متن درس
کتاب ذکر الهی – بخش یازدهم: گستره و استجابت ذکر الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (11)
مقدمه
ذکر الهی، به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین سلوک معنوی در اسلام، جایگاهی والا در میان اعمال عبادی دارد. این عمل، که پلی میان بنده و پروردگار است، از منظرهای فلسفی، عرفانی و فقهی مورد توجه عالمان دینی قرار گرفته و به دلیل ارتباط بی‌واسطه با قدرت بی‌کران الهی، از گستردگی و شمولیتی بی‌نظیر برخوردار است. برخلاف علوم حقیقی و اعتباری که به موضوعات محدود و مشخصی مقیدند، ذکر الهی در ظرف ممکنات، هر آنچه را که در دایره مشیت الهی جای می‌گیرد، در بر می‌گیرد.
درنگ: ذکر الهی، برخلاف علوم دیگر، از قیود موضوعی آزاد است و هر امر ممکنی را در بر می‌گیرد، از خیرات و برکات گرفته تا دفع شرور و بلایا.
بخش اول: تمایز ذکر الهی از سایر علوم
1. ماهیت متمایز ذکر الهی
ذکر الهی، به دلیل پیوند با ذات اقدس الهی، از سایر علوم، چه حقیقی و چه اعتباری، متمایز است. علوم دیگر، مانند فقه یا طب، به موضوعات خاصی محدودند و نمی‌توانند فراتر از حدود خود گام بردارند. اما ذکر، به مثابه جریانی سیال، از این محدودیت‌ها آزاد است و هر آنچه در ظرف امکان جای گیرد را در بر می‌گیرد. این تمایز، ذکر را به عملی فراگیر تبدیل کرده که بنده را در هر لحظه و در هر نیاز به سوی پروردگار هدایت می‌کند.
2. محدودیت موضوعی علوم حقیقی
علوم حقیقی، مانند فقه یا ریاضیات، به دلیل ماهیت تخصصی خود، تنها به موضوعات معینی می‌پردازند. برای نمونه، فقه نمی‌تواند مسائل طب را در بر گیرد و هندسه نمی‌تواند مباحث ریاضیات محض را جایگزین کند. این محدودیت‌ها، انسجام علوم را تضمین می‌کنند، اما در عین حال، آن‌ها را از شمولیت باز می‌دارند. ذکر الهی، اما، از این قید رها است و به مثابه دری وسیع، هر موضوع ممکنی را در خود جای می‌دهد.
3. ظرف ممکنات: موضوع عام ذکر
موضوع علم ذکر، ظرف ممکنات است، یعنی هر آنچه در دایره امکان جای گیرد، می‌تواند موضوع ذکر قرار گیرد. این گستردگی، ذکر را از سایر علوم متمایز می‌سازد، زیرا هیچ علمی به این وسعت و شمولیت دست نمی‌یابد. ذکر، به مثابه کلیدی طلایی، درهای بی‌شمار خیرات و برکات را به روی بنده می‌گشاید.
درنگ: موضوع ذکر الهی، هر امر ممکنی است که در مشیت الهی جای می‌گیرد، و این گستردگی، آن را از سایر علوم متمایز می‌سازد.
4. تفاوت با علوم تخصصی
در علوم تخصصی مانند ریاضیات و هندسه، هرچند موضوعات در ظرف امکان جای دارند، اما در یک علم واحد ادغام نمی‌شوند. برای نمونه، ریاضیات و هندسه، هرچند هر دو ممکنند، دو علم جداگانه‌اند. اما ذکر الهی، همه ممکنات را در بر می‌گیرد و هیچ محدودیتی در نوع یا ماهیت خواسته ندارد. این ویژگی، ذکر را به مثابه آسمانی بی‌کران معرفی می‌کند که همه ستارگان ممکنات در آن می‌درخشند.
5. امتناع طلب محال در ذکر
انسان در ذکر و دعا، محال را از خدا طلب نمی‌کند، زیرا محالات ذاتی، مانند تبدیل دو دوتا به شش تا، از دایره مشیت الهی خارج‌اند. موضوع ذکر، تنها به ممکنات محدود است، و این محدودیت، ریشه در حکمت الهی دارد که محال را از دایره خواستنی‌ها جدا ساخته است.
