عیسی (ع) را به‌عنوان شخصیتی مبارَک معرفی می‌کند که خیر و برکت را در هر مکان به ارمغان می‌آورد. انبیا، چونان چشمه‌های زلال، خیرات الهی را به بشریت منتقل می‌کنند.
تحلیل و تبیین
برکت در انبیا، به معنای توانایی آنها در نشر خیر، هدایت و نور است. این ویژگی، از ارتباط مستقیم آنها با خداوند و دریافت فیض الهی نشأت می‌گیرد. انبیا، چونان ستارگان درخشان در آسمان خلقت، راهنمایان بشر به سوی نور و کمال‌اند.
بخش پنجم: برکت زمین و ویژگی‌های متمایز آن
زمین، در قرآن کریم، به‌عنوان یکی از بارزترین مصادیق برکت معرفی شده که ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، این کره را از سایر کرات متمایز می‌سازد.
درنگ: زمین، به دلیل ظرفیت تولید خیرات مادی و معنوی، «سید الکرات» است و کانون خلقت الهی محسوب می‌شود.
در سوره فصلت، خداوند متعال می‌فرماید:
وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائِلِينَ
و در آن [زمین] کوه‌هایی استوار از بالای آن قرار داد و در آن برکت نهاد و در آن روزی‌هایش را در چهار روز به‌طور یکسان برای خواستاران مقدر فرمود.
زمین، به دلیل توانایی تولید خیرات مادی، مانند غذا و منابع طبیعی، و خیرات معنوی، مانند بستر رشد انسان‌ها، به‌عنوان کانون خلقت الهی معرفی شده است.
تحلیل و تبیین
زمین، چونان مادری مهربان، بستری است که خیرات الهی را در خود پرورانده و به انسان‌ها عرضه می‌دارد. این ویژگی، آن را از سایر کرات متمایز ساخته و به‌عنوان «سید الکرات» معرفی کرده است. برکت زمین، در توانایی آن برای حمایت از حیات بشری و فراهم‌سازی زمینه‌های رشد و کمال نهفته است.
بخش ششم: برکت و وراثت در صبر بنی‌اسرائیل
برکت در قرآن کریم، گاهی به وراثت و صبر انسان‌ها نسبت داده شده که نشان‌دهنده پاداش الهی به استقامت‌کنندگان است.
درنگ: صبر و استقامت در مسیر الهی، کلید دریافت برکت و وراثت زمین‌های مبارَک است.
در سوره اعراف، خداوند متعال می‌فرماید:
وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَىٰ عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا
و به قومی که ناتوان شمرده می‌شدند، مشرق‌ها و مغرب‌های زمینی را که در آن برکت نهاده بودیم به ارث دادیم و وعده نیکوی پروردگارت بر بنی‌اسرائیل به سبب صبرشان کامل شد.
این آیه، صبر را به‌عنوان عاملی کلیدی در دریافت برکت الهی معرفی می‌کند. صبر، نه تنها تحمل سختی‌ها، بلکه استقامت در مسیر الهی است که به وراثت زمین‌های مبارَک منجر می‌شود.
تحلیل و تبیین
صبر، چونان کلیدی زرین، درهای برکت الهی را می‌گشاید. این صبر، که در استقامت بنی‌اسرائیل متجلی شده، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان تلاش انسانی و فیض الهی است. پاداش این صبر، وراثت زمین‌های مبارَک است که خیرات الهی در آن جاری است.
بخش هفتم: برکت و لطافت الهی در برابر قدرت
یکی از ویژگی‌های برجسته «تبارک» در قرآن کریم، پیوند آن با لطافت و نرمش الهی در برابر قدرت بی‌کران خداوند است.
درنگ: «تبارک» به‌عنوان فعلی لازم، فاقد مفعول است و نشان‌دهنده لطافت و نرمش الهی در برابر قدرت بی‌حد و حصر اوست.
در سوره اعراف، خداوند متعال می‌فرماید:
إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ
همانا پروردگار شما خداست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر عرش استیلا یافت. شب را بر روز می‌پوشاند که آن را به شتاب دنبال می‌کند، و خورشید و ماه و ستارگان را به فرمان خویش مسخر گردانید. آگاه باشید که آفرینش و فرمان از آن اوست. مبارَک است خداوند، پروردگار جهانیان.
