متن درس
تفسیر: تأملاتی در فتنه، اطاعت الهی و ثروت در پرتو قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۹۸)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی فروزان، راهنمای بشریت در مسیر نیل به سعادت و رستگاری است. این کتاب آسمانی، نه‌تنها قانون اساسی عالم خلقت، بلکه منشوری جامع برای ساماندهی حیات فردی و اجتماعی انسان‌هاست. در این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم، به بررسی سه محور بنیادین پرداخته می‌شود: فتنه، اطاعت الهی و جایگاه ثروت در نظام اجتماعی. این تأملات، با الهام از گفتارهای عالمان دینی، به‌گونه‌ای سامان یافته که مفاهیم عمیق قرآنی را در قالبی روشن و نظام‌مند به خوانندگان عرضه کند. هدف، نه‌تنها فهم دقیق آیات، بلکه استخراج اصول کاربردی برای اصلاح جامعه و تحقق عدالت است.
بخش نخست: فتنه، ریشه‌های فساد و راه‌های مهار آن
فتنه در قرآن کریم، چونان آتشی زیر خاکستر، به آشوبی ساختاری اشاره دارد که نظم الهی و اجتماعی را به مخاطره می‌اندازد. این پدیده، که از قتل نیز زیان‌بارتر شمرده شده، اغلب از سوی طبقات قدرتمند و برخوردار سرچشمه می‌گیرد و جامعه را به سوی انحراف و تباهی سوق می‌دهد.
ماهیت و منشأ فتنه
قرآن کریم، فتنه را پدیده‌ای معرفی می‌کند که از قتل، چه در شدت و چه در گستردگی، زیان‌بارتر است. این آشوب، نه از توده‌های محروم، بلکه از لایه‌های بالای جامعه، یعنی مستکبرین و قدرتمندان، نشأت می‌گیرد. آنان که با بهره‌گیری از نفوذ و امکانات، نظم اجتماعی را مختل می‌کنند، منشأ اصلی فتنه‌اند.
۱. فتنه، آشوبی ساختاری است که از قتل شدیدتر و بزرگ‌تر است.
۲. منشأ فتنه، طبقات بالا و مستکبرین هستند، نه فقرا و ضعفا.
۳. فتنه به کوری، کری و انحراف جامعه منجر می‌شود.
۴. مبارزه با فتنه، از طریق مقابله با سران آن (ائمه الکفر) میسر است.
۵. فقرا و ضعفا، قربانیان فتنه‌اند و نباید هدف مجازات قرار گیرند.
آیات مرتبط با فتنه
وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ (سوره بقره، آیه ۱۹۱)
و فتنه از قتل شدیدتر است.
وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ (سوره بقره، آیه ۲۱۷)
و فتنه از قتل بزرگ‌تر است.
این آیات، فتنه را به‌مثابه طوفانی ویرانگر تصویر می‌کنند که بنیان‌های جامعه را متزلزل می‌سازد. فتنه اقتصادی، که به نوسانات شدید در بازار و فقر عمومی منجر می‌شود، نمونه‌ای بارز از این آشوب است که ریشه در سوءمدیریت و زیاده‌خواهی طبقات بالا دارد.
مبارزه با فتنه
قرآن کریم، راهکار مهار فتنه را در مبارزه با سران آن، یعنی «ائمه الکفر»، می‌داند. این سران، که از نفوذ و قدرت خود برای ایجاد فساد بهره می‌برند، باید هدف اصلاح و مجازات قرار گیرند، نه توده‌های محروم که قربانی این فتنه‌ها هستند.
وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ (سوره بقره، آیه ۱۹۳)
و با آن‌ها بجنگید تا فتنه‌ای باقی نماند و دین برای خدا باشد.
وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ (سوره انفال، آیه ۳۹)
و با آن‌ها بجنگید تا فتنه‌ای نباشد و دین همه برای خدا باشد.
این آیات، چونان شمشیری برنده، بر ضرورت ریشه‌کن ساختن فتنه از طریق مقابله با سرچشمه‌های آن تأکید دارند. فقرا و ضعفا، که اغلب به دلیل نیاز و استیصال به ابزار فتنه‌گران بدل می‌شوند، نباید هدف مجازات قرار گیرند.