نتیجه‌گیری بخش اول
ذکر الهی، به دلیل پیوند با قدرت بی‌کران الهی، از قیود موضوعی علوم دیگر آزاد است و هر آنچه در ظرف امکان جای گیرد را در بر می‌گیرد. این ویژگی، ذکر را به عملی بی‌مانند تبدیل کرده که بنده را در هر موقعیت و نیاز به سوی پروردگار هدایت می‌کند.
بخش دوم: گستردگی موضوع ذکر و دعا
6. شمولیت بی‌نهایت دعا و ذکر
دعا و ذکر، به دلیل ارتباط مستقیم با ذات الهی، شامل هر موضوع ممکنی هستند و هیچ محدودیتی در نوع خواسته ندارند. این گستردگی، دعا را به ابزاری بی‌حد و مرز برای رفع نیازهای مادی و معنوی انسان تبدیل کرده است. همان‌گونه که خورشید بر همه زمین نور می‌افکند، ذکر نیز بر همه نیازهای بنده پرتو می‌افکند.
7. شواهد مأثورات در شمولیت دعا
در مأثورات، دعاهایی مانند «أعيذك بالله من كل شيء» (به خدا از هر چیزی پناه می‌برم) یا «من كل شر» (از هر شری پناه می‌برم) نشان‌دهنده جامعیت دعا در دفع هر نوع شر ممکن هستند. این اذکار، به مثابه سپری الهی، بنده را از همه شرور ممکن محافظت می‌کنند.
8. شواهد قرآنی در گستردگی دعا
قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ * مَلِكِ النَّاسِ * إِلَهِ النَّاسِ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ (قرآن کریم، سوره ناس: 1-3).
ترجمه: بگو: به پروردگار مردم، پادشاه مردم، خدای مردم پناه می‌برم از شر آنچه آفریده است.
این آیه، دعا را به‌عنوان ابزاری برای دفع شرور در ظرف ممکنات تأیید می‌کند و بر شمولیت آن در برابر هر شر ممکن تأکید دارد.
9. دعاهای خاص در مأثورات
دعاهایی مانند «اللهم اشفني بشفائك وداوني بدوائك وعافني من بلائك» (خدایا مرا با شفایت شفا ده، با دارویت درمان کن، و از بلاهایت مصون بدار) و «يا منزل الشفاء يا مذهب الداع» (ای نازل‌کننده شفا، ای برطرف‌کننده درد) برای شفا، درمان و دفع بلا هستند. این اذکار، به مثابه نسیمی الهی، آرامش و شفا را به بنده ارزانی می‌دارند.
درنگ: دعاها و اذکار مأثور، مانند درخواست شفا و دفع بلا، نشان‌دهنده تنوع و شمولیت ذکر در پاسخ به نیازهای گوناگون هستند.
10. عدم محدودیت در نزول شفا و بلا
شفا و بلا می‌توانند از هر مسیری نازل شوند، زیرا قدرت الهی به هیچ مسیر خاصی مقید نیست. همان‌گونه که باد در هر دشت و دمن می‌وزد، خیر و شر نیز از هر سو می‌توانند بر بنده نازل شوند.
11. آزادی دعا از قیود موضوعی
دعا و ذکر، به دلیل ارتباط بی‌واسطه با خالق هستی، به هیچ موضوع خاصی محدود نمی‌شوند. بنده در این ارتباط، می‌تواند هر خواسته ممکنی را از پروردگار طلب کند، از رفع نیازهای روزمره تا دستیابی به مقامات معنوی والا.
12. شمولیت نزول برکات و بلایا
برکات و بلایا از هر مسیری می‌توانند نازل شوند، و دفع آن‌ها نیز از هر طریقی ممکن است. این اصل، دعا را به پلی میان بنده و قدرت الهی تبدیل می‌کند که خیر و شر را مدیریت می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش دوم
دعا و ذکر الهی، به دلیل گستردگی بی‌نهایت خود، هر امر ممکنی را در بر می‌گیرند و بنده را از هر نیاز و خواسته‌ای بی‌نیاز می‌سازند. این شمولیت، ذکر را به ابزاری بی‌مانند برای ارتباط با پروردگار تبدیل کرده است.
بخش سوم: مفهوم محال در دعا
13. محال عند الله، نه عند الناس
منظور از محال در دعا، چیزی است که نزد خداوند نیز محال باشد، نه آنچه در نظر انسان‌ها غیرممکن به نظر آید. این تمایز، از سوءتفاهم درباره حدود دعا جلوگیری کرده و بر امکان طلب هر امر ممکنی تأکید دارد.
