متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۸۳)
دیباچه
کتاب پیش‌رو، با تأمل در آیات برگزیده سوره اعراف، در پی تبیین ژرفای معانی قرآنی با رویکردی نظام‌مند و مبتنی بر اصول الهی است. این اثر، با تمرکز بر سه آیه کلیدی (آیات ۱۶۳، ۱۶۰ و ۳۱) از سوره اعراف، به بررسی مفاهیمی چون امتحان الهی، تنوع نعمت‌های خداوندی، و اهمیت آراستگی و نظافت در منش دینی می‌پردازد. هدف این نوشتار، ارائه تفسیری است که نه‌تنها به عمق معانی آیات راه یابد، بلکه با پیوند دادن این معانی به زندگی اجتماعی و فردی، راهکارهایی عملی برای زیست مؤمنانه عرضه کند. این تأملات، با زبانی روشن و متین، به گونه‌ای نگاشته شده که همسو با نیازهای فکری و معنوی خوانندگان باشد و در عین حال، روح تعالیم قرآنی را به شکلی اصیل منتقل نماید.
بخش یکم: امتحان الهی و مراتب فسق در آیه ۱۶۳ سوره اعراف
متن و ترجمه آیه
وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَعًا وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَأْتِيهِمْ كَذَلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ
و از ایشان درباره قریه‌ای که در کرانه دریا بود پرس‌وجو کن، آن‌گاه که در روز سبت از فرمان الهی سرپیچی می‌کردند؛ زمانی که ماهیانشان در روز سبتشان به‌گونه‌ای آشکار بر سطح آب می‌آمدند و در روزهایی که سبت نبود، به سویشان نمی‌آمدند. این‌گونه آنان را به سبب نافرمانی‌شان آزمودیم.
تفسیر و تحلیل
آیه ۱۶۳ سوره اعراف، چون آیینه‌ای روشن، امتحان الهی را در برابر قومی ساحلی به تصویر می‌کشد که به سبب نافرمانی (فسق) مورد آزمون قرار گرفتند. این قوم، در روز سبت که به فرمان الهی از صید ماهی منع شده بودند، با وسوسه فراوانی ماهیان روبه‌رو شدند که تنها در این روز به‌صورت آشکار بر سطح آب ظاهر می‌شدند. این پدیده، نه‌تنها آزمایشی برای سنجش پایبندی به حدود الهی بود، بلکه پرده از لایه‌های عمیق‌تر فسق برمی‌داشت. فسق، در این سیاق، به معنای خروج از اطاعت خداوند است، اما این آیه فراتر از این تعریف، به مراتب گوناگون نافرمانی اشاره دارد.
درنگ: امتحان الهی در روز سبت، چون مشعلی فروزان، میزان پایبندی انسان به حدود الهی را در برابر وسوسه‌های مادی می‌سنجد. این آزمون، نه‌تنها نافرمانی را آشکار می‌کند، بلکه مراتب آن را نیز نمایان می‌سازد.
مراتب فسق و تفاوت‌های اخلاقی
در این آیه، تفاوت میان مراتب فسق به زیبایی ترسیم شده است. برخی افراد، هرچند در مسیر نافرمانی گام برمی‌دارند، اما حدود و مرزهایی را رعایت می‌کنند. اینان، مانند عیاران و جوانمردانی هستند که به‌رغم رفتارهای قلدرمآبانه، از برخی خطوط قرمز عبور نمی‌کنند. در مقابل، گروهی دیگر، که به اوباش و اراذل تشبیه شده‌اند، هیچ حدی را در معصیت رعایت نمی‌کنند و در فسق خود غرق می‌شوند. این تمایز، چون نوری که سایه‌ها را از هم جدا می‌کند، نشان‌دهنده مراتب گوناگون گناه است. کسانی که در معصیت خود حد نگه می‌دارند، به‌نوعی احترام به ارزش‌های الهی یا انسانی را حفظ می‌کنند و این امر می‌تواند زمینه‌ای برای هدایت و بازگشت به سوی حق باشد.
