متن درس
تفسیر: قدرت الهی، ربا و ارتباط با عالم غیب در سوره‌های بقره و آل عمران
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۸۲۶)
دیباچه
سوره‌های بقره و آل عمران، چونان دو گوهر درخشان در گنجینه قرآن کریم، دریچه‌ای به سوی معارف الهی، معنوی، روان‌شناختی و اجتماعی می‌گشایند. این دو سوره با آیاتی ژرف و پرمعنا، انسان را به تأمل در قدرت بی‌کران الهی، تأثیرات گناهانی چون ربا بر روان و روح، و ارتباط عمیق با عوالم غیبی دعوت می‌کنند. در این نوشتار، با نگاهی جامع و عمیق به آیات برگزیده این سوره‌ها، تلاش شده است تا مفاهیم آنها با رویکردی روان‌شناختی، عرفانی و اجتماعی تبیین گردد. هدف این بررسی، نه‌تنها آشکارسازی لایه‌های معنایی آیات، بلکه نمایاندن قرآن کریم به‌عنوان منبعی تحول‌آفرین در زندگی فردی و جمعی است که می‌تواند راهنمای انسان در مسیر خودسازی و تعالی باشد.
بخش نخست: قدرت و واقعیت قرآن کریم
تبیین مفهوم قدرت الهی در سوره بقره
قرآن کریم، کلامی الهی است که نه‌تنها راهنمای معنوی بشر، بلکه حامل قدرتی متعالی است که با تمام ساحت‌های وجودی انسان، از ناسوت تا ملکوت و جبروت، پیوندی ناگسستنی دارد. این کلام، انسان را به هوشیاری در زندگی دعوت می‌کند و هشدار می‌دهد که زیستن در جهانی مادی بدون توجه به ارتباط با عوالم غیبی، می‌تواند به گمراهی منجر شود. همان‌گونه که خورشید با نور خود تاریکی را می‌زداید، قرآن نیز با هدایت خود، ظلمت جهل و غفلت را از روان انسان می‌تاراند.
از منظر عرفانی، این کلام الهی، انرژی و نیرویی را در خود نهفته دارد که فراتر از ظاهر مادی آن عمل می‌کند و در تعامل با موجودات غیبی، مانند ملائکه و شیاطین، نمود می‌یابد. از دیدگاه روان‌شناختی، این دعوت قرآنی، انسان را به خودآگاهی و توجه به تأثیرات محیطی و معنوی بر رفتار و تصمیم‌گیری‌ها فرا می‌خواند، گویی که روان آدمی را به سفری درونی برای کشف حقیقت دعوت می‌کند.
بخش دوم: ربا و تأثیرات آن بر روان و روح
تفسیر آیه ۲۷۵ سوره بقره
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
کسانی که ربا می‌خورند، برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که شیطان او را از روی مسّ و جنون پریشان کرده است. این بدان سبب است که گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست»، حال آنکه خدا داد و ستد را حلال و ربا را حرام کرده است. پس هر کس که اندرزی از سوی پروردگارش به او برسد و از رباخواری باز ایستد، آنچه پیشتر گرفته از آن اوست و کارش به خدا واگذار می‌شود، و کسانی که به رباخواری بازگردند، آنان اهل آتش‌اند و در آن جاودان خواهند بود.
این آیه با صراحت به تأثیرات مخرب ربا بر روان و روح انسان اشاره دارد. ربا، به‌عنوان عملی حرام، نه‌تنها گناهی اقتصادی است، بلکه عاملی برای ایجاد اختلالات روانی و معنوی محسوب می‌شود. قرآن کریم این تأثیر را به «تخبط شیطان» تشبیه می‌کند، که به معنای آسیبی عمیق به مخچه و ادراک انسان است، گویی شیطان با لمس روان، انسان را به سوی پریشانی و آشوب درونی سوق می‌دهد.
از منظر روان‌شناختی، ربا به دلیل بهره‌کشی از ضعف دیگران، به‌ویژه فقرا، می‌تواند به کاهش خودکنترلی، افزایش اضطراب و حتی وسواس منجر شود. این عمل، روان انسان را به سوی پریشانی می‌کشاند، چنان‌که گویی شیطان با نفوذ در ذهن، او را از مسیر سلامت روان دور می‌کند. از دیدگاه عرفانی، این آیه نشان‌دهنده تأثیر شیطان بر روان انسان از طریق گناه است که به «مسّ» یا تماس شیطانی منجر می‌شود، حالتی که تصمیم‌گیری و رفتار انسان را مختل می‌سازد.