نقش فقرا و ضعفا
قرآن کریم، فقرا و ضعفا را قربانیان فتنه می‌داند که به دلیل فقر و محرومیت، در دام فتنه‌گران گرفتار می‌شوند. دعای مؤمنان در سوره یونس، چونان فریادی از عمق جان، از خداوند می‌خواهد که ایشان را ابزار ظالمان قرار ندهد.
رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (سوره یونس، آیه ۸۵)
پروردگارا، ما را وسیله فتنه برای قوم ستمگر قرار مده.
این آیه، چونان آینه‌ای، نشان می‌دهد که ضعفا، نه عامل فتنه، بلکه قربانیان آن‌اند. اصلاح جامعه، از طریق حمایت از محرومان و مهار قدرتمندان میسر است.
جمع‌بندی بخش نخست
فتنه، چونان طاعونی اجتماعی، از طبقات بالا سرچشمه می‌گیرد و جامعه را به سوی تباهی می‌کشاند. قرآن کریم، با تأکید بر شدت و گستردگی فتنه، راهکار مهار آن را در مبارزه با سران فتنه و حمایت از محرومان می‌داند. این دیدگاه، چونان نقشه‌ای راهنما، جامعه را به سوی عدالت و نظم الهی رهنمون می‌سازد.
بخش دوم: اطاعت الهی، مانع استبداد و رستگاری جامعه
اطاعت از خداوند، چونان کلیدی طلایی، درهای رستگاری و سعادت را به روی جامعه می‌گشاید. این اطاعت، نه‌تنها در پیروی از احکام الهی، بلکه در پایبندی به عقل و کتاب آسمانی تجلی می‌یابد. استبداد، چه در لباس دین و چه در جامه قدرت، مانعی بزرگ در برابر این اطاعت است.
ماهیت اطاعت الهی
اطاعت الهی، به معنای پیروی عقلانی و کاربردی از قرآن کریم و سنت پیامبران است. این اطاعت، نه‌تنها فردی، بلکه اجتماعی است و هدف آن، ساماندهی حیات بشری بر اساس عدالت و حقیقت است.
آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ (سوره بقره، آیه ۲۸۵)
پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورد و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب‌ها و پیامبرانش ایمان آوردند.
این آیه، چونان مشعلی فروزان، بر ضرورت ایمان به کتاب و پیامبران تأکید می‌کند و اطاعت را در گرو پایبندی به این اصول می‌داند.
نقد استبداد و پیروی کورکورانه
استبداد، چه در قالب دینی و چه غیر دینی، چونان زنجیری، جامعه را از پیشرفت و عدالت بازمی‌دارد. قرآن کریم، از پیروی کورکورانه از علما یا رهبران بدون استناد به عقل و کتاب الهی نهی می‌کند.
آمَنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ (سوره آل‌عمران، آیه ۲۰)
ایمان بیاورید همان‌گونه که مردم ایمان آوردند.
این آیه، به‌سان دعوتی همگانی، از مؤمنان می‌خواهد که چون توده‌های مردم، با سادگی و خلوص به خدا ایمان آورند و از پیچیدگی‌های استبدادی دوری جویند.
۱. اطاعت الهی، به معنای پیروی عقلانی از کتاب و سنت الهی است.
۲. استبداد، مانع تحقق عدالت و پیشرفت اجتماعی است.
۳. قرآن کریم، قانون اساسی جهان و منشوری برای اصلاح جامعه است.
۴. پیروی کورکورانه از علما یا رهبران، مورد تأیید قرآن نیست.
۵. انحراف امت‌ها، نتیجه استبداد و نادانی است.
نقش علم دینی در اطاعت الهی
علم دینی، اگر به‌درستی به کار گرفته شود، می‌تواند جامعه را به سوی اطاعت الهی و عدالت رهنمون سازد. بااین‌حال، سوءاستفاده از این علم، به انحراف و فتنه منجر می‌شود. قرآن کریم، از کسانی که کتاب الهی را تحریف می‌کنند یا از آن سوءاستفاده می‌کنند، به شدت انتقاد می‌کند.
فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ (سوره بقره، آیه ۷۹)
پس وای بر کسانی که کتاب را با دستان خود می‌نویسند.