ارزش رعایت حدود در معصیت
یکی از نکات برجسته این آیه، تأکید بر ارزش رعایت حدود الهی حتی در هنگام ارتکاب گناه است. خداوند، به کسانی که در معصیت خود حد نگه می‌دارند، توجه ویژه‌ای دارد، زیرا این رفتار نشان‌دهنده بقای فطرت پاک و آمادگی برای توبه است. این مفهوم، چون چشمه‌ای زلال، به روان‌شناسی اخلاقی در قرآن کریم اشاره دارد. رعایت حد در گناه، نشانه‌ای از وجود ارزش‌های اخلاقی در فرد است که می‌تواند او را به سوی رحمت الهی رهنمون شود.
درنگ: حتی در معصیت، رعایت حدود الهی، چون گلی بر جمال گناهکار است که نشان‌دهنده بقای فطرت پاک و آمادگی برای بازگشت به سوی خداوند است.
جمع‌بندی بخش یکم
آیه ۱۶۳ سوره اعراف، با روایتی از امتحان قوم ساحلی، درس‌هایی عمیق درباره مراتب فسق و اهمیت پایبندی به حدود الهی ارائه می‌دهد. این آیه، چون آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، نشان می‌دهد که امتحانات الهی، فرصتی برای آشکار شدن حقیقت باطنی انسان‌هاست. تفاوت میان مراتب فسق، از عیاران که حد نگه می‌دارند تا اوباش که هیچ مرزی نمی‌شناسند، راه را برای تأمل در رفتارهای اخلاقی و هدایت به سوی توبه هموار می‌کند. این بخش، با تأکید بر ارزش رعایت حدود، انسان را به حفظ فطرت پاک حتی در دشوارترین لحظات دعوت می‌نماید.
بخش دوم: نعمت‌های الهی و نظام‌مندی خلقت در آیه ۱۶۰ سوره اعراف
متن و ترجمه آیه
وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ
و آنان را به دوازده سبط، امت‌هایی تقسیم کردیم و چون قومش از موسی طلب آب کردند، به او وحی کردیم که با عصایت بر سنگ بزن. پس از آن دوازده چشمه جوشید، چنان‌که هر گروهی جایگاه آبخوری خود را دانست. و ابر را بر آنان سایبان کردیم و بر آنها من و سلوى فرو فرستادیم. از پاکیزه‌هایی که به شما روزی داده‌ایم بخورید. و به ما ستم نکردند، بلکه به خویشتن ستم می‌کردند.
تفسیر و تحلیل
آیه ۱۶۰ سوره اعراف، چون نگینی درخشان، نظام‌مندی خلقت الهی و لطف بی‌کران خداوند را در تأمین نیازهای قوم بنی‌اسرائیل به تصویر می‌کشد. این آیه، با اشاره به تقسیم قوم به دوازده سبط و جاری شدن چشمه‌های آب برای هر گروه، از نظم الهی در مدیریت جامعه سخن می‌گوید. همچنین، با نزول سایبان ابر (غمام) و نعمت‌های من و سلوى، بر تنوع و فراوانی رزق الهی تأکید می‌ورزد. این بخش، با رد تفاسیر معجزه‌محور، بر این باور است که این نعمت‌ها، نتیجه نظام طبیعی و مهندسی الهی در خلقت است.
نظم الهی در تقسیم سبط‌ها
تقسیم قوم بنی‌اسرائیل به دوازده سبط و تخصیص چشمه‌ای برای هر گروه، چون نقشه‌ای دقیق، نظم الهی در اداره جامعه را نشان می‌دهد. این تقسیم‌بندی، نه‌تنها از هرج‌ومرج جلوگیری کرد، بلکه نیازهای هر گروه را به‌گونه‌ای عادلانه تأمین نمود. این ساختار، چون رودی که به شاخه‌های منظم تقسیم می‌شود، الگویی برای مدیریت منابع در جوامع انسانی ارائه می‌دهد.
درنگ: تقسیم قوم به دوازده سبط و تخصیص چشمه به هر گروه، چون نقشه‌ای الهی، نظم و عدالت در مدیریت منابع را به نمایش می‌گذارد.