مقایسه ربا با سایر محرمات
ربا در مقایسه با سایر گناهان، مانند شراب یا مواد مخدر، تأثیرات متفاوتی بر روان و رفتار انسان دارد. شراب به مستی، مواد مخدر به نعشگی و خماری، اما ربا به حالتی شبیه «هاری» یا جنون روانی منجر می‌شود که قرآن آن را به «تخبط شیطان» تشبیه کرده است. این تخبط، نوعی اختلال در ادراک و هوشمندی است که از منظر وجودشناختی، به نفوذ شیطان در وجود انسان و از منظر روان‌شناختی، به آسیب به سلامت روان اشاره دارد.
برای مثال، همان‌گونه که ترشی با ترشح اسید به گلو و معده آسیب می‌رساند، ربا نیز با ایجاد استرس مزمن، به سیستم عصبی و گوارشی انسان صدمه می‌زند. این تمثیل، پیوند عمیق میان رفتارهای غیراخلاقی و سلامت جسمانی را نشان می‌دهد. از منظر عرفانی، این تأثیرات نشانه‌ای از دوری انسان از فطرت الهی است، گویی که گناه، چونان سمی، روان و جسم را به‌تدریج فرسوده می‌سازد.
تأثیرات اجتماعی ربا
ربا، به دلیل بهره‌کشی از فقرا، نه‌تنها به انحطاط معنوی فرد منجر می‌شود، بلکه به نابرابری اقتصادی و تخریب روابط اجتماعی دامن می‌زند. در گذشته، رباخواری به‌عنوان عملی ناپسند شناخته می‌شد، اما در دنیای مدرن، به‌ویژه در نظام‌های بانکداری، به هنجاری اجتماعی تبدیل شده است. در روایات اسلامی آمده است: «در دوره آخرالزمان، کسی نمی‌تواند خود را از غبار ربا پاکیزه نگه دارد.» این سخن، به نفوذ گسترده ربا در ساختارهای اقتصادی و اجتماعی اشاره دارد.
از منظر جامعه‌شناختی، هنجارسازی ربا به افزایش نابرابری و کاهش اعتماد اجتماعی منجر شده است، گویی که جامعه را در گردابی از ظلم و بی‌عدالتی فرو می‌برد. از دیدگاه عرفانی، این هنجارسازی نشانه نفوذ شیطان در ساختارهای اجتماعی است که انسان را از مسیر الهی دور می‌سازد.
بخش سوم: تأثیرات روانی و معنوی مس شیطان
مس شیطان و اختلالات روانی
قرآن کریم در آیه ۲۷۵ سوره بقره، تأثیر ربا را به «تخبط شیطان» تشبیه می‌کند، که به معنای لمس شیطان و ایجاد اختلال در مخچه و ادراک انسان است. این حالت، از منظر روان‌شناختی، می‌تواند به‌عنوان نوعی اختلال اضطرابی یا وسواسی تفسیر شود که در نتیجه گناه و دوری از معنویت پدید می‌آید. از منظر عرفانی، مس شیطان نشان‌دهنده نفوذ نیروهای غیبی در روان انسان است که تنها با ایمان و ذکر الهی دفع می‌شود.
بسیاری از بیماری‌های روانی، از اضطراب تا وسواس، می‌توانند نتیجه این تخبط باشند. همان‌گونه که بیماری جسمانی جسم را ناتوان می‌کند، تخبط شیطان نیز روان را از کار می‌اندازد، گویی که انسان در تاریکی ذهن خویش گرفتار شده است.
تنهایی و تأثیرات آن بر روان
تنهایی، بسته به وضعیت معنوی و روانی فرد، می‌تواند دو تأثیر متضاد داشته باشد. برای افراد قوی از نظر معنوی، تنهایی فرصتی برای خودسازی و ارتباط با خدا است، اما برای افراد ضعیف، می‌تواند به آسیب‌پذیری در برابر تخبط شیطان منجر شود. این تفاوت، به ضرورت شخصی‌سازی احکام و توجه به شرایط فردی انسان اشاره دارد.