14. تفاوت میان «نمی‌توانیم» و «نمی‌شود»
«نمی‌توانیم» به محدودیت‌های انسانی، مانند ناتوانی در پرواز یا بالا رفتن از دیوار، اشاره دارد، اما «نمی‌شود» به محالات ذاتی، مانند تبدیل دو دوتا به شش تا، مربوط است. این تمایز، دامنه دعا را به همه ممکنات گسترش می‌دهد.
15. محالات ذاتی عند الله
محالاتی مانند اینکه انسان جای خدا بنشیند یا خدا جای انسان، نزد خداوند نیز غیرممکن هستند. این اصل، بر حکمت الهی در تعیین حدود ممکنات و محالات تأکید دارد.
درنگ: محالات ذاتی، مانند درخواست‌های غیرمنطقی، از دایره دعا خارج‌اند، اما هر آنچه در ظرف مشیت الهی ممکن باشد، موضوع ذکر قرار می‌گیرد.
16. محدودیت‌های انسانی و محالات
بسیاری از چیزهایی که برای انسان غیرممکن به نظر می‌آیند، مانند نبوت یا امامت، در ظرف ممکنات قرار دارند، اما برای فرد خاص ممکن نیستند. این دیدگاه، دعا را به اموری محدود می‌کند که در چارچوب مشیت الهی جای می‌گیرند.
17. لقلقه زبان در دعا
درخواست محالات ذاتی، مانند «خدایا دو دوتا را شش تا کن»، لقلقه زبان است و دعای حقیقی محسوب نمی‌شود. این اصل، بر اهمیت اخلاص و آگاهی در دعا تأکید دارد.
نتیجه‌گیری بخش سوم
محالات ذاتی از دایره دعا خارج‌اند، اما هر آنچه در ظرف امکان جای گیرد، می‌تواند موضوع ذکر و دعا باشد. این تمایز، بنده را به سوی طلب خواسته‌های ممکن و منطبق با حکمت الهی هدایت می‌کند.
بخش چهارم: استجابت دعا و فن آن
18. گستردگی استجابت دعا
استجابت دعا، به اندازه خود دعا گسترده است و می‌تواند به‌صورت خودکار، با عمل، یا با شرایط خاصی محقق شود. این گستردگی، استجابت را به فرایندی پویا و متنوع تبدیل کرده است.
19. اقسام استجابت
استجابت ممکن است بدون درخواست صریح، با خواست قلبی، یا با ذکر لفظی رخ دهد، یا نیازمند عملی مانند صدقه، نماز، یا دستورات خاص باشد. این تنوع، انعطاف‌پذیری استجابت را در پاسخ به شرایط مختلف نشان می‌دهد.
20. نیاز به چاشنی در استجابت
گاهی استجابت دعا نیازمند «چاشنی» یا اعمال خاصی، مانند صدقه دادن یا انجام دستورات ویژه، است. این اصل، بر نقش اعمال و شرایط در تسهیل استجابت تأکید دارد.
21. فن و تخصص در استجابت
استجابت دعا نیازمند فن و تخصص است، مانند دانستن زمان مناسب برای درخواست یا روش جلب رضایت الهی. این دیدگاه، استجابت را به‌عنوان علمی پیچیده و تخصصی معرفی می‌کند.
درنگ: استجابت دعا، علمی تخصصی است که نیازمند شناخت دقیق روش‌ها و دستورات مأثور از معصومین است.
22. سیره معصومین در آموزش فن استجابت
معصومین (ع) در مأثورات، روش‌های استجابت را با دستورات خاص، مانند انجام اعمال یا اذکار معین، آموزش داده‌اند. این سیره، بر نظام‌مندی و تخصصی بودن علم ذکر و استجابت تأکید دارد.
23. لزوم توکل بر خدا در دعا
مؤمن باید در دعا تنها به خدا توکل کند و دل به غیر او نبندد. خدايى كردن، يعنى همراهى با حق و اجتناب از تكيه بر غير. این اصل، اخلاص در دعا و توکل را به‌عنوان شرط اساسی استجابت معرفی می‌کند.
