متن درس
تفسیر: اخلاق اجتماعی و اخوت دینی در پرتو آیات سوره حجرات
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۸۶)
دیباچه
سوره حجرات، یکی از گنجینه‌های معرفتی قرآن کریم، دربردارنده آیاتی است که به سان چراغی فروزان، راهنمای اخلاق اجتماعی و روابط انسانی در جامعه اسلامی است. این سوره با تأکید بر اصول اخلاقی چون پرهیز از سوءظن، تجسس، و غیبت، و نیز ترسیم پیوند اخوت دینی میان مؤمنان، بنیانی استوار برای بنای جامعه‌ای مبتنی بر تقوا و وحدت ارائه می‌دهد. در این نوشتار، با تأمل در آیات ۱۰ و ۱۲ این سوره و تحلیل محتوای درس‌گفتارهای عالمان دینی، به بررسی عمیق این مفاهیم پرداخته شده است. هدف، تبیین این اصول قرآنی و پیوند آن‌ها با چالش‌های امت اسلامی و نیز مقایسه با سنت‌های ملی و دینی است تا نوری بر مسیر تحقق وحدت و اخلاق در جامعه بتابد.
بخش اول: تبیین اخلاق اجتماعی در آیه ۱۲ سوره حجرات
متن و ترجمه آیه
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که پاره‌ای از گمان‌ها گناه است، و جاسوسی نکنید و برخی از شما از برخی دیگر غیبت نکنند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادرش را در حالی که مرده است بخورد؟ پس آن را کراهت دارید. و از خدا پروا کنید که خدا توبه‌پذیر و مهربان است.
تحلیل مفاهیم آیه
آیه ۱۲ سوره حجرات، به سان آیینه‌ای که عیوب پنهان را آشکار می‌سازد، سه رفتار ناپسند را نهی می‌کند: سوءظن، تجسس، و غیبت. سوءظن، گمان بد بردن بی‌اساس است که چون زهری در جان اعتماد اجتماعی رخنه می‌کند. تجسس، کنجکاوی پنهانی در عیوب دیگران، حریم خصوصی را درهم می‌شکند و چون دزدی است که در خلوت انسان‌ها سرک می‌کشد. غیبت، سخن گفتن از عیوب دیگران در غیابشان، به سان خنجری است که آبرو و حیثیت را زخمی می‌کند.
درنگ: نهی از سوءظن، تجسس، و غیبت، بنیان اخلاق اجتماعی در قرآن کریم را تشکیل می‌دهد که حفظ اعتماد، حریم خصوصی، و آبرو را تضمین می‌کند.
قرآن کریم در این آیه، غیبت را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه کرده است، تشبیهی که چون صاعقه‌ای بر جان آدمی فرود می‌آید و قباحت این عمل را عیان می‌سازد. این تصویر، نه‌تنها زشتی غیبت را نشان می‌دهد، بلکه با اشاره به «برادر»، پیوند عاطفی و دینی میان مؤمنان را یادآور می‌شود. این تشبیه، به مثابه نقاشی‌ای است که با رنگ‌های تند، نفرت طبیعی انسان از عملی غیرانسانی را به تصویر می‌کشد.
در ادامه، آیه با دعوت به تقوا، راه رهایی از این گناهان را نشان می‌دهد. تقوا، چون سپری است که قلب را از لغزش‌ها محافظت می‌کند و راه بازگشت به سوی خدا را هموار می‌سازد. تأکید بر توبه‌پذیری و رحمانیت الهی، نویدبخش امید است برای آنان که در پی اصلاح خویش‌اند.
غیبت، گناهی شدیدتر از زنا
در درس‌گفتارهای عالمان دینی، به روایتی اشاره شده که غیبت را از منظر آثار وضعی، شدیدتر از زنا می‌داند. این سخن، چون کوبیدن زنگ بیداری است که گوش‌ها را به شنیدن حقیقت فرامی‌خواند. زنا، گناهی پنهان و محدود است، اما غیبت، چون آتشی است که به سرعت در جامعه گسترش می‌یابد، آبروی افراد را می‌سوزاند و گاه به فتنه و خونریزی منجر می‌شود. عمومیت غیبت، آشکار بودن آن، و تأثیرات گسترده‌اش، آن را به گناهی کبیره بدل کرده است که آثارش چون موجی ویرانگر، بنیان‌های اجتماع را متزلزل می‌کند.