از منظر روان‌شناختی، تنهایی می‌تواند به افزایش خودآگاهی یا اضطراب منجر شود. از دیدگاه عرفانی، تنهایی برای افراد قوی، چونان خلوتگاهی برای ذکر و عبادت است، اما برای افراد ضعیف، می‌تواند دروازه‌ای به سوی نفوذ شیطان باشد. این تحلیل، بر اهمیت تعادل در زندگی معنوی و اجتماعی تأکید دارد.
بخش چهارم: نقد نظام‌های فقهی و ضرورت به‌روزرسانی
چالش‌های علم دینی در مواجهه با مسائل مدرن
علم دینی، به دلیل عدم تطابق کامل با مسائل روز و نیازهای مدرن، گاه در پاسخگویی به چالش‌های معاصر ناکام می‌ماند. این نقد، بر ضرورت بازنگری در روش‌های تدوین احکام و توجه به شرایط فردی و اجتماعی تأکید دارد. همان‌گونه که پزشکی مدرن به تشخیص دقیق و درمان شخصی‌سازی‌شده روی آورده است، علم دینی نیز باید به سوی احکام متناسب با نیازهای روز حرکت کند.
از منظر جامعه‌شناختی، این شکاف میان علم دینی و نیازهای جامعه مدرن، به کاهش تأثیرگذاری احکام در زندگی روزمره منجر شده است. این تحلیل، بر اهمیت تدوین احکام پویا و متناسب با زمان تأکید می‌کند، گویی که علم دینی باید چون رودی جاری، با نیازهای زمانه همگام شود.
بخش پنجم: قدرت الهی در سوره آل عمران
تفسیر آیه ۶ سوره آل عمران
هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ ۚ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
اوست آن که شما را در رحم‌ها هر گونه بخواهد صورت می‌بندد. هیچ معبودی جز او نیست، که توانای حکیم است.
این آیه به قدرت مطلق الهی در خلق و صورت‌بندی انسان در رحم اشاره دارد. با این حال، پیشرفت‌های علمی در جنین‌شناسی و ژنتیک نشان می‌دهد که انسان نیز می‌تواند در مراتب نازل‌تر، این فرآیند را درک و در آن دخالت کند. این امر، نه مشارکت در خلقت الهی، بلکه نشانه‌ای از توانایی انسان در شناخت و هم‌سویی با قدرت الهی است.
دعای زکریا و هبه الهی
هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ ۖ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً ۖ إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ
آنجا بود که زکریا پروردگارش را خواند و گفت: «پروردگارا، از جانب خود فرزندی پاکیزه به من عطا کن، که تو شنونده دعایی.»
دعای زکریا برای دریافت فرزندی پاکیزه، نشان‌دهنده ارتباط بی‌واسطه انسان با خدا و امکان دریافت هبه‌های الهی است. این آیه، انسان را به دعا و اعتماد به خدا در مواجهه با ناتوانی‌ها دعوت می‌کند، گویی که دعا، کلیدی است برای گشودن درهای رحمت الهی.
هبات الهی و ویژگی‌های یحیی
فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَىٰ مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ
پس، چون در محراب به نماز ایستاده بود، فرشتگان او را ندا کردند که خدا تو را به تولد یحیی بشارت می‌دهد که تصدیق‌کننده کلمه‌ای از خداست و سرور و خویشتن‌دار و پیامبری از شایستگان است.
هبات الهی، مانند اعطای فرزندی با ویژگی‌های برجسته، نشان‌دهنده لطف بی‌کران خدا به بندگان است. این آیه، انسان را به دنبال کردن عنایات الهی و نه صرفاً تلاش‌های مادی دعوت می‌کند، گویی که خیرات الهی، چونان بارانی است که زمین دل را سیراب می‌سازد.
خلقت بدون مقتضیات مادی
قَالَ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَأَتِي عَاقِرٌ ۖ قَالَ كَذَٰلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ
گفت: «پروردگارا، از کجا برایم فرزندی خواهد بود، حال آنکه پیری به من رسیده و همسرم نازاست؟» فرمود: «این‌گونه خداوند هر چه بخواهد انجام می‌دهد.»
این آیه بر قدرت مطلق الهی در خلق بدون نیاز به مقتضیات مادی تأکید دارد. خداوند می‌تواند موانع طبیعی مانند پیری و نازایی را برطرف کند، گویی که اراده او، چونان کلیدی است که قفل‌های طبیعت را می‌گشاید.