24. امتحان الهی در توکل
خداوند گاهی اسباب ظاهری را از بنده می‌گیرد تا صدق توکل او را بیازماید. اگر بنده صادق باشد، به مقام خدايى كردن می‌رسد. این امتحان، به مثابه کوره‌ای است که زر خالص ایمان را از ناخالصی‌ها جدا می‌سازد.
25. تمثیل توکل صادقانه
مانند بوکسورهایی که با تحمل ضربات، انگیزه مبارزه می‌یابند، بنده صادق با از دست دادن اسباب ظاهری، به توکل و قرب الهی می‌رسد. این تمثیل، استقامت در مسیر توکل را به تصویر می‌کشد.
26. نتایج توکل صادقانه
بنده‌ای که در امتحان الهی صادق باشد، خداوند همه نیازهایش را برآورده می‌کند یا خود را به او می‌بخشد. این پاداش، به مثابه تاجی است که بر سر بنده مؤمن نهاده می‌شود.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
استجابت دعا، به دلیل گستردگی و تنوع خود، نیازمند فن و تخصص است. توکل صادقانه و التزام به دستورات مأثور، بنده را به سوی قرب الهی و تحقق خواسته‌هایش هدایت می‌کند.
بخش پنجم: توصیه‌های عملی برای ذکر و دعا
27. اختصاص زمان برای ذکر و دعا
اختصاص چند دقیقه در روز (پنج تا سی دقیقه) برای ذکر و دعا، به‌ویژه در حالت سجده و رو به قبله، نتایج معنوی و عملی فراوانی به همراه دارد. این عمل، به مثابه آبی زلال، روح بنده را شست‌وشو می‌دهد.
28. توازن میان امور دنیوی و معنوی
همان‌گونه که انسان برای درس، غذا، یا ورزش وقت می‌گذارد، باید برای ذکر و دعا نیز زمان مشخصی اختصاص دهد. این اصل، بر ضرورت تعادل میان امور مادی و معنوی تأکید دارد.
29. سعادت در التزام به ذکر
التزام به ذکر و دعا، حتی در مدت کوتاه، سعادت و خیر را برای مؤمن به ارمغان می‌آورد. این عمل، به مثابه بذری است که در خاک دل کاشته شده و میوه‌های معنوی به بار می‌آورد.
درنگ: التزام به ذکر و دعا، حتی در مدت کوتاه، به تحول درونی و سعادت مؤمن منجر می‌شود.
30. اقسام استجابت و شگردهای آن
استجابت دعا اقسام مختلفی دارد و نیازمند شگردهای خاصی است که با شناخت دقیق روش‌ها و دستورات مأثور محقق می‌شود. این پیچیدگی، علم استجابت را به دانشی نظام‌مند تبدیل می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش پنجم
اختصاص زمان برای ذکر و دعا، همراه با توازن میان امور دنیوی و معنوی، بنده را به سوی سعادت و قرب الهی هدایت می‌کند. التزام به این عمل، به مثابه گامی استوار در مسیر سلوک معنوی است.
جمع‌بندی نهایی
ذکر الهی، به‌عنوان عملی عبادی و معنوی، به دلیل پیوند با قدرت بی‌کران الهی، از موضوعی عام و فراگیر برخوردار است که شامل همه ممکنات می‌شود. برخلاف علوم حقیقی و اعتباری که به موضوعات محدودی مقیدند، ذکر و دعا به هیچ موضوع خاصی محدود نیستند و هر امر ممکنی را در بر می‌گیرند. محالات ذاتی، مانند درخواست‌های غیرمنطقی، از دایره دعا خارج‌اند، اما هر آنچه در ظرف مشیت الهی ممکن باشد، موضوع ذکر قرار می‌گیرد. استجابت دعا نیز به اندازه خود دعا گسترده است و می‌تواند خودکار یا با اعمال و شرایط خاصی محقق شود. فن و تخصص در استجابت، نیازمند شناخت دقیق روش‌ها و دستورات مأثور از معصومین است. توکل بر خدا و اجتناب از تکیه بر غیر، شرط اساسی استجابت و خدايى كردن است. اختصاص زمان برای ذکر و دعا، حتی در مدت کوتاه، به تحول درونی و سعادت منجر می‌شود. در مجموع، ذکر الهی، به‌عنوان علمی پیچیده و تخصصی، با اخلاص و توکل، بنده را به قرب الهی و رفع نیازهایش هدایت می‌کند.
مراجع
- قرآن کریم، سوره ناس: 1-3.
با نظارت صادق خادمی