این آیه، چونان هشداری آتشین، از تحریف کتاب الهی و سوءاستفاده از آن برای منافع شخصی برحذر می‌دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
اطاعت الهی، چونان جویباری زلال، جامعه را به سوی سعادت و عدالت هدایت می‌کند. این اطاعت، در گرو پایبندی به عقل، کتاب الهی و سنت پیامبران است. استبداد و سوءاستفاده از علم دینی، موانع اصلی این مسیرند و باید با تکیه بر عقل و شفافیت، از آن‌ها پرهیز کرد.
بخش سوم: ثروت، فتنه اقتصادی و عدالت اجتماعی
ثروت، چونان شمشیری دو لبه، می‌تواند به سعادت یا تباهی جامعه منجر شود. قرآن کریم، اموال و فرزندان را فتنه می‌داند و بر ضرورت مدیریت عادلانه آن‌ها تأکید دارد.
ثروت به‌مثابه فتنه
قرآن کریم، اموال و فرزندان را فتنه می‌شمارد، زیرا می‌توانند به انحراف و فساد منجر شوند، به‌ویژه زمانی که در دست طبقات بالا قرار گیرند.
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ (سوره انفال، آیه ۲۸)
و بدانید که اموال و فرزندان شما فتنه‌اند.
این آیه، چونان آینه‌ای، نشان می‌دهد که ثروت و فرزندان، اگر به درستی مدیریت نشوند، به فساد و انحراف می‌انجامند.
نقش نظام اقتصادی عادلانه
نظام اقتصادی عادلانه، که با شفافیت و ممّیزی مالی همراه باشد، از فتنه‌های اقتصادی جلوگیری می‌کند. قرآن کریم، بر توزیع عادلانه ثروت و حمایت از محرومان تأکید دارد.
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ (سوره مائده، آیه ۵۵)
ولی شما تنها خدا و پیامبرش و کسانی هستند که ایمان آورده‌اند، کسانی که نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند.
این آیه، چونان مشعلی راهنما، بر ضرورت زکات و حمایت از محرومان تأکید می‌کند.
نقد سوءاستفاده از ثروت
ثروتمندان، اگر از ثروت خود برای کسب قدرت و فساد بهره برند، به فتنه دامن می‌زنند. قرآن کریم، این سوءاستفاده را به شدت نکوهش می‌کند.
۱. اموال و فرزندان، فتنه‌ای بالقوه‌اند که می‌توانند به فساد منجر شوند.
۲. نظام اقتصادی عادلانه و شفاف، از فتنه‌های اقتصادی جلوگیری می‌کند.
۳. ثروتمندان، اگر از ثروت سوءاستفاده کنند، منشأ فتنه‌اند.
۴. توزیع عادلانه ثروت و حمایت از فقرا، ضروری است.
۵. تحقیر فقرا، به انحراف اجتماعی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش سوم
ثروت، چونان امانتی الهی، باید در مسیر عدالت و خیر عمومی به کار گرفته شود. نظام اقتصادی عادلانه، با تأکید بر شفافیت و حمایت از محرومان، از فتنه‌های اقتصادی جلوگیری می‌کند و جامعه را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد.
نتیجه‌گیری کل
قرآن کریم، چونان دریایی ژرف، اصول و راهکارهایی برای اصلاح جامعه و نیل به سعادت ارائه می‌دهد. فتنه، که از طبقات بالا سرچشمه می‌گیرد، با مبارزه با سران آن و حمایت از محرومان مهار می‌شود. اطاعت الهی، در گرو پایبندی به عقل و کتاب آسمانی است و استبداد، مانعی بزرگ در این مسیر است. ثروت، اگر در مسیر عدالت به کار گرفته شود، به خیر و برکت می‌انجامد، اما سوءاستفاده از آن، به فتنه و فساد منجر می‌شود. علم دینی، اگر با عقل و شفافیت همراه شود، می‌تواند جامعه را به سوی تمدنی پیشرفته و عادلانه هدایت کند. این اصول، چونان ستارگانی در آسمان هدایت، راه را برای ساختن جامعه‌ای آرمانی روشن می‌سازند.
با نظارت صادق خادمی