درنگ: غیبت، به دلیل عمومیت و آثار مخرب اجتماعی‌اش، گناهی است که می‌تواند از زنا نیز شدیدتر باشد، زیرا به سرعت قباحت گناه را در جامعه عادی می‌کند.
این گناه، به ویژه هنگامی که به عادت بدل شود، چون بیماری‌ای مزمن، روح انسان را فرسوده می‌کند. عادت به غیبت، گناه را در نظر فرد شیرین و عادی جلوه می‌دهد، گویی که انسان به خوردن گوشت برادر خویش خو گرفته باشد. این عادت، چون زنجیری است که انسان را در بند جهل و گناه نگه می‌دارد.
تفاوت تجسس و تحسس
تجسس، جستجوی پنهانی عیوب دیگران است، عملی که چون سایه‌ای شوم، حریم امن انسان‌ها را تهدید می‌کند. در مقابل، تحسس به کسب آگاهی از امور آشکار اشاره دارد، گویی که فردی در روشنایی روز، خبری را جویا می‌شود. قرآن کریم در این آیه، تجسس را نهی کرده است، زیرا این عمل، با نیت سوء و برای یافتن نقاط ضعف دیگران انجام می‌شود. این نهی، چون دیواری است که حریم خصوصی را از تعرض مصون می‌دارد.
درنگ: تجسس، به دلیل نقض حریم خصوصی و نیت سوء، در قرآن کریم نهی شده، در حالی که تحسس به کسب آگاهی از امور آشکار اشاره دارد.
غیبت و اشاعه فحشا
غیبت، به مثابه بادی است که بذر گناه را در جامعه پراکنده می‌کند و مصداقی از اشاعه فحشاست. سوره نور، آیه ۱۹، اشاعه فحشا را محکوم کرده و برای عاملان آن عذاب الیم وعده داده است:
إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ
کسانی که دوست دارند زشتی در میان کسانی که ایمان آورده‌اند شایع شود، برایشان عذابی دردناک است.
غیبت، با نقل عیوب دیگران، قباحت گناه را در جامعه کاهش می‌دهد و آن را عادی می‌سازد. این عمل، چون آبی است که خاک گناه را سست می‌کند و زمینه را برای گسترش فساد فراهم می‌آورد. در تحلیل روان‌شناختی، اشاعه فحشا ریشه در کمبودهای شخصیتی و عقده‌های روانی دارد. افرادی که از خودسازی ناتوان‌اند، برای توجیه عیوب خویش، دیگران را تخریب می‌کنند، گویی که با فروکشیدن دیگران، خود را به اوج می‌رسانند.
درنگ: غیبت، به دلیل ترویج گناه و کاهش قباحت آن، مصداق اشاعه فحشاست و ریشه در ضعف‌های روانی و ناتوانی در خودسازی دارد.
نقش رسانه‌ها در ترویج غیبت
رسانه‌های امروزی، چون جریانی خروشان، گاه به جای روشنگری، به ترویج غیبت و اشاعه عیوب می‌پردازند. این ابزارها، با تمرکز بر اخبار منفی و عیوب افراد، قباحت غیبت را کاهش داده و به عادی‌سازی آن کمک می‌کنند. این امر، چون خاری است که در جان ارزش‌های اخلاقی و دینی فرومی‌رود و جامعه را از مسیر تقوا دور می‌سازد.
جمع‌بندی بخش اول
آیه ۱۲ سوره حجرات، با نهی از سوءظن، تجسس، و غیبت، نقشه راهی برای بنای جامعه‌ای اخلاقی ارائه می‌دهد. این آیه، با تشبیه غیبت به خوردن گوشت برادر مرده، زشتی این عمل را به تصویر می‌کشد و با دعوت به تقوا، راه اصلاح را نشان می‌دهد. غیبت، به دلیل آثار مخرب اجتماعی و روانی‌اش، گناهی کبیره است که می‌تواند بنیان‌های جامعه را متزلزل کند. رسانه‌ها نیز، در صورت سوءاستفاده، به ابزاری برای اشاعه فحشا بدل می‌شوند. این بخش، بر ضرورت پرهیز از این گناهان و تقویت تقوا به عنوان سپری در برابر لغزش‌ها تأکید دارد.