غمام: سایبان رحمت الهی
عبارت «ظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ» به سایبانی از ابر اشاره دارد که قوم را از گرمای سوزان بیابان در امان داشت و با ایجاد رطوبت، زمینه‌ساز نزول نعمت‌های من و سلوى شد. غمام، چون چتری از رحمت، نه‌تنها حفاظی طبیعی بود، بلکه نشانه‌ای از مهندسی الهی در بهینه‌سازی شرایط زیست‌محیطی است. این امر، برخلاف برخی تفاسیر که آن را معجزه‌ای غیرطبیعی می‌دانند، بخشی از نظام خلقت است که خداوند برای حمایت از قوم به کار گرفت.
من و سلوى: تنوع در رزق الهی
برخلاف برخی تفاسیر که من و سلوى را به شیره درخت یا پرندگانی خاص مانند بلدرچین محدود می‌کنند، این آیه به تنوع نعمت‌های الهی اشاره دارد. من و سلوى، چون باغی پربار، شامل انواع محصولات کشاورزی و دامی است که با تلاش و کوشش قوم همراه بوده است. این دیدگاه، با رد تفاسیر تک‌بعدی، بر این باور است که خداوند منطقه‌ای خشک را با رطوبت و باران به سرزمینی حاصلخیز بدل کرد و قوم را به کار و کشاورزی تشویق نمود.
درنگ: من و سلوى، چون باغی متنوع از نعمت‌های الهی، نه‌تنها رزق قوم را تأمین کرد، بلکه آنان را به تلاش و کشاورزی در نظام خلقت دعوت نمود.
ستم به خویشتن
عبارت «وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» چون هشداری زنگ‌دار، نشان می‌دهد که نافرمانی قوم، نه به خداوند، بلکه به خودشان زیان رساند. غفلت و تجاوز از حدود الهی، چون سایه‌ای تاریک، مانع بهره‌مندی از نعمت‌ها شد و قوم را در دام خود-ستمگری گرفتار کرد. این مفهوم، با اصول روان‌شناسی اجتماعی همخوانی دارد که غفلت را عامل مشکلات فردی و جمعی می‌داند.
تنوع در تولیدات کشاورزی
این آیه، با تأکید بر تنوع نعمت‌های الهی، به لزوم اجتناب از تک‌محصولی در کشاورزی اشاره دارد. علم دینی، چون مشعلی راهنما، می‌تواند با ارائه طرح‌های مهندسی کشاورزی، به تنوع‌بخشی تولیدات کمک کند. این نقش، علم دینی را از حالت صرفاً نظری به نیرویی فعال در خدمت جامعه بدل می‌سازد، تا با طراحی نظام‌های کشاورزی متنوع، به آبادانی سرزمین یاری رساند.
درنگ: علم دینی، با الهام از آیات قرآنی، می‌تواند الگوهایی برای تنوع‌بخشی به تولیدات کشاورزی ارائه دهد و به آبادانی جامعه یاری رساند.
جمع‌بندی بخش دوم
آیه ۱۶۰ سوره اعراف، با روایتی از تقسیم سبط‌ها، سایبان غمام، و نعمت‌های من و سلوى، از نظام‌مندی خلقت و لطف بی‌کران الهی سخن می‌گوید. این آیه، چون رودی زلال، نظم الهی در مدیریت منابع و تنوع در رزق را به نمایش می‌گذارد. تأکید بر تلاش و کشاورزی، رد تفاسیر معجزه‌محور، و هشدار درباره خود-ستمگری، درس‌هایی ارزشمند برای زیست مؤمنانه و مدیریت عادلانه منابع ارائه می‌دهد. علم دینی نیز، با الهام از این آیه، می‌تواند به‌عنوان نیرویی پویا در خدمت جامعه عمل کند.
بخش سوم: آراستگی و نظافت در منش دینی در آیه ۳۱ سوره اعراف
متن و ترجمه آیه
يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ
ای فرزندان آدم، زینت خود را نزد هر مسجد برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، که او اسراف‌کاران را دوست ندارد.
تفسیر و تحلیل
آیه ۳۱ سوره اعراف، چون گوهری درخشان، انسان را به آراستگی و نظافت در محافل عبادی و اجتماعی دعوت می‌کند. این آیه، با قرار دادن زینت پیش از خوراک، بر اهمیت ظاهر آراسته در تعاملات انسانی تأکید دارد. نظافت و زیبایی، چون آیینه‌ای که صفا و پاکی باطن را بازمی‌تاباند، به‌ویژه برای عالمان دینی که نمایندگان دین هستند، اهمیتی دوچندان دارد.