انباء الغیب و ارتباط با عالم غیب
ذَٰلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ ۚ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ ۚ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ
این از خبرهای غیب است که به تو وحی می‌کنیم، و تو نزد آنان نبودی هنگامی که قلم‌هایشان را برای قرعه‌کشی می‌افکندند که کدام‌یک سرپرستی مریم را بر عهده گیرد، و نزد آنان نبودی وقتی ستیزه می‌کردند.
انباء الغیب، به اخبار و عنایات الهی اشاره دارد که از عالم غیب به انسان منتقل می‌شود. این آیه، بر اهمیت ارتباط با عالم غیب برای دریافت هدایت الهی تأکید دارد، گویی که انسان با اتصال به این عالم، به چشمه‌ای از معرفت و نور دست می‌یابد.
بشارت به مریم و هبات الهی
إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ
هنگامی که فرشتگان گفتند: «ای مریم، خدا تو را به کلمه‌ای از خود بشارت می‌دهد که نامش مسیح، عیسی بن مریم است، در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان است.»
بشارت فرشتگان به مریم، نشان‌دهنده هبه الهی و ارتباط مستقیم با عالم غیب است. استفاده از لفظ جمع «ملائکه» عظمت این بشارت را نشان می‌دهد، گویی که آسمان با تمام شکوه خود بر زمین نازل شده است.
واکنش مریم به بشارت الهی
قَالَتْ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ ۖ قَالَ كَذَٰلِكَ اللَّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ ۚ إِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
گفت: «پروردگارا، چگونه برایم فرزندی خواهد بود، حال آنکه انسانی به من نزدیک نشده است؟» فرمود: «این‌گونه خداوند هر چه بخواهد می‌آفریند. چون کاری را مقرر دارد، فقط به آن می‌گوید: باش، پس می‌شود.»
اضطراب مریم در برابر بشارت الهی، واکنشی طبیعی به ناشناخته‌هاست. پاسخ الهی، بر قدرت مطلق خدا و امکان خلق بدون مقتضیات مادی تأکید دارد، گویی که اراده الهی، چونان نسیمی است که موانع را به‌آرامی کنار می‌زند.
بخش ششم: تجربه‌های شخصی و تحول معنوی
تأثیر آموزش و محیط بر تحول
روایت تجربه‌ای از تعامل با استادی که ویژگی‌های شراب را آموزش می‌داد، نشان‌دهنده امکان تحول معنوی حتی در افرادی با گذشته گناه‌آلود است. این استاد، از طریق هدایت و تعامل با شاگرد، به اصلاح نفس و بازگشت به مسیر الهی دست یافت. این تجربه، چونان آینه‌ای است که قدرت الهی در بازگرداندن انسان به سوی حق را نشان می‌دهد.
از منظر روان‌شناختی، این تحول نشان‌دهنده تأثیر محیط و آموزش در تغییر رفتار است. از دیدگاه عرفانی، این روایت با آیات سوره بقره در مورد توبه و رحمت الهی هم‌خوانی دارد، گویی که رحمت خدا، چونان بارانی است که قلب‌های خشکیده را سیراب می‌کند.
نتیجه‌گیری
تفسیر آیات سوره‌های بقره و آل عمران، عمق و جامعیت مفاهیم قرآنی را در تبیین قدرت الهی، تأثیرات گناهانی چون ربا، و ارتباط انسان با عالم غیب آشکار می‌سازد. ربا، به‌عنوان گناهی اقتصادی و اخلاقی، نه‌تنها به اختلالات روانی و معنوی منجر می‌شود، بلکه جامعه را به سوی نابرابری و انحطاط سوق می‌دهد. آیات سوره آل عمران، با تأکید بر هبات الهی و انباء الغیب، انسان را به ارتباط مستقیم با خدا و دریافت خیرات معنوی دعوت می‌کنند. این تحلیل، با رویکردی روان‌شناختی، عرفانی و اجتماعی، ضرورت خودسازی، تقویت اراده و پرهیز از گناه را برجسته می‌سازد و بر قدرت قرآن کریم به‌عنوان منبعی برای تحول فردی و اجتماعی تأکید دارد.
با نظارت صادق خادمی