بخش دوم: اخوت دینی و چالش‌های امت اسلامی در آیه ۱۰ سوره حجرات
متن و ترجمه آیه
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
مؤمنان جز برادر یکدیگر نیستند، پس میان دو برادر خود صلح برپا کنید و از خدا پروا کنید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید.
تحلیل مفهوم اخوت دینی
آیه ۱۰ سوره حجرات، مؤمنان را به سان اعضای یک پیکر، برادر یکدیگر می‌داند و بر اصلاح روابط میان آن‌ها تأکید می‌ورزد. اخوت دینی، چون نخی است که مهره‌های پراکنده امت را به هم پیوند می‌دهد، اما این پیوند در عمل، به اندازه اخوت نسبی نهادینه نشده است. اخوت نسبی، به دلیل پیوندهای خونی و عاطفی، چون درختی ریشه‌دار در خاک فرهنگ‌ها، به طور طبیعی جا افتاده است. اما اخوت دینی، که ریشه در ایمان و تقوا دارد، گاه در سایه تعصبات قومی و نژادی رنگ می‌بازد.
درنگ: اخوت دینی، به عنوان اصل بنیادین وحدت امت اسلامی، در عمل به دلیل تعصبات قومی و نژادی کمتر تحقق یافته است.
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر از سوره توبه، بر این اخوت تأکید می‌کند:
فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ
پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، برادران شما در دین‌اند.
این آیه، اخوت دینی را مشروط به عمل به احکام الهی می‌داند، گویی که ایمان و عمل صالح، کلید گشایش درهای برادری است.
چالش‌های تحقق امت واحده
مفهوم امت واحده، که در سوره انبیاء، آیه ۹۲، به زیبایی ترسیم شده، آرمانی است که چون ستاره‌ای در آسمان اسلام می‌درخشد، اما در زمین واقعیت، با موانع بسیار روبه‌روست:
إِنَّ هَٰذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ
این امت شما امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم.
با وجود تأکید قرآن کریم و روایات، مانند خطبه حجة‌الوداع، بر وحدت امت و برتری تقوا بر هرگونه تمایز قومی یا نژادی، کشورهای اسلامی همچنان در بند اختلافات و تعصبات گرفتارند. ادعای برتری عرب بر عجم، یا شهری بر روستایی، چون خاری است که در پای وحدت فرومی‌رود.
درنگ: امت واحده، آرمان قرآنی وحدت اسلامی است که به دلیل تعصبات قومی، نژادی، و منطقه‌ای، در عمل کمتر تحقق یافته است.
در خطبه حجة‌الوداع، تأکید شده است که هیچ عربی بر عجمی و هیچ سیاهی بر سفیدی برتری ندارد، مگر به تقوا. این سخن، چون مشعلی است که تاریکی تعصبات را می‌زداید، اما در عمل، جوامع اسلامی گاه گرفتار خودبرتربینی‌های قومی و منطقه‌ای‌اند.
تقوا، ملاک برتری
آیه ۱۳ سوره حجرات، تقوا را تنها ملاک برتری انسان‌ها می‌داند:
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ
گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.
این اصل، چون ترازویی است که ارزش انسان‌ها را نه بر پایه نژاد، قومیت، یا جایگاه اجتماعی، بلکه بر اساس تقوا می‌سنجد. با این حال، تعصبات قومی و منطقه‌ای، چون سدی در برابر تحقق این اصل ایستاده‌اند.
جمع‌بندی بخش دوم
آیه ۱۰ سوره حجرات، با تأکید بر اخوت دینی، مؤمنان را به اصلاح روابط و پرهیز از اختلاف دعوت می‌کند. اما تحقق امت واحده، به دلیل تعصبات قومی و نژادی، با چالش‌های جدی مواجه است. تقوا، به عنوان تنها ملاک برتری، راه‌حل قرآنی برای رفع این موانع است. این بخش، بر ضرورت تقویت اخوت دینی و پرهیز از تعصبات تأکید دارد تا امت اسلامی به سوی وحدت گام بردارد.