این آیه، پس از بیان خلقت آسمان‌ها و زمین و تسخیر شب و روز، خداوند را با «تبارک» توصیف می‌کند که نشان‌دهنده لطافت و نرمش در برابر قدرت بی‌کران اوست.
تحلیل و تبیین
«تبارک»، چونان نسیمی لطیف، در برابر قدرت عظیم الهی، نرمش و صمیمیت را به نمایش می‌گذارد. برخلاف قدرت‌های بشری که اغلب با زور و قلدری همراه است، قدرت الهی با لطف و کرامت توأم است. این ویژگی، در رفتار انبیا و اولیای الهی نیز متجلی است که قدرتشان به نرمش و مهربانی منجر می‌شود، نه به زبر و خباثت.
بخش هشتم: برکت و انسان به‌عنوان خلق برتر
انسان، در قرآن کریم، به‌عنوان خلقی برتر معرفی شده که برکت الهی در او متجلی است.
درنگ: انسان، به دلیل ظرفیت‌های عقلانی و معنوی، خلقی مبارَک است که برکت الهی در او تجلی یافته است.
در سوره مؤمنون، خداوند متعال می‌فرماید:
ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ
سپس او را آفرینشی دیگر دادیم. پس مبارَک است خداوند، بهترین آفرینندگان.
این آیه، انسان را به‌عنوان خلقی متمایز معرفی می‌کند که خداوند پس از خلقت او، خود را با «تبارک» توصیف می‌کند. این امر، برتری انسان را به دلیل ظرفیت‌های عقلانی، معنوی و خلاقانه‌اش نشان می‌دهد.
تحلیل و تبیین
انسان، چونان آینه‌ای درخشان، برکت الهی را در خود منعکس می‌سازد. ظرفیت‌های عقلانی و معنوی او، این امکان را فراهم کرده که به‌عنوان خلقی مبارَک، کانون خیرات و فیض‌های الهی باشد. این ویژگی، انسان را به تسخیر عالم و بهره‌مندی از خیرات الهی توانمند ساخته است.
بخش نهم: برکت و آینده بشریت
آیات قرآن کریم نشان می‌دهند که برکت الهی، چونان جریانی بی‌پایان، در آینده بشریت نیز ادامه خواهد یافت و با ظهور حضرت مهدی (عج)، تمامی قفل‌های برکت گشوده خواهد شد.
درنگ: برکت الهی، در انتظار بشریت است تا با ظهور حضرت مهدی (عج)، در قالب گشایش معارف قرآنی و گسترش عدالت، به تمامی ظرفیت‌های خیر و کمال دست یابد.
برکت الهی، چونان گنجی نهان، در انتظار بشریت است تا با هماهنگی با نظام الهی و تدبر در قرآن کریم، به تمامی ظرفیت‌های خیر و کمال دست یابد. این برکت، در آینده‌ای که با ظهور حضرت مهدی (عج) رقم خواهد خورد، به‌صورت کامل آشکار خواهد شد.
تحلیل و تبیین
برکت الهی، چونان نوری است که در انتظار طلوع نهایی است. با ظهور حضرت مهدی (عج)، تمامی قفل‌های معرفت و خیر گشوده خواهد شد و بشریت به اوج کمال و عدالت خواهد رسید. این امر، نیازمند تلاش انسان برای هماهنگی با نظام خلقت و بهره‌مندی از برکات الهی است.
جمع‌بندی
مفهوم «تبارک» و «برکت» در قرآن کریم، چونان گوهری گران‌بها، بیانگر خیرات بی‌پایان الهی، لطافت قدرت خداوند و ظرفیت مخلوقات خاص برای دریافت و نشر این خیرات است. این مفهوم، در ابعاد مادی، معنوی و معرفتی جاری است و در مکان‌های مقدس، انسان‌های برگزیده، قرآن کریم و زمین تجلی یافته است. ویژگی بارز «تبارک»، در لطافت و نرمش الهی نهفته است که در برابر قدرت بی‌کران خداوند، به‌عنوان صفتی رحمانی برجسته می‌شود. برکت الهی، چونان دریایی بی‌کران، در انتظار بشریت است تا با تدبر در قرآن کریم و هماهنگی با نظام خلقت، به تمامی ظرفیت‌های خیر و کمال دست یابد.
با نظارت صادق خادمی