اهمیت زینت و نظافت
خداوند در این آیه، انسان‌ها را به آراستگی در هنگام ورود به مساجد و مجامع اجتماعی فرا می‌خواند. زینت، شامل لباس تمیز، مرتب و زیباست که باید با رنگ‌های شاد و خوشبو همراه باشد. این امر، چون گلی که در باغچه‌ای سرسبز می‌روید، نشان‌دهنده احترام به جایگاه اجتماعی و معنوی انسان است.
درنگ: زینت و نظافت، چون آیینه‌ای که صفا و پاکی باطن را بازمی‌تاباند، انسان را به رعایت زیبایی در محافل عبادی و اجتماعی دعوت می‌کند.
نقش عالمان دینی در ترویج آراستگی
عالمان دینی، چون مشعل‌داران راه هدایت، باید با ظاهر آراسته و لباس‌های تمیز و شاد، الگویی برای جامعه باشند. استفاده از رنگ‌های روشن مانند سفید، که نشانه صفا و پاکی است، و اجتناب از لباس‌های خشن و نامرتب، می‌تواند تأثیر مثبتی بر ادراک عمومی از دین داشته باشد. این امر، چون نسیمی که عطر گل‌ها را پراکنده می‌کند، به جلب محبت و اعتماد مردم یاری می‌رساند.
ممنوعیت اسراف
آیه، ضمن دعوت به خوردن و آشامیدن، اسراف را نهی می‌کند. اسراف، چون رودی که از مسیر خود خارج می‌شود، با روح میانه‌روی دین در تضاد است. این اصل، نه‌تنها در مصرف مادی، بلکه در رفتار و تعاملات اجتماعی نیز باید رعایت شود.
اولویت زینت بر خوراک
قرار گرفتن زینت پیش از خوراک در این آیه، چون چراغی که مسیر را روشن می‌کند، بر اهمیت جایگاه اجتماعی و معنوی انسان تأکید دارد. ظاهر آراسته، به‌ویژه در محیط‌های عبادی، می‌تواند هویت دینی را تقویت کرده و تأثیرگذاری فرد در جامعه را افزایش دهد.
درنگ: اولویت زینت بر خوراک، چون نشانه‌ای از ارزش جایگاه اجتماعی و معنوی انسان، بر اهمیت آراستگی در تعاملات عبادی و اجتماعی تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
آیه ۳۱ سوره اعراف، با دعوت به آراستگی و نظافت، انسان را به حفظ زیبایی ظاهری و باطنی در محافل عبادی و اجتماعی فرا می‌خواند. تأکید بر زینت پیش از خوراک، نقش عالمان دینی در الگوبرداری، و نهی از اسراف، درس‌هایی ارزشمند برای زیست مؤمنانه ارائه می‌دهد. این آیه، چون آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، انسان را به رعایت اعتدال و زیبایی در همه شئون زندگی دعوت می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
این اثر، با تأمل در سه آیه کلیدی سوره اعراف (۱۶۳، ۱۶۰ و ۳۱)، به تبیین مفاهیمی چون امتحان الهی، نظام‌مندی خلقت، و اهمیت آراستگی در منش دینی پرداخت. آیه ۱۶۳، با روایت امتحان قوم ساحلی، مراتب فسق و ارزش رعایت حدود را به نمایش گذاشت. آیه ۱۶۰، با اشاره به نعمت‌های متنوع الهی و نظم خلقت، بر تلاش و کشاورزی در کنار لطف خداوند تأکید کرد. آیه ۳۱ نیز، با دعوت به زینت و نظافت، نقش ظاهر آراسته در تقویت هویت دینی را برجسته ساخت. این تأملات، چون رودی زلال، درس‌هایی برای زیست مؤمنانه و مدیریت عادلانه منابع ارائه می‌دهد و علم دینی را به‌عنوان نیرویی پویا در خدمت جامعه معرفی می‌کند.
با نظارت صادق خادمی