بخش سوم: مقایسه سنت‌های ملی و دینی
جاافتادگی سنت‌های ملی
سنت‌های ملی، مانند عید نوروز، چون جویباری که از فطرت انسانی سرچشمه می‌گیرد، در جوامع به طور طبیعی جا افتاده‌اند. نوروز، با پیوند به بهار و تازگی، چون نسیمی است که روح انسان‌ها را نوازش می‌دهد و حتی در میان غیرمؤمنان نیز پذیرفته شده است. این سنت، به دلیل ریشه‌های فطری و پیوند با طبیعت، چون درختی تنومند، در فرهنگ‌ها ریشه دوانده است.
درنگ: سنت‌های ملی مانند عید نوروز، به دلیل پیوند با فطرت انسانی و طبیعت، به طور گسترده در جوامع جا افتاده‌اند.
چالش‌های جاافتادگی مناسک دینی
در مقابل، مناسک دینی مانند عید فطر و غدیر، با وجود اهمیت والای دینی، کمتر در میان جوامع نهادینه شده‌اند. عاشورا، به دلیل بار عاطفی و تاریخی، در میان شیعیان جایگاه ویژه‌ای یافته، اما دیگر مناسک، مانند شهادت سایر امامان یا احیاء شب‌های قدر، کمتر مورد توجه عمومی قرار گرفته‌اند. این تفاوت، چون آینه‌ای است که ضعف‌های فرهنگی و تبلیغی در جوامع اسلامی را نشان می‌دهد.
درنگ: مناسک دینی مانند عید فطر و غدیر، به دلیل نیاز به ایمان و عمل صالح، کمتر از سنت‌های ملی جا افتاده‌اند.
نماز و روزه، به عنوان دو رکن اساسی اسلام، نیز گاه با تفاوت در پذیرش مواجه‌اند. روزه، به دلیل پیوند با ماه رمضان، در میان مؤمنان جا افتاده، اما نماز، که نیازمند تعهد روزانه است، گاه کمتر مورد التزام قرار می‌گیرد. این تفاوت، چون نشانه‌ای است از تأثیر فرهنگ و عادت بر پذیرش احکام دینی.
حب وطن و امت اسلامی
حب وطن، چون شعله‌ای که در دل هر انسانی زبانه می‌کشد، در ایران به ویژه پس از انقلاب ۵۷ و جنگ تحمیلی، به مثابه ستونی استوار، هویت ملی را تقویت کرده است. اما مفهوم امت اسلامی، با وجود تأکید قرآن کریم، چون گلی است که در سایه اختلافات و تعصبات، فرصت شکوفایی نیافته است.
درنگ: حب وطن، به دلیل پیوندهای عاطفی و تاریخی، در میان مردم جا افتاده، اما امت اسلامی به دلیل اختلافات، کمتر نهادینه شده است.
جمع‌بندی بخش سوم
سنت‌های ملی، به دلیل پیوند با فطرت و طبیعت، به راحتی در جوامع جا افتاده‌اند، اما مناسک دینی، به دلیل نیاز به ایمان و عمل صالح، با چالش‌های بیشتری مواجه‌اند. حب وطن، به عنوان نیرویی متحدکننده، در ایران جایگاه ویژه‌ای دارد، اما امت اسلامی همچنان در بند اختلافات گرفتار است. این بخش، بر ضرورت تقویت فرهنگ دینی و تبلیغ مؤثر مناسک اسلامی تأکید دارد.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با تأمل در آیات ۱۰ و ۱۲ سوره حجرات، به تبیین اصول اخلاق اجتماعی و اخوت دینی پرداخت. غیبت، سوءظن، و تجسس، چون زخم‌هایی بر پیکر جامعه‌اند که اعتماد و آبرو را هدف می‌گیرند. اخوت دینی، به عنوان آرمانی قرآنی، در سایه تعصبات قومی و نژادی رنگ باخته، و امت واحده همچنان در انتظار تحقق است. سنت‌های ملی، به دلیل پیوند با فطرت، جاافتاده‌اند، اما مناسک دینی نیازمند تلاشی مضاعف برای نهادینه شدن‌اند. تقوا، چون کلید گشایش این گره‌ها، راه را به سوی جامعه‌ای اخلاقی و متحد هموار می‌سازد. این تفسیر، با نگاهی عمیق به آیات قرآن کریم و درس‌گفتارهای عالمان دینی، دعوتی است به سوی بازاندیشی در رفتارهای اجتماعی و تقویت پیوندهای ایمانی.
با نظارت صادق خادمی